Praca badawcza nauczyciela

Władysław Zaczyński "PRACA BADAWCZA NAUCZYCIELA"

Książka ta jest próbą syntetycznego opracowania zagadnień metodologicznych z zakresu pracy badawczej nauczyciela, pracy związanej z doskonaleniem własnego warsztatu działania dydaktyczno- wychowawczego.
Na strukturę książki składa się krótki wstęp autora, dziesięć rozdziałów, gdzie każdy rozdział zawiera podrozdziały, krótkie zakończenie oraz osiemdziesiąt jeden pozycji zamieszczonych w bibliografii.
Pierwszy rozdział zatytułowany: Wstęp do badań pedagogicznych zawiera odpowiedzi na pytania: Co to jest badanie naukowe? ,Co bada pedagogika?, Jak powinien wyglądać udział nauczycieli w badaniach pedagogicznych? i Co to jest metoda badań pedagogicznych? Autor stwierdza, że badanie naukowe jest celowym poznawaniem obranego wycinka rzeczywistości przyrodniczej, społecznej lub kulturowej. Wynikiem takiego badania jest określony obraz badanej rzeczywistości. Jest on wiernym odzwierciedleniem obiektywnie istniejących, niezależnych od podmiotu poznającego, rzeczy i procesów. Przedmiotem badań pedagogicznych jest świadoma działalność pedagogiczna; procesy wychowania i nauczania, samowychowania i uczenia się, ich cele, treść, przebieg, metody, środki i organizacja. Pedagogika jest nauką teoretyczną i jednocześnie praktyczną. Nie można prowadzić badań praktycznych, inspirowanych przez potrzeby praktyki w oderwaniu od twierdzeń nauki i formułować uogólnienia naukowe o procesach wychowawczych w oderwaniu od żywej praktyki. Udział nauczycieli w badaniach pedagogicznych może przybierać różne formy, ale najcenniejszą jest ta postać, w której praktyk staje się badaczem podejmującym próby zarówno wraz z teoretykami jak i samodzielnie. Należy dążyć do tego, aby uczestnictwo nauczyciela- praktyka w badaniach pedagogicznych było w pełni świadome, to jest ze znajomością nie tylko celu badania, ale również ze znajomością metod i form organizacyjnych. W badaniu naukowym eliminuje się działanie czynnika subiektywnego przez stosowanie naukowych metod poznawania. W badaniu naukowym nie posługujemy się dowolnymi, przypadkowymi sposobami, lecz sposobami celowo dobranymi i zaplanowanymi łącznie.
W drugim rozdziale autor omawia etapy badania naukowego. Pierwszym jest etap sytuacji problemowej. Jest to zetknięcie się człowieka z trudnością wraz z uświadomieniem sobie jej charakteru. W sytuacji problemowej mamy do czynienia z trudnością wynikającą z braku rozpoznania naukowego określonego wycinka rzeczywistości. Drugim etapem jest formułowanie problemu, czyli słowne sformułowanie dostrzeżonych trudności. Najpierw stawiamy sobie pytania ogólne, a następnie coraz bardziej szczegółowe. Te pytania to właśnie owe problemy. Kolejnym etapem jest formułowanie hipotezy roboczej. Jest ona założeniem przypuszczalnych zależności, jakie zachodzą między wybranymi zmiennymi. Czwartym jest etap przewidywań skutków( etap rozumowania). Cechą znamienną tego etapu jest to, że stanowi on wstępną, często rozumową weryfikację hipotezy. Jest on też zwany weryfikacją wewnętrzną, to znaczy etapem szukania zgodności przewidywanych skutków z jej znanymi i stwierdzonymi faktami nauki. Fakty te mogą być nam znane z własnego doświadczenia lub z literatury naukowej. W badaniach naukowych bardzo użyteczna jest też świadoma logika, będąca narzędziem celowych badań. Kolejnym etapem jest etap weryfikacji hipotezy, czyli etap weryfikacji zewnętrznej. Weryfikacja wewnętrzna hipotezy jest badaniem sugerowanego przez nią wycinka rzeczywistości i konfrontowaniem uzyskiwanych rezultatów badania z przewidywaniami wynikającymi z założenia roboczego. Sprawdzenie słuszności hipotezy wymaga niekiedy dużych nakładów finansowych, dlatego powinno być sporządzane szczegółowe rozwinięcie badanej hipotezy roboczej. Aby wypróbować i sprawdzić poprawność całego naszego programu w każdych badaniach przewiduje się dwa etapy: etap badań próbnych i badania zasadnicze.
