Analiza syndromu upośledzenia umysłowego

ANALIZA SYNDROMU UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

SPIS TREŚCI

ANALIZA SYNDROMU UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO
1.1. DEFINICJA, KRYTERIA I KLASYFIKACJA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO
1.2. CZYNNIKI ETIOLOGICZNE UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO
1.3 CHARAKTERYSTYKA PSYCHOSPOŁECZNEGO FUNKCJONOWANIA DZIECI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO W STOPNIU LEKKIM
1.3.1. Funkcjonowanie sfery poznawczej
1.3.2. Funkcjonowanie sfery emocjonalnej
1.3.3. Funkcjonowanie sfery społecznej

B I B L I O G R A F I A:

ANALIZA SYNDROMU UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

1.1. Definicja, kryteria i klasyfikacja upośledzenia umysłowego
Problem definicji upośledzenia umysłowego budził i budzi nadal wiele kontrowersji i nowych pomysłów wśród badaczy zjawiska.
Upośledzenie umysłowe to zagadnienie złożone i trudne do zdefiniowania ze względu na różnorodne przyczyny, obraz kliniczny, dynamikę przebiegu czy prognozę. Główną trudność w zdefiniowaniu w sposób wyczerpujący upośledzenia umysłowego stanowi skomplikowana etiologia tego stanu.
W celu określenia upośledzenia umysłowego używa się zamiennie takich terminów jak: upośledzenie umysłowe, niedorozwój umysłowy, obniżona sprawność umysłowa, oligofrenia, niepełnosprawność intelektualna (Kościelak, 1995).
Najogólniejsze określenie terminu upośledzenie umysłowe to stan niedostatecznej sprawności intelektualnej w skutek niedorozwoju lub uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej (Sękowska, 1998; Dubisz, 2003).
Termin upośledzenie umysłowe dotyczy nie tylko sfery poznawczej, lecz obejmuje również całą osobowość jednostki (Sowa, 1997).
Bogdanowicz M. (1985) upośledzenie umysłowe definiuje jako stan charakteryzujący się istotnie niższym od przeciętnego ogólnym poziomem funkcjonowania intelektualnego i zaburzeniami w zakresie przystosowania się. Zaburzenia w przystosowaniu przejawiają się w postaci zaburzeń w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego (Kirejczyk, 1981).
Sowa J. (1997) proponuje definiować upośledzenie umysłowe jako stan obniżonej sprawności umysłowej w stosunku do stanu normalnego, charakteryzujący się niedorozwojem lub zaburzeniami procesów percepcyjnych, uwagi, pamięci i myślenia w wyniku procesów patologicznych.
Wśród autorów istnieje zgodność co do tego, że upośledzenie umysłowe nie stanowi żadnej określonej jednostki chorobowej, lecz jest zespołem skutków rozmaitych w swej etiologii stanów chorobowych i uszkodzeń układu nerwowego (Borzyszkowska, 1985).
Kościelak R. (1995) wyróżnia dwa podejścia wobec definiowania upośledzenia umysłowego, a mianowicie: medyczne i behawioralne. Definicje medyczne opierają się głównie na etiologii i patogenezie upośledzenia umysłowego, z tendencją do wyodrębniania jednostek chorobowych. Z kolei definicje behawioralne określają niedorozwój umysłowy jako niższą niż przeciętną ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniem w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania.
Koncepcja ujmowania niepełnosprawności umysłowej wiąże się z analizą kryteriów, według których ocenia się poziom funkcjonowania intelektualnego jednostek. I tak wyróżnia się następujące kryteria (Wyczesany, 2009; Kościelak, 1995):
• pedagogiczne, czyli możliwości wychowania i nauczania dzieci upośledzonych umysłowo; rozpatruje się zasób wiadomości i umiejętności przewidzianych programem nauczania, charakterystyczne trudności w nauce szkolnej oraz tempo uczenia się;
