Jak prowadzić kompleksową pracę wychowawczą z uczniem sprawiającym trudności wychowawcze

JAK PROWADZIĆ KOMPLEKSOWĄ PRACĘ WYCHOWAWCZĄ Z UCZNIEM SPRAWIAJĄCYM TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE

Pojęcie trudności wychowawczych bywa często używane zamiennie z takimi terminami jak: złe przystosowanie, zaniedbanie moralne, niedojrzałość społeczna lub niedostosowanie społeczne. Z. Zaborowski poprzez trudności wychowawcze rozumie takie formy zachowania uczniów, które „pozostają w sprzeczności z założeniami wychowawczymi i występują w mniej lub bardziej świadomie zorganizowanym procesie wychowawczym".
O trudnościach wychowawczych mówimy wtedy, gdy określone formy zachowania uczniów utrzymują się przez czas dłuższy i gdy pozostają one w wyraźnej rozbieżności z założeniami pedagogicznymi, mocno dezorganizując lub hamując oddziaływanie wychowawcze. Określenie to eliminuje wszelkie drobne i przejściowe wykroczenia ucznia. Trudności wychowawcze obejmują tylko takie zachowania dzieci, które są niezgodne z przyjętymi normami życia społecznego, a jednocześnie uporczywe i nie poddające się zwykłym zabiegom wychowawczym.
Uogólniając można przyjąć, że trudności wychowawcze są zawsze związane z rzeczywistością społeczną. Najczęściej są następstwem nieprawidłowości oddziaływań wychowawczych. Oznaczają zachowania niezgodne z przyjętymi normami a ich źródłem jest niekorzystny wpływ środowiska wychowawczego.

Aby zmienić sposób zachowania się dziecka - zarówno nauczyciel w szkole, jak i rodzic w domu - powinni zacząć od zmiany siebie, a dokładniej od zmiany sposobu postępowania wobec dziecka sprawiającego trudności wychowawcze. Zmianie powinien ulec również sposób myślenia i interpretowania faktów dotyczących sytuacji konfliktowych. W konsekwencji prowadzić ma to do wypracowania dobrych kontaktów między dzieckiem a dorosłym oraz do skutecznego porozumiewania się. Takie behawioralno-poznawcze podejście do problemu proponuje Ewa Sokołowska.

W procesie wychowawczym udział biorą uczniowie, rodzice i nauczyciele. Istotne jest aby wszyscy mieli ze sobą dobre relacje międzyludzkie, pozwalające na wzajemne zaufanie, wspieranie się i utrzymywanie kontaktu. W modelu poznawczym ważne jest aby pamiętać o tym, że to co myślimy wpływa na to jak się czujemy, a w konsekwencji na to jak postępujemy. Dotyczy to zarówno postępowania i myślenia wobec siebie, jak i wobec innych osób, z którymi wchodzimy w interakcje.

Jak zmienić nasz sposób działania? W pierwszej kolejności należy zadać sobie pytanie o to, co dokładnie zrobiło dziecko kiedy zachowało się nieadekwatnie do naszych oczekiwań oraz gdzie i kiedy tak się zachowało (w jakich okolicznościach)?
Bardzo ważne może okazać się szczegółowe opisanie danej sytuacji, w której doszło do problemowego zachowania, ponieważ nigdy nie powinniśmy wyjmować zachowania dziecka z kontekstu społecznego.
Istotne są trzy elementy sytuacji, w której doszło do niewłaściwego zachowania, mianowicie:
• co zdarzyło się tuż przed (wszystkie zdarzenia poprzedzające, które mogły wpłynąć na zachowanie, np. bodźce słowne, komunikaty niewerbalne, jak gest czy spojrzenie),
• co dokładnie zrobiło dziecko (konkretne czyny lub zaniechanie),
• co nastąpiło bezpośrednio po (negatywne lub pozytywne konsekwencje, jakie odczuło dziecko w następstwie swojego zachowania).

