Dwie drogi uczenia się - nauczanie podające i problemowe, istota nauczania problemowego

Proces wszelkiego kształcenia zaspokaja dwie ważne potrzeby ludzkie: dążenie do poznania świata i zdobycia wiedzy o nim oraz ukształtowanie własnej osoby i rozwinięcia własnego umysłu.
Poznawać rzeczywistość możemy na drodze naturalnej tj. bezpośredniej oraz na drodze pośredniej, która ma charakter sztuczny. Obie te drogi należy w praktyce nauczania- uczenia się w szkole i poza nią harmonijnie łączyć. Sprzyja to rozwojowi takich zdolności jak: zdolność obserwacji, wyobraźnia, myślenie produktywne, pamięć logiczna, uwaga i zdolność do działania. Wybitny polski uczony A. B. Dobrowolski twierdził, iż należy więcej miejsca, czasu i wysiłku poświęcić rozwijaniu zdolności umysłowych niż nauczaniu wiedzy, gdyż to drugie rozwija tylko myślenie reproduktywne, pamięć i uwagę. Natomiast u podstaw prawdziwej aktywności umysłowej leży rozwój zdolności umysłowych i samodzielności w myśleniu, a tych nie nabędziemy poprzez uczenie się gotowych wiadomości.
Wśród sposobów uczenia się powinny dominować te, które zmuszają ucznia do bezpośredniego poznawania rzeczywistości i samodzielnego rozwiązywania zagadnień teoretycznych, bo wtedy uczeń nie tylko wykorzystuje informacje zdobyte w gotowej postaci, ale także zdobywa nowe wiadomości będące rezultatem rozwiązania. Ponadto wiedzę teoretyczną wykorzystuje w praktyce oraz dla przekształcania otaczającej go rzeczywistości.

Nauczanie podające a nauczanie problemowe.

W nauczaniu podającym można wyróżnić pewne cechy, które dają się zestawić z odpowiednimi cechami nauczania problemowego.
1. Nauczanie podające to przekazywanie lub udostępnianie uczniom gotowych informacji przez nauczyciela lub podręcznik i ich zapamiętywanie.
Zaliczamy tu: dialog, przemówienie, wykład, książkę i czasopismo, płyty, kasety i środki masowej komunikacji. W tym nauczaniu nauczyciel główny wysiłek kładzie na odpowiednie przedstawienie materiału, a nie na ucznia.
2. W tym nauczaniu istnieje możliwość powstawania luk. Mogą być spowodowane chwilową lub stałą niedyspozycją psychiczną nauczyciela lub uczniów.
3. Występują trudności z dostosowaniem tempa nauki do wszystkich uczniów. Z reguły tempo dopasowywane jest do przeciętnych uczniów.
4. Kontrola osiągnięć szkolnych jest częściowa.
W związku z powyższym nauczanie podające nie może zapewnić wszystkim uczniom opanowania wszystkich wiadomości i sprawności. Uczniowie osiągają wyniki częściowe, a ich rozpiętość zależy od: poziomu i postawy uczących się, uprzedniego doświadczenia i wiadomości, zdolności i motywów uczenia się i stopnia aktywności i włożonego wysiłku.
W związku z tym nauczanie podające należy wzbogacić o inny typ nauczania, taki, który polegałby na czynnym wytwarzaniu wiedzy i pracy badawczo-odkrywczej ucznia. Jest to nauczanie problemowe, które obok podającego stanowi drugą postać nauczania konwencjonalnego.
Nauczanie problemowe polega na zdobywaniu prze uczniów nowych wiadomości i sprawności poprzez rozwiązywanie problemów teoretycznych i praktycznych. Ważną cechą tego nauczania jest aktywność badacza-ucznia, zmuszająca go do stawiania sobie pytań-problemów, formułowania hipotez i ich weryfikowania. Proces dydaktyczny opiera się tu na samodzielnym dochodzeniu do wiedzy. Rozwiązując problem uczeń ogarnia całą strukturę, zastanawia się nad wzajemnym stosunkiem poszczególnych jej elementów, wykrywa elementy brakujące, związki między elementami i w ten sposób uzupełnia strukturę, co sprzyja trwałemu opanowaniu wiedzy. W pracy frontalnej ( z całą klasą), gdzie mamy uczniów zdolnych, przeciętnych i mniej zdolnych dobrym rozwiązaniem jest praca grupowa, gdyż aktywni muszą być wszyscy. Sprzyja to też sprawdzaniu osiąganych wyników, gdyż grupa orientuje się kto, jak pracuje.
W związku z powyższym zalecane jest łączenie metod podających z metodami problemowymi i jednoczesne wzbogacanie jednych i drugich o metody umożliwiające dzieciom różnorodną działalność.