• psychologiczne, uwzględnia się pomiar stopnia rozwoju inteligencji, czyli swoisty wskaźnik upośledzenia umysłowego; obecnie oceniana jest cała osobowość jednostki i jej procesy regulacyjne: orientacyjno-poznawcze, intelektualne, emocjonalne, motywacyjne, mechanizmy kontroli i procesy wykonawcze;
• medyczne, czyli rodzaj czynników etiologicznych oraz zespoły objawowe, leczenie i prognozę;
• ewolucyjne: porównywanie dziecka upośledzonego z dzieckiem normalnym w zakresie czynności orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, emocjonalno-motywacyjnych i wykonawczych;
• społeczne: ogólna zaradność życiowa jednostki, jej samodzielność i uspołecznienie.
Kolejne, nierozerwalnie związane z zagadnieniem niepełnosprawności intelektualnej pojęcie, to jej klasyfikacja. W 1968 r. przyjęta została przez Światową Organizację Zdrowia międzynarodowa klasyfikacja upośledzenia umysłowego. Wprowadzono wtedy określenie „niedorozwój umysłowy” i wyróżniono jego cztery stopnie: lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki; zastępując dotychczasową nomenklaturę: debilizm, imbecylizm i idiotyzm, jako nazewnictwo o wyjątkowo niekorzystnym wydźwięku społecznym. Stopnie te są następujące:
a. lekki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji od 52 – 67,
b. umiarkowany niedorozwój umysłowy – od 36 – 51,
c. znaczny niedorozwój umysłowy – od 20 – 35,
d. głęboki niedorozwój umysłowy – od 0 – 19 (Sękowska, 1998).
Światowa Organizacja Zdrowia co pewien czas rewiduje podejście wobec niepełnosprawności, w tym również upośledzenia umysłowego.
ICD – 10 to najnowsza, obowiązująca w Polsce, wersja Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń z 1997 r. Również opracowana przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (DSM – IV) z 1994 r. jest uznaną w Polsce i powszechnie stosowaną klasyfikacją niepełnosprawności. Każda kolejna wersja obu dokumentów zostaje co jakiś czas rewidowana i dostosowywana do wymogów diagnozy. Ich zmiana wymuszana jest szeroko zakrojoną krytyką oraz wynikami badań nad tym zagadnieniem.
W obu podejściach w określaniu upośledzenia umysłowego brane są pod uwagę podobne kryteria diagnostyczne. W DSM – IV nazwane one są A, B, C,
a odnoszą się do: ogólnego funkcjonowania intelektualnego (A), funkcjonowania przystosowawczego (B) i czasu ujawnienia się (C), a więc według DSM – IV zasadniczą cechą upośledzenia umysłowego jest znacząco niższy poziom ogólnego funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą: obniżenie funkcjonowania przystosowawczego związanego z co najmniej dwoma obszarami zdolności: komunikacja, troska o siebie, życie w domu, zdolność nawiązywania kontaktów interpersonalnych na płaszczyźnie społecznej, korzystanie z zasobów społecznych kierowanie sobą, zdolność uczenia się i pracy, czas wolny, zdrowie oraz bezpieczeństwo. Ujawnia się przed ukończeniem 18 roku życia.
W ICD – 10 upośledzenie umysłowe ujmowane jest jako zahamowanie lub niepełny rozwój umysłowy, wyrażający się przede wszystkim w upośledzeniu umiejętności, które ujawniają się w okresie rozwojowym i stanowią o ogólnym poziomie inteligencji, tzn. zdolności poznawczych, mowy, motorycznych i umiejętności społecznych. Może występować samodzielnie lub z innymi zaburzeniami psychicznymi i fizycznymi.
Kwestią istotną jest poznanie czynników etiologicznych upośledzenia umysłowego.