Konsekwencje są istotne z tego względu, że pozwalają stwierdzić jakie korzyści dziecko wyniosło z danej sytuacji, poprzez swoje zachowanie, a więc wyjaśniają nam przyczynę, dla której niewłaściwe zachowanie utrzymuje się.
Zgodnie z tzw. warunkowaniem sprawczym w teorii uczenia się, to, co następuje bezpośrednio po zachowaniu, warunkuje utrwalenie lub zaniechanie danego działania. Dlatego tak istotne jest, aby nagradzać dziecko za pozytywne zachowania i w ten sposób zachęcać do jego powtarzania. Z kolei natychmiastowa reakcja na niewłaściwe zachowanie (np. w przypadku przejawów agresji ) lub ignorowanie małych przewinień, pozwolą na wygaszanie zachowań niepożądanych. Inną pomocną techniką behawioralną, którą warto zastosować jest tworzenie alternatywnych sposobów zachowania, poprzez uczenie się przez obserwację, odgrywanie ról czy modelowanie.

Rodzina, jako grupa społeczna, stanowi podstawowe środowisko wychowawcze. Najczęściej, źródło trudności wychowawczych tkwi w zaburzonym środowisku rodzinnym, lub jest wynikiem zaniku więzi emocjonalnej pomiędzy członkami rodziny. Dlatego, aby odnieść skutek, behawioralne techniki wzmacniania zachowań właściwych stosować powinni nie tylko nauczyciele w szkole, ale również rodzice w domu. Zwiększy to szanse na wypracowanie nowych pozytywnych wzorców zachowań.
Dobre strony dziecka trzeba odnaleźć i wzmacniać na każdym kroku, tak aby odczuło ono korzyść z tego, kiedy zachowuje się właściwie i stosownie do oczekiwań. Natomiast nad zmianą zachowań niewłaściwych pracować należy systematycznie, krok po kroku, w oparciu o konkretne zachowanie, które jest przejawem nieposłuszeństwa. Określić należy również jakie zachowanie będzie właściwe, kiedy dziecko ma się tak zachować i po jakiej zachęcie. Dziecko musi nauczyć się ponoszenia konsekwencji swoich czynów.
Konsekwencja – żeby spełniła swoją rolę – powinna być: natychmiastowa, doprowadzona do końca i nieuchronna. Dziecko musi wiedzieć, co zrobiło źle i co go czeka jeśli zachowa się nieadekwatnie do oczekiwań, oraz że skutki zachowania niewłaściwego zawsze będą takie same (niezależnie od humoru rodzica czy samopoczucia nauczyciela). Jeśli tę technikę stosuje nauczyciel w szkole, pamiętać musi o tym, żeby być konsekwentnym w stosunku do wszystkich uczniów jednakowo.
Bardzo pomocna, ale łatwiejsza do przeprowadzenia w domu, jest tzw. procedura stop. Daje ona dziecku możliwość na wyciszenie i zastanowienie w chwili nieposłuszeństwa. Ten „odpoczynek na przemyślenie” powinien trwać tyle czasu, ile lat ma dziecko.

Każde zachowanie prowadzi do określonych efektów. Dla dziecka, które pragnie, żeby zwrócono na nie uwagę, może nie mieć znaczenia czy będzie to uwaga pozytywna (w formie pochwały), czy negatywna (kiedy zostanie upomniane, skarcone). W taki lub inny sposób znajdzie się w centrum zainteresowania nauczyciela, czy rodzica i w ten sposób zostanie „wyróżnione”. Umiejętne stosowanie procedury wzmacniania i wygaszania daje szansę na wyrobienie w dziecku poczucia, że warto starać się zachowywać zgodnie z zasadami i oczekiwaniami, a zachowania niewłaściwe nie przynoszą pożądanych efektów, więc należy ich unikać.
Większe pole do popisu mają w tym momencie rodzice. Zastosowanie tzw. czasu specjalnego, kiedy można poświęcić dziecku dużo uwagi, pozwala na budowanie dobrych doświadczeń we wzajemnych relacjach. Bycie razem, wspólne spędzanie czasu, to również sygnał dla dziecka o akceptacji i dobry moment dla rodziców na pozytywne wzmacnianie zachowań akceptowanych. Należy jednak pamiętać, żeby czas specjalny był wolny od pouczeń, rozkazów i wytykania błędów. Należy raczej wyszukiwać zachowania pozytywne, za które można dziecko pochwalić, pamiętając o tym, żeby dokładnie wskazać dziecku za jakie zachowanie jest chwalone.
Pochwały stosowane przez nauczycieli nie tylko motywują ucznia do dalszej pracy i wysiłku, ale również pozwalają mu dostrzec, że nauczyciel nie tylko karze, ale również nagradza. Tak jak w przypadku stosowania kar, nagradzać również trzeba konsekwentnie i jednakowo wszystkich uczniów.

