Drama i psychodrama w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo

"Słucham i zapominam,
widzę i pamiętam,
robię i rozumiem"
Konfucjusz

Drama i psychodrama to metody, które służą aktywizowaniu rozwoju dzieci i młodzieży. Rozwijają wyobraźnię, sprawność intelektualną i ruchową, szybki refleks, które to przygotowują do kreatywnego życia. Metody te pozwalają dziecku wzmocnić wiarę w siebie, pozwalają dojrzewać mu do samodzielnego podejmowania decyzji i znajdować pytania dotyczące własnej tożsamości. Psychodrama dziecięca i drama opierają się na słownym kontakcie, choć jej istotą jest przeżycie danej sytuacji, czyli roli w warunkach symulacyjnych.

Są to metody szczególnie cenne w pracy z dziećmi u których występują specyficzne trudności w uczeniu się, wynikające z zaburzeń w różnych sferach rozwojowych. Umowne życie fikcją w dramie i psychodramie pozwala na otwarcie się, stwarza gotowość badania i rozwijania swoich możliwości, pozwala spojrzeć na daną sytuację z innego, niż własny, punktu widzenia.
U dzieci głębiej zaburzonych pozwala odkrywać i rozwijać wewnętrzne możliwości dotyczące koncentracji uwagi, zmysłów, wyobraźni, fizycznego Ja, mowy, emocji, intelektu. Silne odwoływanie się do wszystkich zmysłów jest dodatkowym atutem. Dzieci poprzez działanie, później wyobrażenia zmysłowe mogą rozwijać doświadczenia, emocje. Próbując swojego głosu, gestu, mimiki uczą się właściwej komunikacji z otoczeniem. Poznając możliwości ruchu w przestrzeni czują się bezpieczne i pewne swoich kompetencji.

Zaletą psychodramy dziecięcej jest struktura i zespołowy charakter pracy nad problemami dzieci w grupie rówieśniczej. Grupa rówieśnicza jest dla dziecka równie ważna jak rodzina. W fazie dorastania grupa rówieśnicza daje dziecku możliwość przeżywania konfliktów w zabawie. Przyczynia się do skutecznego porozumiewania, współdziałania, co pozwala wydobywać się z egocentryzmu, pozwala na trenowanie i poznawanie nowych ról. Dziecko może grać siebie, albo swoich najbliższych, co umożliwia mu ich lepsze zrozumienie i weryfikowanie obowiązujących norm społecznych. Aktywność w grupie wymaga określenia swojego nastawienia do innych i określenie swojej roli w grupie jako całości. Grupa w psychodramie dziecięcej staje się poligonem do ćwiczenia zdolności właściwego artykułowania oczekiwań, roszczeń, sygnalizowania różnych zmian, a w procesie komunikowania się stwarza warunki do ustalania norm, reguł i sankcji. Psychodrama jest procedurą ukierunkowana na modelowanie pożądanych form porozumiewania się. Psychodrama ma za zadanie dawać wsparcie, rozwijanie umiejętności odczuwania i zachowania, które są zdominowane podświadomymi konfliktami, drugiej strony oraz poprawę zdolności komunikowania, nawiązywania kontaktów, zespołowego współdziałania i życia we wspólnocie. Warunki, w jakich przebiega psychodrama umożliwiają uzyskanie utraconej równowagi zniekształconego stosunku ja - my. W trakcie rozgrzewki, wprawek teatralnych, gry właściwej, omawiania, dziecięcy aktorzy mają doświadczać solidarności, empatii i poszerzać społeczne kompetencje do wchodzenia w relacje z innymi.

Drama jest formą naturalnej aktywności człowieka, stanowiącą potrzebę spontanicznych zachowań w autentycznych sytuacjach, jak również sposobem naturalnego przyswajania tzw. wiedzy życiowej. Ponadto jest tą metodą pedagogiczną, która dzięki odwoływaniu się do indywidualności dziecka sprzyja wydobywaniu i rozwijaniu najbardziej pożądanych cech jego osobowości oraz wzmacnia wiarę w siebie.
