Rola sportu w resocjalizacji nieletnich oraz młodzieży niepełnosprawnej

Od zarania dziejów sport był ważnym czynnikiem życia społecznego i kulturalnego. Już w starożytności Platon uznał ćwiczenia fizyczne jako ”starszą siostrzycę wychowania duchowego” ( Wołonin 1988). Przez długie wieki sport postrzegano jako sprawdzian siły i mocy fizycznej, czego dowodem były organizowane w starożytności olimpiady oraz liczne podboje militarne .W XVI wieku Michel Montaigne w swym dziele pod tytułem „Próby” pisał: Chcę, aby pielęgnowanie ciała szło równym krokiem z kształtowaniem duszy. Wszakże to nie duszę, ani nie ciało mamy wychować, ale człowieka , nie trzeba tego rozdwajać, nie trzeba kształtować jednego bez drugiego, ale prowadzić je równo” ( Żukowska 1994). Ten światopogląd został dostrzeżony dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, gdzie pedagodzy zwrócili uwagę na walory edukacyjne kultury fizycznej. W wydanej w roku 1905 książce pod tytułem „ Zabawy i gry jako czynnikiem wychowawczy”. Natomiast S. Karpowicz wyodrębnia następujące oddziaływanie gier i zabaw: fizjologiczne, psychologiczne oraz społeczne. Działania psychologiczne odniósł do procesów spostrzegania i uwagi zaś społeczne do nabywania przez dziecko umiejętności społecznych takich jak zdolności kooperacyjnych. Prekursorem, który docenił rolę zajęć ruchowych i sportu był brytyjski pedagog T. Arnold, który w 1928 roku objął kierownictwo szkoły w Rugby i stanął przed problemem bójek i buntu młodzieży ( Maćkowiak 1991). Arnold stworzył system oparty na samorządzie uczniowskim i sporcie – głównie grach zespołowych. Działania powyższe odniosły pozytywny skutek.
Podobne metody wychowawcze zastosowano także w szkole w Eton, gdzie po wprowadzeniu wioślarstwa zaobserwowano znaczną poprawę sytuacji wychowawczej wśród młodzieży. Stopniowo wychowanie fizyczne i sport zaczęły zajmować znaczące miejsce w wychowanie młodzieży na całym świecie. Zaczęto badać to zjawisko na szeroką skale. Przeprowadzono wiele eksperymentów, które doprowadziły do następujących stwierdzeń: - działania rekreacji psychomotorycznej w istotny sposób obniżają stopień agresji i mogą służyć jako metoda terapii grupowej w ośrodkach dla społecznie niedostosowanych; - działania rekreacji psychomotorycznej w istotny sposób powodują wzrost uspołecznienia grupy i można je z powodzeniem wykorzystać do tych celów; - poprzez działania rekreacji psychomotorycznej można wpływać pozytywnie na wzrost zainteresowań akceptowanych społecznie; - poprzez działania rekreacji psychomotorycznej można skutecznie zwalczyć objawy „drugiego życia”. Uogólniając badania możemy stwierdzić, że zajęcia ruchowe pozwalają u nieletnich inicjować pozytywne zmiany zachowań, wspomagać proces ich uspołecznienie, poprawiać stosunki interpersonalne panujące w grupie wychowawczej oraz aktywizować jednostki stojące do tej pory na uboczu (Skoczylas 1992). Źródłem zapobiegawczych i terapeutycznych walorów aktywności ruchowej jest wyrównywanie tzw. deficytów behawioralnych. Jest to wynikiem braku umiejętności życiowych, takich jak ustalenie celów długoterminowych, braku zdolności nawiązywania kontaktów interpersonalnych, brakiem okazywania szacunku innym, brakiem odpowiedzialności za swoje postępowanie. Część młodzieży nie wypracowuje w sobie wartości i umiejętności takich jak zaufanie do samego siebie, samodyscypliny; tolerowanie dyskomfortu. Prowadzi to do braku umiejętności radzenia sobie z niepowodzeniami i stresem, jakie niesie życie, oraz postrzeganiem siebie samym w kategoriach ofiar systemu społecznego.