1.2. Czynniki etiologiczne upośledzenia umysłowego

Obecnie szybki rozwój medycyny i nauk jej współtowarzyszących przyczynia się w znacznym stopniu do dokładniejszego wyjaśnienia etiologii przynajmniej niektórych czynników powodujących oligofrenię.
Upośledzenie umysłowe spowodowane jest pewnymi organicznymi i funkcjonalnymi zmianami w mózgu, zwłaszcza w korze mózgowej. Ogólnie jego przyczyny dzielimy na pierwotne i wtórne.
Do przyczyn pierwotnych należą czynniki genetyczne. Polegają one na tym, że rodzice przekazują nieprawidłowe lub uszkodzone geny i chromosomy powodujące, że embrion i płód nie rozwijają się normalnie i w konsekwencji dziecko rodzi się upośledzone umysłowo. Jest to najczęstsza przyczyna upośledzenia umysłowego u dziecka.
Do przyczyn wtórnych należą czynniki, które mają wpływ na korę mózgową:
– przed urodzeniem dziecka,
– w czasie urodzenia dziecka,
– po urodzeniu dziecka.
Istotnymi czynnikami etiologicznymi działającymi w okresie życia płodowego są bakterie, wirusy i pasożyty. Z chorób wirusowych, które
w przypadku wystąpienia w okresie ciąży mogą prowadzić do upośledzenia umysłowego u dziecka, wymienić należy przede wszystkim różyczkę, chorobę, która u dorosłych i dzieci przebiega łagodnie, jeśli natomiast występuje w pierwszym trymestrze ciąży może prowadzić do ciężkich zaburzeń w narządach wewnętrznych, w mózgu i narządach zmysłów płodu.
Inną chorobą wirusową o łagodnym przebiegu klinicznym w życiu pozapłodowym jest cytomegalia. Może ona jednak powodować ciężkie uszkodzenie mózgu i oczu płodu. Podobnie toksoplazmoza - choroba pasożytnicza - w postaci nabytej jest zaburzeniem o dość łagodnym przebiegu, w postaci wrodzonej natomiast może dawać ciężkie zmiany neurologiczne i zaburzenia narządów zmysłów.
Kolejnym czynnikiem etiologicznym działającym w okresie życia płodowego może być niezgodność immunologiczna. Najczęściej dotyczy ona niezgodności pomiędzy matką i płodem w zakresie czynnika Rh. Płód Rh(+) rozwijający się w łonie matki Rh(-) prowokować może organizm matki do wytwarzania przeciwciał skierowanych przeciwko płodowi. Konflikt Rh prowadzi do ciężkiej żółtaczki u noworodka i może spowodować upośledzenie umysłowe, ruchy mimowolne, zaburzenia ze strony narządów zmysłów.
Z innych czynników działających szkodliwie na rozwój płodu należy wymienić różnorodne działania chemiczne, takie np. jak działanie niektórych leków.
Z czynników fizycznych o szkodliwym działaniu na płód w czasie ciąży wymienić należy promienie rtg, inne typy promieni i urazy mechaniczne.
Czynniki działające w okresie porodu. Należą do nich zamartwica płodu oraz mechaniczne uszkodzenie mózgu dziecka w czasie porodu. Poglądy na rolę zamartwicy w pochodzeniu upośledzenia umysłowego są dosyć rozbieżne. Wiadomo, że nie ma automatycznego związku między wystąpieniem zamartwicy u noworodka a późniejszymi zaburzeniami rozwoju. Znaczna część dzieci, u których w okresie noworodkowym stwierdzono zamartwicę, zwłaszcza lżejszą, rozwija się całkowicie prawidłowo. Nierzadko zamartwica sama jest objawem wcześniejszego uszkodzenia płodu. Tak np. wiadomo, że częściej występuje ona u dzieci z wadami chromosomalnymi niż u dzieci o normalnym kariotypie.
Pewną rolę w powstawaniu upośledzenia umysłowego odgrywa wcześniactwo, zwłaszcza w przypadkach niskiej wagi noworodka.
Jedną z przyczyn upośledzenia umysłowego związaną z okresem porodu może być niewłaściwe postępowanie lekarskie. Przykładem tego typu zaburzeń jest zwłóknienie pozasoczewkowe, charakteryzujące się zaburzeniami ze strony ośrodkowego układu nerwowego i wzroku - zespól ten powstawał u wcześniaków, którym w inkubatorach stosowano zbyt wysokie stężenie tlenu. Obniżenie stężenia tlenu stosowane w inkubatorze pozwalało na znaczne obniżenie częstości występowania tego zaburzenia.
Czynniki działające po urodzeniu się dziecka. Znamy bardzo wiele czynników, które mogą w tym okresie powodować uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego. Wśród nich istotną rolę odgrywają choroby zakaźne. Mogą to być zespoły zapalne opon mózgowych i mózgu pochodzenia bakteryjnego lub wirusowego, mogą to być też powikłania neurologiczne ogólnych chorób zakaźnych - zwłaszcza krztuśca i odry.
Inną grupę przyczyn stanowią działania mechaniczne a w szczególności zatrucia. Należy do nich zwłaszcza zatrucie ołowiem, występujące w niektórych krajach w związku ze stosowaniem farb zawierających związki ołowiu.
Duży wpływ na rozwój psychiczny dziecka mają zaburzenia żywienia, szczególnie w ciągu pierwszych dwóch lat życia.
Istotną i ilościowo rosnącą kategorią czynników etiologicznych są urazy czaszki i mózgu. Wzrost ten związany jest z technicyzacją życia i narastaniem liczby wypadków komunikacyjnych (Kirejczyk,1981).
Ważną kwestią jest nawiązanie do psychospołecznego funkcjonowania dzieci upośledzonych umysłowo.