Aktywność twórcza stanowi naturalną potrzebę biologiczną dziecka. Jego rozwój kieruje się w stronę świata ludzi dorosłych, stąd intensywna potrzeba naśladowania i identyfikowania się z człowiekiem dorosłym. Tę naturalną potrzebę rozwojową trzeba wykorzystać, podsuwając pożądane wzory do naśladowania, tworząc odpowiednie sytuacje i sprzyjającą atmosferę do twórczej aktywności. Drama umożliwia wykorzystanie naturalnej skłonności dziecka do naśladownictwa i zabawy, przez co rozwija nie tylko aktywność intelektualną, ale także emocjonalną i ruchową. Drama edukacyjna to swoisty trening życia, w którym chodzi o określone sposoby postępowania, zmierzające do określonych efektów: odgrywane w rolach fikcyjne sytuacje – symulujące rzeczywiste, mają nauczyć ich uczestników odpowiedniego reagowania, pobudzić do refleksji, uwewnętrznić „poruszone” wartości.
Teatr, gra aktorska czy zabawa werbalna są wyjątkową okazją do osiągnięcia sukcesu wśród dzieci z upośledzeniem umysłowym. Sytuacje takie stymulują do większego wysiłku, stają się motywacją do nowych wyzwań. A przede wszystkim dają poczucie wartości, godności i nadają sens własnej aktywności zarówno dziecku, jak i nauczycielowi.
Prowadzona systematycznie drama i psychodrama pozwala na doskonalenie wewnętrznych możliwości dzieci:
- intelektualnych,
- percepcyjnych,
- emocjonalno-motywacyjnych,
- społeczno-moralnych.
Drama stwarza okazję do zadawania pytań i rozwiązywania problemów.
W zakresie percepcji drama wzbogaca kontakt ze światem za pomocą wszystkich zmysłów, które cywilizacja techniczna, niestety, często ogranicza i pozbawia wrażliwości. Ćwiczenie koncentracji poszczególnych zmysłów pozwala na ciągłe ich doskonalenie.
Rozwój procesów poznawczych kształtuje zainteresowania dziecka i w istotny sposób motywuje do nauki w szkole. Następuje rozwój uczuć wyższych i wzrost świadomości emocjonalnej. Uświadomienie własnej struktury emocjonalnej pomaga stawać się odpowiedzialnym za swoje zachowania i decyzje.
Dzięki ćwiczeniom sprawności komunikacyjnych uczniowie stają się otwarci w kontaktach z innymi ludźmi.
Analiza postaci trudnych i konfliktowych sprzyja zdobywaniu podstaw ocen moralnych. Drama daje nauczycielowi możliwość niezwykłego kontaktu z dzieckiem, motywowania go do pracy nad rozwojem całej osobowości.
Wielkim atutem dramy jest fakt odwoływania się do indywidualności każdego dziecka, co sprzyja zaspokajaniu jego osobistych pragnień. Drama wdraża do samodzielności i aktywności, rozwija wyobraźnię, fantazję oraz plastykę ciała. Jako kontynuacja zabaw aktywizuje dziecko, rozbudza jego wyobraźnię, a przez to ułatwia i pogłębia przyswajanie treści i form językowych, rodzi sprzyjające warunki do kształtowania sprawności językowej.
Współczesna szkoła powinna świadomie i konsekwentnie organizować takie działania, które rozbudzą naturalną aktywność i postawę twórczą w każdym dziecku. Staje się to szczególnie ważne, gdy mamy do czynienia z małymi dziećmi. Są one bowiem spontaniczne, otwarte, nie obciążone stereotypami nauczania i obawą przed zbyt częstą represyjnością szkoły, będą więc szybko wchłaniać przekazywane treści.
Potrzeba komunikowania się jest na tym etapie niezwykle ważnym elementem rozwoju dziecka. Stanowi warunek jakichkolwiek rezultatów jego działalności.
Nie może być bowiem efektów bez porozumiewania się i przekazywania informacji. Komunikacja staje się tym bardziej niezbędna, kiedy dziecko w ramach zespołu (grupy) zmierza do osiągnięcia wytyczonych, wspólnych celów.
Należy pamiętać o konieczności dostosowywania technik dramy do potrzeb i możliwości rozwojowych dzieci.
Zajęcia z dramą spełniają nie tylko funkcję dydaktyczną, ale również wychowawczą. Wpływają na uspokojenie wewnętrzne dzieci, które ze szkolnych i pozaszkolnych relacji przenoszą uczucia negatywne, będące konsekwencją stresu i frustracji. Pedagog staje się powiernikiem kłopotów, a zajęcia – azylem, gdzie można się otworzyć, rozładować i dowartościować, nabrać zaufania do siebie i ludzi.