Mówimy o nich – niedostosowani społeczne. Kultura fizyczna może częściowo rozwiązać problem, która jest jednym z obszarów nowoczesnego życia. Systematyczne treningi staja się ćwiczeniami samokontroli i samodyscypliny. Na ścisłe powiązania aktywności fizycznej i niedostosowania społecznego z działaniami mającymi na celu promowanie rozwoju moralnego wskazują S.C. Miller i B.J.L. Bredemeier, Shield. Znaczne możliwości oddziaływania wychowawczego wynikają stąd, iż pozytywny stosunek wobec zajęć ruchowych przejawia się nawet u osób, które nie lubią szkoły innych form zajęć edukacyjnych. Opierając się na koncepcji rozwoju człowieka J. Piageta autorzy opowiadają się za kształtowaniem zdolności do spójnego przekonywującego wnioskowania moralnego. Na moralne, zgodne z normami społecznymi, obyczajowymi i prawnymi postępowanie jednostki ma wpływ szereg czynników. Zachowanie moralne można rozpatrywać perspektywy czterech komponentów. Należą do nich: - percepcja moralna, gdzie jednostka musi interpretować daną sytuacje, jako taką, w której należy podjąć decyzje moralną; - wydawanie sądów moralnych, gdzie jednostka musi rozpoznać alternatywne wskazania moralne i podjąć decyzje odnośnie właściwego sposobu działania; - zaangażowanie się jednostki w dokonywanie wyborów moralnych, gdzie jednostka musi zdecydować, czy dać priorytet wartościom moralnym, np. prospołecznym czy osobistym korzyściom; - implementacja moralna, gdy jednostka zdecydowała się dać priorytet wartościom moralnym, musi na bieżąco porządkować fizyczne i psychiczne źródła potrzebne do przetłumaczenia działania zamierzonego na działania rzeczywiste. W obrębie percepcji moralnej najważniejszymi są zdolności empatyczne, który umożliwiają dostrzeganie zainteresowań, pragnień, potrzeb i wrażliwych punktów innych ludzi. Niedostosowanych społecznie cechuje przeważnie mniejsza empatia i jej kształtowanie jest jednym z najważniejszych celów. Empatia najbardziej sprzyja kooperacji, a najmniej rywalizacji. Empatię cechuje wzajemna zależność środków i celów, gdzie ludzie muszą połączyć swoje siły dla osiągnięcia wspólnego celu, gdzie jednostka nie wygra bez udziału innych , a jej wysiłek przybliża cele grupowe. Pierwszą strategia postępowania w reedukacji społeczno-moralnej jest kształtowanie, jak określa J. Piaget, moralności kooperacyjnej, poprzez szerokie stosowanie form aktywności, bazujących nie na rywalizacji ale na współpracy. Tradycyjny sposób postępowania wychowawczego służy rozwijaniu umiejętności wnioskowania moralnego. Efektywnym rozwiązaniem jest postępowanie polegające na stymulowaniu zmian w moralnej atmosferze grupy, czyli w swego rodzaju wzorcach postępowania jakie uznają członkowie grupy. W każdej grupie można rozwijać normy moralne członków. Wybierając określonych ludzi wybiera się określony świat życia. Wśród grup niedostosowanych społecznie, mających nastawienie antyspołeczne, reedukacja musi obejmować kształtowanie odpowiedniego środowiska. Z zagadnieniem rozwijania atmosfery moralnej blisko związane jest pojęcie klimatu motywacyjnego, gdzie rozróżniamy dwa jego rodzaje: klimat mistrzowski, gdzie akcent położony jest na umiejętności doskonalenia i klimat ego czyli pokonywanie innych. Kultura fizyczna dla osób niepełnosprawnych jest nie lada wyzwaniem. Samo wyjście z domu dla nich stanowi pokonywanie barier w codziennym życiu. Szeroko pojęte zajęcia sportowe są swojego rodzaju terapią w walce z wtórnymi zmianami wynikającymi z bezczynności. Aktywność fizyczna wspomaga procesy podnoszenia sprawności i wydolności fizycznej osób niepełnosprawnych do poziomu gwarantującą samodzielność życiową i możliwość kontynuacji nauki czy pracy. Poprzez sport niepełnosprawni pokonują często ból, urazy, niewiarę w swoje możliwości oraz niemoc psychiczną. Często sport to nie tylko rehabilitacja, to również resocjalizacja. Celem uprawiania sportu jest przede wszystkim niwelowanie takich zachowań jak apatia, egocentryzm czy też agresja. Zatem kultura fizyczna powinna stać się pomostem integracyjnym między niepełnosprawnymi a społeczeństwem, poprzez różne formy oddziaływań sportowych takich jak imprezy, zawody, paraolimpiady. Powinny one być popularyzowane przez środki masowego przekazu. Bo przecież sport to nie tylko zdrowie ale przede wszystkim motywacja do działania.