W kolejnym etapie- sprawdzaniu słuszności rozwiązań( prawdziwości wyników) wzorcem jest określony i intencjonalnie dobrany układ odniesienia. W badaniach nowatorskich układem odniesienia jest zastana, dotychczasowa praktyka pedagogiczna, którą dla celów badawczych realizuje się starym trybem w grupie kontrolnej. Kontrola wyników może mieć charakter jakościowy lub ilościowy. Pierwsza z w/w wymienionych polega na grupowaniu danych według pewnych cech dających się opisać i jednocześnie odróżniać od danych o innych cechach. Zachodzi tu też potrzeba zróżnicowania opisywanych cech. Inną odmianą jakościowego ujmowania i kontrolowania wyników jest grupowanie typologiczne danych. Kontrola ilościowa przez fakt wprowadzenia do niej operacji matematycznych zyskuje walor kontroli obiektywnej i ścisłej. Ta kontrola jest wówczas rzeczywista, kiedy do jej przeprowadzenia zostały użyte dokładne narzędzia pomiarowe i zastosowano poprawnie metody statystyczne do ich opracowania. Ostatnim etapem jest wnioskowanie końcowe. Jest to wyzyskanie danych bądź to dla tworzenia uogólnień teoretycznych bądź to dla formułowania wniosków w postaci wskazań praktycznych. Należy się w tym etapie wystrzegać przedwczesnych uogólnień. Poprawność wniosku końcowego zależy też od rzetelności w pracy we wszystkich etapach poprzedzających wnioskowanie. Toteż dla uniknięcia daremnych trudów badawczych zaleca się pisemne przygotowanie każdego etapu badania- tzw. koncepcji badań.
W kolejnym rozdziale autor przedstawia hipotezę roboczą- jej znaczenie, pochodzenie i drogi weryfikacji. Hipoteza robocza jest pierwszym elementem naukowego badania jakiegokolwiek wycinka rzeczywistości. Naukowe rozpoznanie rzeczywistości podejmujemy bowiem po to, aby wytłumaczyć w sposób bezsporny źródła pojawiania się nowych, dotąd nie obserwowanych zdarzeń. W drodze poznania zmysłowego nie można wykryć tego uwarunkowania i dlatego konieczna jest ingerencja umysłu ludzkiego, który poprzez tworzenie hipotez zdolny jest przeniknąć do istoty danego zdarzenia. Hipoteza robocza jest czynnikiem celowego i ukierunkowanego działania. Jest elementem inwencji twórczej i składnikiem postępu naukowego. Następnie autor przedstawia cechy dobrej hipotezy roboczej. Tworzenie hipotez wykracza poza ramy ścisłej metodologii, ponieważ u podstaw tego procesu leżą: intuicja i inwencja.
Autor w czwartym rozdziale ukazuje metodę obserwacji - jej technikę i granice poznawcze. W obserwacji chodzi o planowe spostrzeganie żywych procesów społecznych czy też przyrodniczych. W/w metodę możemy podzielić na szereg rodzajów, przyjmując za podstawę wyróżnień: czas, treść i liczbę przedmiotów. Ze względu na czas prowadzonej obserwacji można wyodrębnić obserwację ciągłą i próbek czasowych. Ze względu na zakres treściowy dzielimy ją na całościową i częściową. Obserwacja musi być obiektywna, wierna, wyczerpująca i wnikliwa. Autor proponuje notowanie obserwowanych faktów i związanych z nimi refleksji badacza. Stąd postulat prowadzenia zeszytów obserwacji ucznia, protokołów lekcji i innych zajęć szkolnych. Terminy używane w notatkach z obserwacji powinny być jasne i operatywnie zdefiniowane. Aby obserwacja była rzeczywiście wyczerpująca autor proponuje arkusze i przewodniki obserwacyjne. Uważa też, że wolny od subiektywizmu i schematyzmu materiał w niezniekształconej postaci najlepiej można utrwalić na obrazie filmowym i magnetofonowym. W tak utrwalonym można uchwycić wiele drobnych szczegółów. W badaniach realizowanych metodą obserwacji osoba obserwatora odgrywa najistotniejszą rolę. Obserwator winien cechować się wyostrzoną spostrzegawczością, zdolnością dowolnego skupiania uwagi na rzeczach istotnych i na samym sobie, winien posiadać podzielną uwagę i łatwość wzajemnego kojarzenia różnych faktów. Obserwacja powinna być wolna od subiektywizmu. Przedmiotem obserwacji może być wszystko to, co jest zmysłom dostępne. Obserwacja jest podstawowym sposobem gromadzenia materiału.