Znaczenie dramy i psychodramy w pracy z dziećmi upośledzonymi jest istotne i znaczące. Ze względu na swoje walory i nieograniczone możliwości może ona pomagać w realizacji wielu zadań dydaktycznych, jak i wychowawczych.

Przykłady technik dramowych:
Wykorzystywane w kształceniu językowym: fonetyki, części mowy, fleksji, słowotwórstwa i składni.
§ Rozmowa – polegająca na dawaniu i przyjmowaniu odpowiedzi, stanowi najprostszą formę bycia w roli. Wymiana argumentów powoduje często narastanie konfliktu, który jest nieodłącznym atrybutem dramy. Technika rozmowy w roli pozwala zrozumieć przeżycia, a jednocześnie sprzyja kształtowaniu mowności dziecka;
§ Wywiad jest nieco inną odmianą pracy w roli. Może być dwuosobowy, a także z grupą osób. Wywiad sprzyja rozwojowi myślenia oraz wyobraźni uczniów;
§ Ćwiczenia pantomimiczne tzw. „ etiudy”, są często stosowaną formą pracy w roli z małymi dziećmi. Sprzyja rozwijaniu plastyki ciała, koncentracji, fantazji itp., można wprowadzać nazwy części mowy;
§ Improwizacje – to oprócz scenek i inscenizacji improwizowanych także przedstawienia improwizowane. Oparte są często na osnowie opowiadania nauczyciela lub na podstawie utworu literackiego. Uczniowie działają w grupach bez nastawienia na efekty artystyczne.
§ Inscenizacja – w odróżnieniu od inscenizacji improwizowanej – opiera się na wyraźnym podziale na widzów i aktorów;
§ Rzeźba – może mieć kilka odmian. Najprostszą formę przyjmuje wtedy, gdy uczeń zastyga w określonej pozie bez ruchu. Bardzo ważna jest tu mowa ciała, gestu i mimiki twarzy. Innym wariantem tej techniki jest sytuacja, w której jeden z uczniów jest tworzywem, a drugi rzeźbiarzem;
§ Żywe obrazy to obrazy stworzone z ludzi. Najważniejsze zdarzenie zostaje uchwycone w najbardziej dramatycznym momencie i zatrzymane w bezruchu ( stop – klatka ). Uczniowie uczą się współdziałania i koncentracji;
§ Film stanowi jakby kontynuację stop – klatki. Jego akcja może przebiegać w tempie zwolnionym lub przyspieszonym. Po chwilowym zatrzymaniu jego akcja toczy się dalej, aż do następnej stop – klatki;
§ Rysunek to technika plastyczna, która znajduje szerokie zastosowanie. Może to być realistyczny lub fantastyczny portret postaci literackiej. Uczniowie mogą rysować przedmioty należące do poszczególnych postaci, mogą rysować wyposażenie wnętrz, w których toczy się akcja. Mogą barwami wyrażać swoje uczucia i nastroje.
§ Ćwiczenia głosowe spełniają bardzo ważną funkcję, zwłaszcza w nauczaniu języka ojczystego. Na początku dobrze jest wprowadzić rytm oddechowy. Wyrazistość mówienia ułatwia ćwiczenie w powolnym wymawianiu głosek. Celowi temu służą również ćwiczenia ortofoniczne. W tej grupie znajdują się zabawy w naśladowaniu głosów zwierząt, odgłosów wydawanych przez przedmioty będące w ruchu;
§ List jest jedną z form bycia w roli. Odczytanie listu bohatera literackiego może stanowić punkt wyjścia do poznania utworu oraz zrozumienia motywów postępowania postaci literackich;
§ Dziennik lub pamiętnik może być odczytany jako świadectwo minionej epoki, np. w związku z omawianiem warunków życia ludzi w dawnych czasach;

DRAMA – przykładowe ćwiczenia dramowe do wykorzystania w pracy z dziećmi upośledzonymi:
Rytmiczne chodzenie po przestrzeni i witanie się różnych części ciała ( paluszki, stopy ...)