Kolejną skuteczną metodą, którą proponuje Sokołowska, jest uświadomienie uczniom pozytywnych i negatywnych konsekwencji ich działań poprzez „burzę mózgów”. W zadaniu, które polega na wymyśleniu jak największej liczby alternatywnych rozwiązań dla trudnej sytuacji, uczestniczy zarówno dziecko, jak i dorosły. Dziecko wymyśla przykłady zachowań, które później są poddawane ocenie: na ile są dobre i czym skutkują. W konsekwencji takiego ćwiczenia dziecko – przy pomocy nauczyciela/osoby dorosłej - ma możliwość zobaczenia negatywnych konsekwencji swoich przyszłych działań. Ma również szansę nauczyć się strategii: „najpierw pomyśl, potem działaj”, która - stosowana w połączeniu z techniką odczekania trzech minut przed podjęciem działania - uczy również powściągliwości i opanowania.

Pomocne w zmianie sposobu działania nauczyciela, w stosunku do ucznia przejawiającego trudności wychowawcze, będzie wydawanie skutecznych poleceń. Reguły jakie należy przy tym zastosować to:
• konkretny przekaz,
• brak możliwości wyboru (najczęściej dziecko i tak go nie ma),
• jak najmniejsza liczba słów,
• spokojny ton głosu.
Ważne jest, aby upewnić się czy dziecko zrozumiało wydaną instrukcję i czy rzeczywiście wie, co ma zrobić. Jeśli istnieje taka możliwość, nauczyciel (czy rodzic w domu) powinien dopilnować wykonania polecenia. Technika wydawania instrukcji jest również metodą modelującą zachowanie się dziecka. Zdarza się, że dziecko zachowuje się agresywnie, bo nie wie jak powinno się zachować. Wydając mu instrukcję, wskazujemy jaki jest akceptowalny model zachowania w danej sytuacji.
Nauka wykonywania poleceń ułatwia uczniowi samokontrolę, samoinstruowanie i samouspokajanie się. Wyrabianie nawyku samokontroli pomocne będzie również w systematycznej pracy. Najpierw z pomocą nauczyciela i rodzica, a później już samodzielnie, uczeń będzie sprawdzał czy odrobił już wszystkie lekcje, czy wszystko zanotował z tablicy. Warto wskazywać dziecku konkretne rozwiązania – każda czynność utrwali schemat działania, który z czasem przerodzi się w nawyk.

Jak zmienić swój sposób myślenia o sytuacjach, w których dziecko przejawia zachowania nieakceptowane? Jak radzić sobie ze zniekształcaniem faktów i własnych myśli?
Nauczyciel nie zawsze jest trafny w swoich ocenach, zdarza się mu wyciągać pochopne wnioski i nie dostrzegać całego kontekstu sytuacji. Ważne jest, aby potrafił oddzielić swoje myśli od rzeczywistych faktów, które miały miejsce. Chodzi o to, żeby nie uogólniać swojego myślenia, nie generalizować i starać się dostrzegać każdą pozytywną zmianę w zachowaniu ucznia, ale także i swoim. Nauczyciel cały czas pozostaje w interakcji z uczniami, rodzicami i innymi nauczycielami. Reaguje nie zawsze tylko na faktyczne zdarzenia. Często poddaje się zniekształceniom poznawczym, które utrudniają ogląd danej sytuacji i podjęcie skutecznych działań. Według Sokołowskiej stosowanie technik poznawczych wobec samego siebie daje dobre rezultaty i pozwala radzić sobie z uczniem i jego zachowaniem, które chcemy zmienić.
W pracy nad sobą pomocne będą takie techniki poznawcze, jak:
• prowadzenie samoobserwacji i monitorowania własnych myśli, aby ustrzec się przed myśleniem dychotomicznym czy automatycznymi myślami negatywnymi,
• dokonywanie bilansu zysków i strat w celu uniknięcia myślenia katastroficznego czy zakładania przysłowiowych „czarnych okularów”,
• przeprowadzanie dowodów za i przeciw aby dążyć do zmiany sposobu myślenia poprzez myśli alternatywne czy równoważące, testowanie przypuszczeń,
• zatrzymywanie negatywnych myśli i zastępowanie ich pozytywnymi poprzez modyfikację monologu wewnętrznego,
• koncentrowanie się na swoich mocnych stronach i samonagradzanie się.