1.3 Charakterystyka psychospołecznego funkcjonowania dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim

Przedmiotem zainteresowań tej pracy są jednostki z lekkim stopniem niepełnosprawności intelektualnej. Stanowią one najliczniejszą grupę – około 85% - wszystkich niepełnosprawnych intelektualnie. W DSM – IV określani są jako „wyuczalni” (kategoria edukacyjna). W trakcie rozwoju, w okresie przedszkolnym, zwykle nie różnią się zasadniczo od rówieśników z normą intelektualną. Przy bliższym przyjrzeniu się tej kwestii okazuje się, że dzieci te są jednak fizycznie słabsze - częściej występują u nich wady narządów zmysłów, anomalie w wyglądzie zewnętrznym. W zakresie motoryki i koordynacji wzrokowo-ruchowej mogą pojawiać się zaburzenia typu hiperaktywności i dyspraksji (Obuchowska,1999). Istotą pierwszego z nich jest deficyt uwagi, któremu towarzyszy nadmierna ruchliwość, brak koordynacji czynnościowej, chwiejność w postrzeganiu, utrudniona mowa, zaburzona lateralizacja. Z kolei dyspraksja polega na nieprawidłowym „planowaniu” ruchów, braku koordynacji między nimi.
Jako starsze nastolatki mogą zdobyć pewne zdolności – często określane na wiek umysłowy 9-12 lat – zaś w wieku dorosłym zwykle osiągają społeczne i zawodowe umiejętności niezbędne do minimalnego utrzymania siebie, ale mogą potrzebować pomocy, prowadzenia i towarzystwa, szczególnie w sytuacjach niecodziennych, przypadkowych, związanych z nietypowym zwrotem ekonomicznym. Z odpowiednim wspomaganiem osoby te mogą żyć z powodzeniem samodzielnie, we wspólnocie.
W literaturze podkreśla się, że etiologia organiczna wykrywana jest
u coraz większej liczby przypadków z lekkim upośledzeniem umysłowym, wciąż nie dotyczy to jednak większości. Badacze tego zagadnienia przypisują dużą rolę czynnikowi środowiskowemu w genezie niepełnosprawności u tej grupy dzieci, głównie niskiej kulturze i niewydolności wychowawczej rodziców oraz zjawiskom patologicznym w najbliższym otoczeniu (Cytowska, 2002).