W. Skoczylas w pracy Sport w profilaktyce resocjalizacyjnej wyróżnia następujące jej funkcje: - funkcję socjalizacyjną, która polega na przygotowaniu wychowanków do pełnienia ról oraz do wywoływania trwałych zmian w ich zachowaniu osobowości, - funkcję autoedukacyjna, gdzie dąży się, by wychowanek stał się współtwórcą własnego rozwoju; - funkcję psychoterapeutyczną, która polega na doborze odpowiednich działań do różnych typów psychicznych; - funkcję humanistyczna, skupia się na poszanowaniu godności i własnych celów wychowanka; - funkcję prospektywną, która polega na zapewnieniu trwałości nabytych wyników w zakresie postaw; - funkcję intelektualną, gdzie podbudowuje się zajęcia ruchowe wiedzą teoretyczną; - funkcję sportową, która polega na rekreacji i obronie. Według J. Kupczyka ( 1976) ważną funkcję w kulturze fizycznej odgrywa diagnostyka, ponieważ zajęcia ruchowe umożliwiają dogłębne poznanie wychowanków. W zakresie oddziaływań wychowawczych zajęcia sportowo – rekreacyjne przyczyniać się mogą do budowania pozytywnych wartości i stanowić jedyny środek, za pomocą którego można dotrzeć do wychowanka, torując drogę do innych metod oddziaływania wychowawczego, które mogą usuwać osobowościowe przyczyny wykolejenia. Autorem nowatorskiego programu wychowania przez sport jest nowozelandzki pedagog D. Siedentrop ( 1984). Opracował on model edukacji sportowej. Podstawowym zadaniem w tym modelu jest dostarczenie uczestnikom zajęć ruchowych wychowania fizycznych, uznając wiele aktywności naraz. Najważniejszymi cechami programu są tak zwane sezony, które polegają na trenowaniu jednej konkretnej dyscypliny; sportowej. Natomiast afiliacje, polegają na stworzeniu zespołu ćwiczącego a jednocześnie rywalizującego ze sobą w ten sposób tworzą się więzi. Zawody, natomiast polegają na przeprowadzaniu cykli zawodów i sesji ćwiczeniowych dla kształtowania umiejętności i efektów sportowych. Zawody to zabawa, wzajemna współpraca, nagrody i samodoskonalenie. Wszechstronność z jakimi zapoznają się wychowankowie, uczy różnych ról, wyłaniania sędziów, tworzenia zespołów, itp. Istotną sprawa bywa nauczenie wychowanków sposobów rozwiązywania konfliktów, których pojawienie się między nimi jest nieuchronne. W resocjalizacji uwzględniono program edukacji sportowej, gdzie skupiono uwagę na interwencji fair play. Celem pełnego wykorzystania potencjału tkwiącego w grach zespołowych jest dokonywanie pozytywnych zmian w osobowości niedostosowanych społecznie. Postuluje się aby wychowawcy uczestniczyli w grach, pełniąc rolę arbitrów. Stale kontrolowali charakter interakcji między wychowankami, reagując na wszelkie przejawy negatywnych zachowań wobec siebie. A także modelowali prospołeczne formy zachowań. Muszą być przygotowani do ewentualnej modyfikacji zasad gier, tak aby można było zrealizować specyficzne cele jednostki lub grupy. Również muszą pamiętać aby dobrze zaplanować każdą grę czy mecz, omawiając go przed i po jego zakończeniu. Zajęcia kooperacyjne mogą stanowić uzupełnienie programów sportowych, umiejętności współpracy, aby można było efektywnie rywalizować oraz kształtować poczucie tolerancji wobec innych ludzi, ich poglądów i ocenie zachowań. Eksperymenty