Małe zoo – jedna osoba staje w środku, kręci się i wskazując na jedną osobę określa które zwierzę ma ta osoba naśladować ( również osoby stojące po bokach )
- małpa filozoficzna- niema, głucha, ślepa
- małpa zwykła- środek naśladuje małpę a boki drapią się
- kaczor- środek naśladuje kłapanie dzioba, boki kręcą kuperkami
- wielbłąd- środek robi skłon, boki opierają się łokciami o plecy
osoby stojącej w środku
- kangur- środek tworzy z rąk koło, boki zaglądają do środka
Imię w tańcu sylabowym – grupy przygotowują układ taneczny, w którym
przedstawiają swoje imiona sylabami.
Przechodzenie na drugą stronę wg określonego warunku np. na drugą stronę przejdą te osoby, które mają niebieskie oczy.
Pieczenie ciasta
- zabawa w mikser ( zespoły trzyosobowe )- środek trzyma uniesione na boki ręce, sąsiadujące z nim osoby kręcą się wokół własnej osi
- wywiad z mikserem
- wybieranie produktów do upieczenia ciasta
- wymyślanie przepisów
- pieczenie ciasta wg przepisu- na środek wychodzą poszczególne składniki, mikser je kręci, inne osoby są piekarnikiem i pieką ciasto
- składanie życzeń, robienie laurek, zdobienie ciasta na arkuszach papieru, dzielenie ciasta na kawałki
- zabawa ruchowa CIASTO:
• kręcenie ciasta 8x
• otrzepywanie rąk 4x
• otrzepywanie ubrania 4x
• wybijanie jajek 4x ( dwa razy uderzamy piąstką o przeciwległe ramię, następnie prostujemy rękę i wybijamy jajko, wyrzucamy skorupkę za plecy)
• ugniatanie ciasta 4x
• wsypywanie bakalii 4x
• wałkowanie ciasta 4x
• dekorowanie ciasta 4x
• częstowanie ciastem w lewo, w prawo
Ludzie do ludzi - części ciała do części ciała np. pięta do pięty ( powinna być nieparzysta liczba uczestników).
Przeciąganie liny - podnosimy z podłogi linę i przekazujemy ją następnej osobie
Powitalne dłonie - każdy wita się z każdym, podchodzimy do innych, uśmiechamy się do siebie, wracamy do kręgu i patrzymy z kim się nie witaliśmy- podchodzimy do tych osób
Imię i gest - podajemy swoje imię i jakiś gest, grupa powtarza nasze imię i gest.
Idzie stonoga - stajemy jeden za drugim i trzymamy się za ramiona, pierwsza osoba jest głową a ostatnia ogonem. Idziemy w rytmie i powtarzamy 3x słowa
„ idzie stonoga”. Po zakończeniu pochodu możemy odliczać np. pierwsza noga Asia, druga noga Ewa itp. Jeśli ktoś powie „głowa” idzie na początek, „ogon” idzie na koniec. Stonogę można rozbudowywać np. uszy, oczy...
Pingwin - pierwsza osoba chodzi po sali , podchodzi do innej osoby przedstawia się „pingwin Jola”, druga osoba robi to samo „pingwin Ewa” następnie upewniają się „pingwin?”- „pingwin” odwracają się do tyłu i idą do następnej osoby.
Klaskanie - uderzanie i odliczanie na trzy ( na jeden uderzamy w kolana, na dwa uderzamy w dłonie, na trzy wskazujemy kciukami za plecy)
• ćwiczy podział na sylaby
• trudne wyrazy
• działania matematyczna
• podział wierszy na sylaby
Można dodać komendę „cztery” tzn. na cztery można pokazać coś wg własnej inwencji.
Znajdź bratnią duszę - zbieramy podpisy osób, które dają podobne odpowiedzi do naszych wg określonego schematu.
Księżniczka, zamek, trzęsienie ziemi - tworzymy zespoły trzyosobowe, dwie osoby tworzą zamek, księżniczka stoi w środku. Na hasło:
• „księżniczka”- księżniczki szukają nowego zamku
• „zamek”- zamki szukają nowych księżniczek
• „trzęsienie ziemi”- tworzymy nowe zespoły trzyosobowe
Szukanie Gofiego - chodzimy z zamkniętymi oczyma i szukamy innej osoby. Gdy kogoś dotkniemy pytamy „Gofi?”. Osoba , która jest Gofim nic nie może mówić, dlatego jeśli się nie odezwie trzymamy ją i też stajemy się Gofim. Jeśli napotkamy kogoś kto nam odpowie, szukamy Gofiego dalej. Gofiego należy wyznaczyć tak aby nikt tego nie zauważył. Gofi cały czas chodzi z otwartymi oczyma po sali.