1.3.1. Funkcjonowanie sfery poznawczej
Procesy poznawcze przynależą do wyższych procesów umysłowych człowieka, które w istocie są procesami przetwarzania informacji (Maruszewski, 1996). Jako takie stanowią więc istotny czynnik warunkujący funkcjonowanie, w tym również zawodowe, każdego człowieka. W obrębie tak rozumianych procesów poznawczych, w grupie osób z upośledzeniem umysłowym, tak jak i w innych grupach niepełnosprawności, analizuje się spostrzeganie, uwagę, pamięć, mowę, myślenie i uczenie się (Bogdanowicz, 1985).
Spostrzeganie. Sprawność ta charakteryzuje się u lekko upośledzonych umysłowo wolnym tokiem, brakiem precyzji oraz trudnościami w wyodrębnianiu drobnych szczegółów (Bogdanowicz, 1985; Wyczesany, 1998). W analizowanej grupie obserwuje się też duże trudności w spostrzeganiu figur geometrycznych. Częściej mylą litery o podobnym wyglądzie. Przy opisywaniu obrazków również częściej niż dzieci sprawne ograniczają się do wymieniania osób i przedmiotów, a nie dostrzegają czynności i rozgrywającej się akcji. Wymieniają też mniej elementów danego obrazka (Kostrzewski, 1981). Znacznie łatwiej jest im spostrzegać przede wszystkim ruch, dynamikę, jaskrawość zdarzeń (dźwięk i barwę). Daje to co prawda prawdziwy obraz świata, niemniej jednak jest on zubożony. Jego jakość zależy w znacznym stopniu od codziennych doświadczeń osób upośledzonych umysłowo (Obuchowska, 1999).
Uwaga. U dzieci lekko upośledzonych umysłowo obserwuje się trudności w koncentracji uwagi na jednym przedmiocie przez dłuższy czas, zwłaszcza jeżeli są to treści abstrakcyjne. Uwaga dowolna, dobrze skoncentrowana pojawia się w stosunku do materiału konkretnego. Słaba jest też podzielność uwagi oraz ograniczony jej zakres (Bogdanowicz, 1985; Brauner, Brauner 1995; Wyczesany, 1998).
Pamięć. U dzieci lekko upośledzonych umysłowo obserwuje się dobrą pamięć mechaniczną, zdarzają się też nawet przypadki wybitnie dobrej pamięci fotograficznej. Natomiast pamięć logiczna i dowolna jest słaba. Obserwujemy u nich również uczenie się bez zrozumienia, w wolnym tempie, a także ograniczony zakres pamięci. Prowadzi to do wystąpienia trudności w trwałym zapamiętywaniu treści powiązanych logicznie. Pojawiają się zmyślenia i konfabulacyjne uzupełnienia luk pamięciowych (Kostrzewski, 1981).
Mowa. U osób lekko upośledzonych umysłowo możemy zaobserwować opóźniony rozwój mowy: pojedyncze wyrazy do 3 r. ż., zdania w 5 r. ż.. Występują też trudności z wypowiadaniem myśli, formułowaniem wypowiedzi, można też spotkać agramatyzmy, wady wymowy. Zasób słownictwa jest mały, a bierne jest bogatsze od czynnego (Bogdanowicz, 1985; Wyczesany, 1998). Dodatkowo zauważa się trudności w uzewnętrznianiu swoich myśli wówczas, gdy treść wypowiedzi jest oderwana od społecznego kontekstu. Mówią one często fragmentami zdań, chętnie posługują się czasownikami i rzeczownikami, a rzadziej przymiotnikami. Upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim mają także utrudnione rozumienie innych ludzi głównie wtedy, gdy nie ma z nimi bezpośredniego kontaktu, np. z trudem percypowane są przez nich teksty nagrane na taśmę (Obuchowska, 1999).
Swego rodzaju cechą charakterystyczną tych dzieci jest dość rozwlekły sposób wyrażania swoich myśli, często używają wyrażeń niewłaściwie, bez pełnego rozumienia ich znaczenia (Borzyszkowska, 1985).
Myślenie. Inhelder, współpracowniczka J. Piageta stwierdziła, że osoby lekko upośledzone umysłowo przechodzą kolejno te same stadia rozwoju intelektualnego, co dzieci normalne, jednakże przebiega to u nich wolniej i bez osiągania najwyższego stadium, czyli stadium myślenia formalnego. Charakterystyczne dla dzieci upośledzonych umysłowo jest to, że powolnieją coraz bardziej, przechodzą z jednego stadium w drugie z dużymi trudnościami, wahaniami i licznymi niepowodzeniami (Obuchowska, 1999).
Myślenie upośledzonych umysłowo najczęściej pozostaje w fazie operacji konkretnych. Charakteryzuje się możliwością wykonywania pewnych operacji logicznych takich, jak szeregowanie, dodawanie, mnożenie, klasyfikacja, przyporządkowywanie, które Piaget nazywa ugrupowaniami. Wymienione operacje dokonywane są na konkretach. Osoby te nie osiągają stadium operacji formalnych, który u dzieci normalnych przypada na okres od 11-12 do 14-15 lat. Upośledzeni w stopniu lekkim potrafią dokonać klasyfikacji, ułożyć przedmioty według określonego porządku, pod warunkiem odwołania się do konkretu ze względu na brak myślenia abstrakcyjnego (Kostrzewski, 1981; Wyczesany, 1998; Obuchowska, 1999).
Rozumienie i posługiwanie się językiem jest w różnym stopniu opóźnione, dominują trudności w abstrakcyjnym myśleniu (Namysłowska, 2000).
Ujmując inaczej, uczenie się dzieci z lekką niepełnosprawnością umysłową utrudniają następujące przyczyny:
• brak możliwości skupienia uwagi na przedmiocie (zjawisku, myśli), który nie jest połączony z ich wyraźnym zaangażowaniem uczuciowym;
• brak dokładności w odbieraniu informacji, która nie jest dla danej jednostki interesująca lub jest zbyt szybko, lub zbyt słabo eksponowana;
• szybkie męczenie się przy wszelkich pracach, wymagających zwłaszcza wysiłku intelektualnego;
• trudności zapamiętywania otrzymanych informacji, przede wszystkim, gdy nie zostały one odpowiednio przekazane lub utrwalone;
• trudności dokonywania operacji myślowych opartych na II układzie sygnałowym, tzn. porównywania różnicowania, uogólniania i abstrahowania (Pasternak, 1994).