W kolejnym rozdziale autor omawia metodę i techniki eksperymentu pedagogicznego. Według niego eksperyment jest bardziej złożoną metodą niż obserwacja. Eksperyment polega na wywoływaniu lub zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian pod jego wpływem. Badanie działania tego czynnika może odbywać się w nienaturalnych dla danego zdarzenia warunkach- mówi się wówczas o eksperymencie laboratoryjnym lub w warunkach naturalnych- mamy wówczas do czynienia z eksperymentem pedagogicznym. W pierwszym w/w eksperymencie badacz wywołuje zjawisko, natomiast w w/w drugim każdy badany czynnik musi być analizowany w strukturalnym układzie procesu wychowawczego. Następnie autor zapoznaje nas z 5 metodami-kanonami wykrywania związków przyczynowo- skutkowych. Dla organizacji badań eksperymentalnych wykorzystujemy najczęściej kanon jedynej różnicy i kanon jedynej zgodności. Metoda eksperymentu pedagogicznego może być realizowana według różnych technik, które autor wymienia i omawia według kolejności, są to: technika jednej grupy i technika grup równoległych. Eksperyment nie jest metodą prostą i łatwą do zastosowania, ale gwarantuje pewne wyniki i obiektywne odsłonięcie prawidłowości rządzących procesami wychowania.
Rozdział szósty dotyczy testu pedagogicznego. Jest on wszelką próbą, która pozwala nam uzyskiwać określone informacje o badanej tym środkiem jednostce. Musi się on charakteryzować takimi cechami: dokładnością, czułością, skalą ocen, adresatem, walidacją, materiałem do zastosowania i instrukcją. Wszystkie istniejące testy można podzielić na: merytoryczne, dotyczące tego, co bada dany test oraz metodyczne, które dotyczą tego, w jaki sposób test jest rozwiązywany. Testy pedagogiczne można również podzielić na: testy umiejętności podstawowych i testy wiadomości szkolnych z różnych przedmiotów nauczania( testy syntetyczne).Inny podział to: testy wiadomości statycznych i wiadomości dynamicznych. Z punktu kryterium metodycznego testy dzielimy na: indywidualne i grupowe, słowne i bezsłowne. W rozdziale tym autor podaje również sposoby konstruowania testów, przykłady oraz ich zastosowanie. Następnie autor omawia profile pedagogiczne, na które składają się wyniki różnych testów. Udziela nam również praktycznych wskazówek odnośnie warunków, których spełnienie gwarantuje badaczowi uzyskanie wiarygodnych i porównywalnych wyników. Badania testowe kończy analiza danych, w której można wyróżnić: etap wstępnego opracowania zgromadzonego materiału oraz etap właściwej analizy ilościowej i jakościowej.
Kolejny, siódmy rozdział nosi tytuł: Badanie stosunków społecznych w grupach rówieśniczych- metoda socjometryczna. Autor podkreśla w nim konieczność poznawania stosunków społecznych panujących w każdej jednostce organizacyjnej, w której dokonuje się proces wychowawczy. W rozdziale tym autor podaje szereg krótkich informacji o prostym sposobie rzetelnego i obiektywnego rozpoznawania życia społecznego klasy. W pracach badawczych dotyczących tej problematyki stosuje się wiele metod, ale autor skupił się szczególnie na metodzie socjometrycznej, będącej sposobem technicznie prostym i łatwym do zastosowania praktycznego. Uzyskane w badaniu socjometrycznym wyniki można ująć w tabeli zwanej socjometrem lub matrycą socjometryczną. Tabela jest podstawą dalszych analiz i interpretacji pozwalających uchwycić struktury wewnętrzne grupy. Można ją analizować graficznie i statystycznie. Graficznie w postaci socjogramów nieuporządkowanych, kołowych i hierarchicznych. Możemy też posłużyć się analizą ilościową , jest to tzw. wskaźnik socjometryczny.
W rozdziale: Wywiad i ankieta jako metody badań pedagogicznych autor stwierdza, że do tych metod odnosimy się wówczas, gdy chcemy uzyskać informacje o tym, co inni wiedzą, myślą oraz jak oceniają interesujące nas zjawiska. Korzystamy z tych sposobów także wtedy, kiedy pragniemy się dowiedzieć jak inni działają w określonych sytuacjach. Przygotowanie wywiadu musi być rzeczowe i metodologiczne, tzn. należy ustalić miejsce, zebrać wstępne informacje, wybrać osoby oraz określić ideę przewodnią. Autor podkreśla ogromną rolę zaufania w wywiadzie. Następnie dokonuje podziału kwestionariuszy biorąc pod uwagę kategorie pytań i podaje przykłady odnoszące się do wartości poznawczej metody ankietowej. Podsumowując stwierdza, że ankieta wymaga wprawy i znajomości wielu szczegółów z zakresu teorii.