Prowadzenie „niewidomego” - trzymamy rękę „niewidomego” i prowadzimy do różnych przedmiotów.
Kierowanie „niewidomego” swoim głosem- ustalamy określony odgłos, w kierunku którego udaje się „niewidomy”.
Prowadzenie „niewidomego” poprzez dotyk
• prawe ramię- w prawo
• lewe ramię – w lewo
• głowa- przód
• plecy- tył
• oba ramiona- stop
Kierowanie „ niewidomego ” do krzesełka komendami „w prawo, w lewo itp.”
omijanie przeszkód.
Pociąg - dwie pierwsze osoby mają zamknięte oczy i są lokomotywą, trzecia osoba jest maszynistą , ma otwarte oczy i prowadzi lokomotywę tak, aby nie zderzyła się z inną lokomotywą.
Instrumenty muzyczne (zespoły trzyosobowe)- jest to zabawa na zasadzie „Małe zoo”- określamy ruchy oznaczające instrumenty:
• fortepian- środek gra, boki są pedałami
• trąba- środek gra na trąbce, boki tworzą tuby
• skrzypce- środek gra na skrzypcach, boki tworzą stojaki do nut
• kontrabas- środek gra, boki tworzą krzesełko
„ Gorące krzesło ”- siedząc w okręgu odliczamy kolejno, następnie wyznaczamy konkretny numer. Osoba , która ma podany numer siada na krzesło (przydzielamy jej określoną rolę np. księdza ) i odpowiada na pytania zadane przez pozostałych. Może 3 razy odmówić odpowiedzi.
Naśladowanie ruchem poszczególnych postaci.
Przekazywanie piórka, gumy, gorącego ziemniaka, kotka itp. Stajemy w okręgu i przekazujemy sobie jakiś przedmiot. Jeśli jakieś zachowanie jest nieprawidłowe klaszczemy – oznacza to dezaprobatę.
Na niby – skaczemy na niby przez skakankę, przez sznur, gramy w tenisa, gramy w ping - ponga.
Budowanie liter alfabetu z ciał, budowanie wyrazów, prostych zdań.
Rola – podchodzimy do drugiej osoby i przedstawiamy się jako np. firanka. Opowiadamy o sobie i następnie wracamy na swoje miejsce. Wówczas wstaje osoba do której mówiliśmy i teraz ona do kogoś podchodzi i opowiada o sobie.
Miłe słowa – stajemy w kręgu, trzymamy w ręce kawałek kartki, klękamy. Następnie w rytm muzyki przekazujemy kartki następnej osobie. Gdy muzyka umilknie piszemy coś miłego na kartce, która leży przed nami. Ponownie puszczamy muzykę. Robimy kilka rundek.
Sałatka walentynkowa – siedzimy w kole, dzielimy klasę przydzielając konkretne wyrazy np. miłość, życzliwość, radość, zaufanie. Prowadzący wymawia wybrane wyrazy np. miłość i zaufanie a wtedy osoby z tymi wyrazami zmieniają miejsce siedzenia. W trakcie zabawy odsuwamy jedno krzesło.
Przechodzenie – przechodzimy na drugą stronę w roli np. kelnera, modelki.
Rozmowa w zespołach dwuosobowych – „filiżanka i łyżeczka”- zorganizowanie konferencji prasowej np. będę się widziała z waszym właścicielem, co mam mu przekazać?
Las – budowanie lasu z postaci, symulowanie czynności jakie dzieci wykonują w lesie, dewastacja lasu i odnowa. Rozmowa z drzewami.
Orkiestra dźwiękowo – ruchowa – osoba zaczynająca pokazuje rytmiczny ruch, wszyscy go powtarzają. W połowie okręgu następuje zmiana ruchu. Zmiany dyktują kolejne osoby z okręgu ( 1,2,3,4...).