1.3.2. Funkcjonowanie sfery emocjonalnej

Zaburzenia sfery emocjonalnej obserwowane u dzieci upośledzonych umysłowo mogą:
– wypływać z tych samych przyczyn co upośledzenie umysłowe, do których należą trwałe zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym,
– być spowodowane niewłaściwą postawą otoczenia, błędami wychowawczymi, wyuczeniem się reakcji agresywnych w określonych sytuacjach życiowych (Kościelska, 2000).
Analizując przebieg procesów emocjonalnych u osób z upośledzeniem umysłowym, należy pamiętać o pewnej ogólnej prawidłowości. Sposób działania i reagowania tych osób zależy w dużym stopniu od ich temperamentu. Tradycyjnie wyróżnia się wśród nich osoby nadmiernie aktywne (eretyczne) i pobudliwe oraz apatyczne i zamknięte w sobie. Ci upośledzeni, którzy nie są dotknięci jednocześnie psychozą lub zaburzeniami zachowania, reprezentują taki sam zakres cech temperamentalnych jak osoby normalne.
W grupie dzieci upośledzonych umysłowo obserwuje się słabą zdolność do samokontroli i panowania nad sobą. Charakterystycznym objawem jest u nich pewna sztywność zachowań, poglądów i uczuć, przy jednocześnie wzmożonej podatności na sugestię. Ograniczone jest przeżywanie uczuć wyższych: patriotycznych, moralnych, społecznych, estetycznych. Cechuje je słaby krytycyzm zarówno w stosunku do otoczenia, jak i w stosunku do siebie (Kościelak, 1997).
Analizując zagadnienia przebiegu procesów emocjonalnych osób lekko upośledzonych umysłowo konieczne jest wskazanie jego zależności od zdolności do spostrzegania przez te osoby ekspresji emocjonalnej ciała i twarzy. Chodzi tu o zwrócenie uwagi na to, jak ważna jest umiejętność adekwatnego rozróżniania stanów emocjonalnych jednostki (ekspresja ciała) w różnych sytuacjach społecznych, a co za tym idzie – adekwatne korygowanie swoich zachowań i reakcji przez osoby upośledzone umysłowo (Zachara, 1991).
Z poziomem zdolności do spostrzegania i różnicowania ekspresji emocjonalnej ciała i twarzy silnie związana jest zdolność do empatii. Z ostatnio prowadzonych w grupie osób z upośledzeniem umysłowym badań wynika, iż mają oni wysoki poziom empatii, bardzo zbliżony do tego, jaki występuje u osób sprawnych intelektualnie (Kościelak, 1997).
Zupełnie nowe spojrzenie na emocjonalność osób z upośledzeniem umysłowym oraz rolę przeżywanych przez nie emocji w powstawaniu upośledzenia umysłowego prezentuje Kościelska (2000). Autorka uważa, iż w wielu przypadkach obok czynników biologicznych i środowiskowych
w powstawaniu upośledzenia umysłowego prym wiodą czynniki psychiczne. Zalicza do nich emocje lęku, smutku i rozpaczy oraz winy i małej wartości. Wyjaśnia, iż osoby z upośledzeniem umysłowym, które nie są w stanie sprostać społecznym wymaganiom, rozwijają w sobie samoświadomość tkwiącego w nich zła i odczuwają skutki wygnania. Ich udziałem jest lęk, smutek i rozpacz, poczucie winy i małej wartości ze wszystkimi tego konsekwencjami psychopatologicznymi, a przede wszystkim z niedającym się przecenić znaczeniem dla zablokowania aktywności poznawczej i możliwości rozwoju umysłowego (Kościelska, 2000).
Pełniejszy obraz przebiegu procesów emocjonalnych u osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim możemy uzyskać, zapoznając się ze spostrzeżeniami badaczy dotyczącymi wybranych aspektów funkcjonowania moralnego tych osób. Między innymi Kościelska (2000), analizując rozwój moralny na przykładzie odpowiedzialności za słowo stwierdziła, że braki funkcjonowania intelektualnego decydujące o obniżeniu ilorazu inteligencji i trudnościach szkolnych nie muszą przesądzać o niemoralnym czy niespołecznym zachowaniu się dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. Z kolei Witkowski (1994) podejmując w swoich badaniach problem wrażliwości moralnej rozumianej jako „zdolność do reagowania na przejawy dobra i zła moralnego w sytuacjach podlegających ocenie moralnej” stwierdził, że:
1. Wrażliwość moralna dzieci o obniżonej sprawności umysłowej jest w wysokim stopniu mniejsza niż dzieci normalnych.
2. Oprócz różnic ilościowych występują też różnice jakościowe. Dzieci
o obniżonej sprawności umysłowej wymieniają przeważnie zewnętrzne przejawy dobra i zła moralnego, podają tylko jakby ich ubogi rejestr bez wniknięcia w motywy, bez zaangażowania emocjonalnego, bez wczucia się w sytuację. Dzieci normalne wyraźnie przekraczają te granice.
3. Analiza współczynników zależności wykazała związek wrażliwości moralnej z inteligencją, wiekiem, doświadczeniem życiowym jednostki oraz czynnikami emocjonalnymi.