Stosowanie modelu poznawczego podczas oglądu i analizy konkretnego zachowania dziecka, pozwala skupić naszą uwagę faktycznie na tym, co się wydarzyło, a nie tylko na tym co odczuliśmy w danej sytuacji. Pozwala więc nie dopuścić do zniekształcenia faktów poprzez ich nadinterpretację. Jak już wcześniej wspomniano, ważny jest cały kontekst sytuacyjny, a nie nasze odczucia i wrażenia, które mogą powodować, że spostrzegamy danego ucznia poprzez pryzmat schematów myślowych i stereotypów – co może prowadzić do fałszywej oceny zachowania danego ucznia.

W przezwyciężaniu trudności wychowawczych chodzi przecież o to, aby doprowadzić do zmiany niepożądanych zachowań i wypracowanie przez dziecko modelu zachowania zgodnego z oczekiwaniami i normami społecznymi. W myśl tej zasady, kiedy dochodzi do sytuacji problemowej zadaniem nauczyciela powinno być działanie mające na celu pokonanie problemu.
W tym celu powinien on poznać specyfikę trudności ucznia (które przejawiają się w określonym zachowaniu) i nazwać ją czyli określić problem, a następnie przełożyć go na specjalny sposób postępowania. Znając charakter problemów, z jakimi boryka się dziecko, łatwiej jest zrozumieć jego zachowanie i tym samym można opracować skuteczniejszy plan postępowania, w celu wyeliminowania niepożądanych zachowań u dziecka. Działania nauczyciela powinny skupiać się na konsekwencjach konkretnego zachowania ucznia, tak aby - poprzez system pozytywnych wzmocnień i zasady kosztów negatywnych - wzmacniać u niego zachowania pożądane.

Wysiłek podejmowany przez nauczyciela w szkole, mający na celu zmianę zachowania ucznia, powinien znaleźć kontynuację w postępowaniu rodziców. Konsekwencja w reagowaniu na negatywne przejawy zachowania dziecka musi mieć miejsce zarówno w szkole, jak i w domu. Niezbędna jest więc współpraca pomiędzy nauczycielem a rodzicem. Być może nie każdy rodzic podejmie taką współpracę, być może nie każdy będzie umiał. Rolą nauczyciela jest jednak próba dotarcia do rodzica i podjęcie wysiłku, aby zaangażować go w proces wychowawczy swojego dziecka. Często to nauczyciel dysponuje szerszą wiedzą i doświadczeniem niż rodzic, który może mieć poczucie porażki wychowawczej. Istotne, aby we wzajemnych relacjach nie ograniczać się tylko do omawiania negatywnych zachowań ucznia, ale również przekazywać rodzicowi pozytywne informacje na temat jego dziecka.
Ważne jest aby w relacjach z rodzicami porozumiewać się skutecznie, mając świadomość występujących barier komunikacyjnych powodujących nieporozumienia. Unikać należy posługiwania się stereotypami i uprzedzeniami. Pomocne z kolei jest stosowanie formuły „komunikatu ja”, czy prośba o wsparcie.
Skuteczne porozumienie się z rodzicem ucznia ma na celu wypracowanie jednolitego frontu i planu działania dla dobra wszystkich: nauczyciela, rodzica i przede wszystkim - dziecka. Każde zachowanie dziecka jest efektem tego, czego się ono dotychczas nauczyło – również w efekcie działań nauczyciela, ale także postępowania rodziców. Jeśli chcemy doprowadzić do zmiany zachowania się ucznia, musimy zacząć od zmiany własnego postępowania i sposobu myślenia.

Autor pracy: Joanna Zygmunt


Literatura:
E.Sokołowska, Jak postępować z agresywnym uczniem. Zmiana sposobu myślenia i postępowania. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2007.