Dentysta – praca w zespołach dwuosobowych. Dentysta stoi a pacjent siedzi na krześle. Jeden dentysta nie ma pacjenta więc mruga do innych pacjentów. Jeśli dentysta zauważy, że jego konkurent mruga do jego pacjenta musi go zatrzymać łapiąc swojego pacjenta za ramiona. Jeśli pacjent ucieknie dentysta musi zdobyć nowego pacjenta.
Pantomima – dzielimy grupę na 3 zespoły. Jeden zespół siada twarzą w stronę sceny, druga grupa siada plecami do pierwszego zespołu – plecami do sceny. Trzeci zespół wychodzi i umawia się jak pokazać ruchem przysłowie. Po krótkim czasie pokazują przysłowie pierwszej grupie. Po obejrzeniu każda osoba z pierwszej grupy zapisuje na kartce najważniejsze słowo do danego przysłowia i przekazuje kartkę osobie, która siedzi z tyłu odwrócona plecami ( mogą być zdarzenia, bajki, uczucia itp.)
Sport – prezentacja udziału w imprezach sportowych jako widzowie – mimiką musimy pokazać jaki sport oglądamy.
Film – oglądanie różnych gatunków filmowych – przedstawienie mimiką jaki gatunek filmu oglądamy.
Sklep – oglądanie wystawy sklepowej – pokazanie mimiką jaką wystawę oglądamy
Chór zwierzęcy – dzielimy grupę na poszczególne zwierzęta, które będą śpiewały swoim charakterystycznym głosem znaną wszystkim melodię. Prowadzący pokazuje , które zwierzęta mają śpiewać.
• każdy wchodzi w rolę zwierzęcia i wita się z pozostałymi zwierzętami wydając określony dla siebie dźwięk
• prezentacja poszczególnych zwierząt – każda grupa przedstawia się ruchem, słowem
• symulacja pobytu w hotelu, omawianie jak wyglądają pomieszczenia hotelowe
• symulacja koncertu i wyniku konkursu
• ustawianie poszczególnych zwierząt na podwórku, dochodzą do nich osoby pracujące w gospodarstwie i wykonują określone czynności ( obraz nieruchomy i w ruchu).
Dworzec – wchodzenie w rolę osób przebywających na dworcu. Tworzymy obraz nieruchomy, a następnie ożywiamy poszczególne elementy tego obrazu. Możemy rozmawiać z poszczególnymi osobami.


Literatura:

Arend R., 1950, Zaburzenia psychiczne, a rysunek dziecka, Warszawa
Awgulowa J., Świętek W., 1974, Inscenizacje w klasach I – IV, Warszawa
Badurski J., 1984, Z zagadnień integracji muzyki z matematyką, Życie Szkoły nr 3
Bergson A., 1967, Ewolucja twórcza, Warszawa
Borzęcki A., Okraszewski K., Rakowiecka b., Szmidt K., 1995, Porządek i przygoda. Lekcje twórczości, Warszawa
Czapów Cz., Czapów G., 1969, Psychodrama, Warszawa
Dewey J., Sztuka jako doświadczenie,
Długosz J., 1992, Imprezy i uroczystości w procesie dydaktyczno – wychowawczym klas początkowych, Rzeszów
Dorman J., 1981, Zabawa dzieci w teatr, Warszawa
Dziedzic A., Gudro M., 1998, Drama w szkole podstawowej, Kielce
Jakowiecka M., 1979, Integracja pracy dydaktyczno – wychowawczej w nauczaniu początkowym, Nauczyciel i Wychowanie nr 5
Okoń W., 1987, Zabawa a rzeczywistość, Warszawa
Pankowska K., 1997, Edukacja przez dramę, Warszawa
Papuzińska J., Żurakowski B., 1985, Wartości literatury dla dzieci – Wybrane problemy, praca zbiorowa, Warszawa – Poznań
Pielasińska W., 1983, Ekspresja – jej wartość i potrzeba, Warszawa
Tyszka M., 1977, Sztuka dla najmłodszych. Teoria – recepcja – oddziaływanie, praca zbiorowa, Warszawa – Poznań
Way B., 1995, Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży, Warszawa
Suchodolski B., 1980, Pedagogika, Warszawa
Thanhoffer M., Reichel R., Rabinstein R., 1996, Nauczanie kreatywne cz. I Podstawy i metody nauczania całościowego, Klanza