1.3.3. Funkcjonowanie sfery społecznej

Działalność społeczna osób upośledzonych umysłowo, jej ograniczenia
i uwarunkowania należą do zagadnień szeroko prezentowanych w literaturze przedmiotu. Autorzy posługują się różnymi terminami określając działalność społeczną upośledzonych umysłowo. Do najczęściej pojawiających się należą: rozwój społeczny, przystosowanie społeczne, zachowanie społeczne (Otrębski, 1997).
Z kolei Kościelska (l984), prowadząc obszerne badania nad uwarunkowaniami i przebiegiem rozwoju społecznego uczniów upośledzonych umysłowo wykazała, iż 25% z nich ma trudności socjalizacyjne i jest określana przez nauczycieli jako nieprzystosowani do szkoły. Szukając uwarunkowań tej sytuacji, wśród czynników silnie z nią związanych wymienia: a) poziom rozwoju umysłowego, który znacznie odbiega od średniej dla tej populacji;
b) współwystępowanie innych defektów powodujących głębokie zaburzenia percepcyjne i motoryczne; c) występowanie dużych zaburzeń neurodynamicznych (zwłaszcza znaczne pobudzenie ruchowe i zmniejszenie możliwości kontroli zachowania); d) duże zaburzenia w rozwoju osobowości; e) brak akceptacji szkoły specjalnej jako swojego środowiska.
Duży wkład w wyjaśnienie specyfiki funkcjonowania społecznego osób
z upośledzeniem umysłowym mają badania dotyczące pełnienia przez nich ról społecznych (Wątorska, 2001). Osoby niepełnosprawne, podobnie jak
i pełnosprawne intelektualnie, przebywają w różnych grupach społecznych: rodzinnej, rówieśniczej, zawodowej, zajmując w nich określone pozycje, pełniąc jednocześnie, zgodnie z zajmowanymi pozycjami, określone role społeczne.
W zależności od posiadanych kompetencji społecznych i stopnia internalizacji norm grupowych wypełniają zadania związane z określonymi rolami społecznymi. Niepodejmowanie lub niewypełnianie wyznaczonych ról społecznych przez osoby upośledzone umysłowo zgodnie z oczekiwaniami może wskazywać na zaburzenie procesu ich socjalizacji i jednocześnie świadczyć o trudnościach w zakresie przystosowania społecznego (Giryński, 1991; Dykcik,1994).
Ogólnie można powiedzieć, że dzieci upośledzone umysłowo w mniejszym zakresie aniżeli sprawne realizują zadania odpowiadające poszczególnym rolom społecznym. We wszystkich analizowanych rolach społecznych: ucznia, towarzyskiej, rodzinnej, związanej z wiekiem, dzieci te – bez względu na płeć – wypełniają zadania wynikające z tych ról na poziomie przeciętnym. Są też przypadki pełnienia ról niezgodnie z oczekiwaniami otoczenia, czyli poniżej przeciętnego poziomu. Różnica między populacją upośledzonych i sprawnych jest istotna statystycznie (Giryński, 1991; Chrzanowska, 2003).
Niski poziom pełnienia ról społecznych przez dzieci upośledzone umysłowo implikuje niespełnianie oczekiwań społecznych. To z kolei powoduje surową ocenę i kary ze strony społeczeństwa. Silna presja na realizację zadań grupowych oraz niemożność wywiązania się z nich mogą być podłożem kształtowania się u tych dzieci niskiego poziomu aspiracji i nieadekwatnej samooceny.
Niski status społeczny w grupie rówieśniczej, wiążący się z przejawianym przez upośledzonych umysłowo niedostosowaniem społecznym, prowadzi często do ich odrzucenia przez grupy rówieśnicze. Nietrudno zauważyć, iż mamy tu do czynienia ze zjawiskiem błędnego koła. Niski status społeczny, negatywna bądź obojętna postawa rówieśników wobec upośledzonych umysłowo może pogłębiać proces ich nieprzystosowania społecznego. Sytuacje te, niekorzystne z punktu widzenia prawidłowego przebiegu socjalizacji upośledzonych, warunkowały często zachowania, które cechowały się brakiem poczucia pewności, wrogością i agresywnością wobec otoczenia (Giryński, 1991).