pedagogiczne wskazują, iż programy kooperacyjne wyzwalają u uczestników szereg pozytywnych skutków w postaci zaangażowania w zajęcia o charakterze rywalizacyjnym, umotywowani są ci, którzy osiągają sukcesy. Kształtowanie pozytywnych interakcji z innymi uczestnikami zajęć jak również z osobą wychowawcy wspomaga rozwój moralny. Rola wychowawcy resocjalizującego jest znacząca, gdyż wprowadza on swoich podopiecznych w arkany wiedzy o zdrowiu i funkcjonowaniu własnego organizmu. Służyć temu moją wiadomości z zakresu higieny ogólnej i osobistej, racjonalnego odżywiania się oraz zdrowemu stylowi życia. Wychowawca powinien także odpowiednio organizować rozkład dnia pracy wychowanka, dzielony między pracę umysłową a fizyczną. Sprzyja to wdrażaniu do racjonalnego wypoczynku i aktywności fizycznej. Kultura fizyczna wyrabia cechy niezbędne dla zdrowia psychicznego, takie jak: umiejętność współdziałania w grupie, odporność psychiczna na ponoszenie niepowodzeń bądź klęski. Wychowawca prowadząc zajęcia sportowe powinien zwracać uwagę na kulturę żywego słowa, wdrażać podopiecznych do poprawnego wypowiadania się pod względem gramatycznym, oraz stylistycznym. Powinien rozwijać myślenie słowno – logiczne. W czasie sprawdzianów zręcznościowych powinien wykorzystać wiedzę matematyczna i fizyczną wychowanków, wykonując obliczenia odległości, czas, itp. Również z takich dziedzin nauki jak biologia czy technika, zajęcia mogą być wykorzystane poprzez propagowanie higienicznemu stylowi życia czy naprawa sprzętu sportowego. W czasie zajęć wychowankowie muszą przekonać się, że człowiek powinien umieć obserwować i kontrolować siebie, jak i otoczenie. Musimy pamiętać, że sport nie tylko dostarcza pozytywne doświadczenia. Dla niektórych wychowanków może stać się powodem odrzucenia przez grupę, może być przyczyną uległości i podporządkowaniu negatywnym autorytetom. U wychowanków słabszych fizycznie i nieakceptowanych przez silniejszych i sprawniejszych może narastać zagrożenie braku bezpieczeństwa. Dlatego tak ważna jest rola wychowawcy, który poprzez odpowiednich dobór treści, metod i form realizować program sportowy. Podstawowym warunkiem wartości resocjalizacyjnych jest śmiech, zabawa, bogactwo doznań zmysłowych, takich jak barwa, dźwięk, przestrzeń, ale przede wszystko jest ciepły i swobodny kontakt nauczyciela z wychowankami, z zachowaniem oczywiście pewnych kanonów dyscypliny. Analizując znaczenie kultury fizycznej i sportu w resocjalizacji nieletnich i młodzieży niepełnosprawnej możemy stwierdzić, że dotyczy ona wielu sfer, a szczególnie psychicznej, społecznej i estetycznej. Natomiast korzyści płynące z resocjalizacji przez sport będą uzależnione od tego, w jakim stopniu młody człowiek będzie przygotowany do współżycia, współdziałania i wypełniania zadań społecznych.

Bibliografia;
Demel M. O trzech wersjach teorii wychowania fizycznego. Kraków 1991 Kupczyk J. Rola wychowania fizycznego , sportu i turystyki w procesie resocjalizacji młodzieży. Poznań 1976 Konopczyński M. Twórcza resocjalizacja. Warszawa 1996 Maćkowiak W. Higiena psychiczna wobec kryzysu wychowawczego rodziny. Warszawa 1991 Wołoszyn S. O wychowaniu w sporcie dyskusyjnie. Warszawa 1988