Istota nauczania problemowego

Polega ona na powstawaniu sytuacji problemowych, na samodzielnym poszukiwaniu przez uczniów pomysłów ich rozwiązywania i na sprawdzeniu trafności tych pomysłów. Tok tej pracy uczniów może być wspierany pytaniami nauczyciela. Jednakże pytania powinny być tylko pomocą w przebrnięciu przez zbyt wielką trudność. Problem może być wyrażony poleceniem lub pytaniem.
W nauczaniu problemowym dostrzegamy lepszy rozwój produktywnego myślenia i lepsze opanowanie wiedzy- „operatywności” tej wiedzy. Jako , że jest samodzielnie opanowana – łatwiej daje się ją stosować w zadaniach teoretycznych i praktycznych.
Uczenie się problemowe jest zależne od rozwoju psychologii. Jednym z pierwszych, który opracował etapy rozwiązywania problemu był Dewey. Na podstawie jego koncepcji B. Nawroczyński opracował tok lekcji problemowej, który obejmuje pięć stopni formalnych. Z kolei D. O. Hebb docenił znaczenie „ funkcjonowania procesów pośredniczących w rozwiązywaniu problemów”. Samo rozwiązywanie problemów sprowadził do funkcjonowania dwu rodzajów myślenia, gdzie najpierw poszukujemy idei rozwiązania i konkretyzujemy ją w postaci pomysłu, a następnie weryfikujemy rozwiązanie problemu. W związku z powyższym po znalezieniu nowego „wglądu” w sytuację, kierując się myśleniem dyskursywnym i intuicją, „uzupełniamy” układ o brakujące elementy lub o jakieś związki między nimi i między otoczeniem, a następnie uruchamiamy myślenie, które wykrywa niedokładności i błędy poprzedniego myślenia i konfrontuje hipotezy ze znanymi przypadkami. To myślenie cechuje dyscyplina myślowa i konsekwencja w doprowadzaniu rozwiązywania problemu do końca.
W praktyce szkolnej wszystkie typowe zadania o charakterze problemowym zostały wzbogacone o trzecią, poprzedzającą dwie pierwsze fazę. Jest to wytwarzanie sytuacji problemowej, w której należy wywołać i ukształtować motywację poprzez nawiązanie do własnych doświadczeń i potrzeb uczniów, aby problem stał się problemem dla wszystkich. Właśnie ta działalność nauczyciela wymaga ogromnej umiejętności i od niej zależy powodzenie w dwu następnych fazach.
W związku z powyższym proces rozwiązywania problemu przez uczniów realizuje się w 3 fazach:
tworzenie sytuacji problemowej,
wytwarzanie pomysłów( hipotez)rozwiązania,
sprawdzenie rozwiązania połączone z usystematyzowaniem nabytych wiadomości.
Te 3 fazy występują zarówno w rozwiązywaniu problemów typu „odkryć” i typu „wynaleźć”, problemów teoretycznych i praktycznych. Można je wyłonić we wszystkich sposobach nauczania- uczenia się, które mają charakter metod problemowych tj. „klasycznej metodzie problemowej”, metodzie gier symulacyjnych, metodzie przypadku, giełdzie pomysłów, metodzie pytaniowej, mikronauczaniu i synektyki.
Synektyka- wg twórcy tj. W. J. J. Gordona to technika rozwiązywania problemów przez użycie metafor i analogii w celu generowania twórczych pomysłów. Koncentrując uwagę głównie na rozwiązywaniu problemów technicznych zakładał, że twórczość opiera się na łączeniu znanych osobnikowi elementów w nowe całości, przy czym największą dla niego trudnością jest odszukanie właściwych elementów, zwłaszcza wtedy, gdy na pozór nie mają one nic wspólnego ze sobą.

Reasumując- nauczanie problemowe jest sekwencją takich czynności nauczyciela i uczniów, jak organizowanie sytuacji problemowych i formułowanie problemów( w miarę dojrzewania uczniowie dokonują tego sami), indywidualne lub grupowe rozwiązywanie problemów przez uczniów, weryfikacja uzyskanych rozwiązań oraz systematyzowanie, utrwalanie i stosowanie nowo nabytej wiedzy w działaniach umysłowych i praktycznych.