B I B L I O G R A F I A:
• Bogdanowicz M. (1985), Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa: WSiP.
• Borzyszkowska H. (1985), Oligofrenopedagogika, Warszawa: PWN.
• Brauner A., Brauner F. (1995), Postępowanie wychowawcze w upośledzeniu umysłowym, Warszawa: WSiP.
• Chrzanowska I. (2003), Funkcjonowanie dzieci upośledzonych umysłowo
w stopniu lekkim w szkole podstawowej, Łódź: WUŁ.
• Cytowska B. (2002), Drogi edukacyjne dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, Wrocław: UW.
• Dubisz S. (2003), Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa: PWN.
• Dykcik W. (1994), Funkcjonowanie społeczne osób niepełnosprawnych
w lokalnym środowisku, (w:) Fenczyna J., Wyczesany J. (red.) Edukacja
i integracja osób niepełnosprawnych, Kraków: Polskie Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych.
• Giryński A. (1991), Ocena pełnienia ról społecznych przez młodzież upośledzoną umysłowo w stopniu lekkim, (w:) Wyczesany J., Pilecki J. (red.) Aktualne trendy w nauczaniu i wychowaniu dzieci upośledzonych umysłowo, Kraków: WSP.
• ICD – 10, Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Upośledzeń
i Niepełnosprawności wg WHO (Światowa Organizacja Zdrowia),1997.
• Kirejczyk K. (1981), Upośledzenie umysłowe – pedagogika, Warszawa: PWN.
• Kostrzewski J. (1981), Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo, (w:) Kirejczyk K. (red.) Upośledzenie umysłowe – pedagogika, Warszawa: PWN.
• Kościelak R. (1995), Integracja społeczna niepełnosprawnych umysłowo, Gdańsk: WUG.
• Kościelak R. (1997), Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo, Warszawa: WSiP.
• Kościelska M. (1984), Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny, Warszawa: PWN.
• Kościelska M. (2000), Oblicza upośledzenia, Warszawa: PWN.
• Maruszewski T. (1996), Psychologia poznawcza, Warszawa: PTS.
• Namysłowska I. (2003), Psychiatria dzieci i młodzieży, (w:) Bilikiewicz A. (red.) Psychiatria, Warszawa: PZWL.
• Obuchowska I. (1999), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa: WSiP.
• Otrębski W. (1997), Szansa na społeczną akceptację, Lublin: RW KUL.
• Pasternak E. (1994), Materiały z metodyki kształcenia upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w szkole specjalnej, Lublin: Wyd. UMCS.
• Sękowska Z. (1998), Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa: WSPS.
• Sowa J. (1997), Pedagogika specjalna w zarysie, Rzeszów: FOSZE.
• Wątorska M. (2001), Osobowościowe uwarunkowania funkcjonowania
w rolach społecznych młodzieży o obniżonej sprawności umysłowej, (w:) Francuz P., Oleś P., Otrębski W. (red.) Wykłady z psychologii w KUL. T. 10, Lublin: RW KUL.
• Witkowski T. (1994), Konieczność stosunku do osób niepełnosprawnych, (w:) problemy edukacji i integracji osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem, (red.) J. Fenczyna, J. Wyczesany. Kraków, Polskie Towarzystwo Osób Niepełnosprawnych.
• Wyczesany J. (1998), Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, (w:) Dykcik W. (red.)Pedagogika specjalna, Poznań: WN.
• Wyczesany J. (2009), Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków: Impuls.
• Zachara B. (1991), Spostrzeganie ekspresji emocjonalnej twarzy przez dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim, (w:) Wyczesany J., Pilecki J. (red.) Aktualne trendy w nauczaniu i wychowaniu dzieci upośledzonych umysłowo, Kraków: WSP.