W kolejnym rozdziale zatytułowanym: Dokumenty i ich analiza w badaniach pedagogicznych autor podejmuje problem dokumentu. Uważa, że wartość dokumentów polega przede wszystkim na tym, że są one źródłem informacji o ludziach, przedmiotach i zdarzeniach. Następnie dokonuje podziału dokumentów, które możemy dzielić na rodzaje z różnych punktów widzenia, tzn. ze względu na: formę, pochodzenie, twórcę. Możemy je też dzielić na oryginalne i reprodukcje. Następnie autor dokonuje analizy każdego rodzaju dokumentu. Z jednej strony dokumenty są jedynymi świadkami przeszłości i tylko na ich podstawie możemy odtworzyć minione fakty, a z drugiej strony stanowią tylko uzupełnienie, innych sposobów poznania danego wycinka rzeczywistości pedagogicznej. Dokumenty mogą być również dodatkowym źródłem informacji w badaniach realizowanych przy zastosowaniu obserwacji i eksperymentu. Kryteria analizy mogą być różne, zależnie od potrzeb badawczych. Dzieli się je zazwyczaj na dwie grupy podstawowe: metody klasyczne i ilościowe. Autor podkreśla, że dokumenty w badaniach pedagogicznych są i będą zazwyczaj analizowane w zakresie wychowania umysłowego i moralno-społecznego.
Ostatni rozdział: Opis i analiza statystyczna w badaniach pedagogicznych dotyczy podstawowych pojęć i technik statystycznych. Autor zapoznaje nas z pewnymi etapami, które musimy rzetelnie pokonać tworząc bazę danych ilościowych. Następnie pokazuje różne możliwości zestawień wyników: tabele i obrazy graficzne. Zapoznaje nas również ze średnią arytmetyczną i medianą- miarami tendencji centralnej oraz miarami odchyleń. Uświadamia też duże znaczenie w pedagogice korelacji- czyli istnienia zależności między dwoma zmiennymi, które możemy przedstawić w sposób graficzny, tabelaryczny i cyfrowy w postaci współczynnika korelacji. Druga część statystyki to metoda reprezentacyjna. W niej jesteśmy zainteresowani nie tylko oceną prawdopodobnych błędów i dokładnością miar, ale też testowaniem różnic w określonych parametrach.
W zakończeniu autor reasumuje to, co złożyło się na treść książki.
Sądzę, iż recenzowana książka Władysława Zaczyńskiego jest pozycją wartą przeczytania. Pomimo, iż jest ona pozycją nie najnowszą, zawiera wiele aktualnych treści bardzo przydatnych w dzisiejszej pracy nauczyciela, który ciągle musi podejmować nowatorskie działania.
Pozycja ta jest napisana z ogromnym rozeznaniem tematu, erudycją i doskonałym znawstwem problematyki pedagogicznej, zarówno merytorycznym jak i metodologicznym.
Książka ta jest napisana językiem komunikatywnym i zrozumiałym. Autor używa fachowych, ale przystępnych zwrotów. Układ treści jest przejrzysty. Ogromną zaletą tej pracy jest przytaczanie dużej ilości przykładów, co ułatwia zrozumienie i łatwość przyswajania terminów pedagogicznych.
Pozycja ta uświadamia nam, iż tylko dobre, podkreślam dobre poznanie zjawisk jest wstępnym warunkiem późniejszego ich przekształcania. A samo życie pokazuje nam, jaki mamy ogrom zjawisk niekorzystnych, które trzeba najpierw dokładnie poznać, zanalizować, aby później je przekształcać.
Myślę, że książka ta jest potrzebna i warto się w nią wgłębić ze względu na jej charakter zarówno praktyczny jak i teoretyczny.
Książkę tę polecam całej społeczności nauczycielskiej, zarówno młodym nauczycielom bez doświadczenia zawodowego, jak i starszemu pokoleniu, które musi być bardzo kreatywne zawodowo, zdobywać nową wiedzę, doświadczenie i podejmować trudy badawcze w celu poznania ciągle zmieniających się stosunków społecznych panujących w grupach wychowanków.
Oprócz wielu metod autor pokazuje nam szereg warunków do ich przestrzegania i ciągle uświadamia o potrzebie wszechstronnego poznawania zjawisk z równoczesnym użyciem wielu możliwych do zastosowania sposobów. Poza tym ciągle uświadamia nam jak ważne jest dostrzeganie granicy moralnej badania, które powinno nas chronić przed zbytnią pochopnością i lekceważeniem interesów wychowanka w myśl postulatu-przede wszystkim nie szkodzić-.
Uważam, iż lektura ta będzie dla nauczycieli źródłem inspirującym pracę badawczą i pomysłowość własną w codziennie zmieniającej się rzeczywistości.

opracowała mgr Beata Woźniak