Błędy fleksyjne i frazeologiczne w pracach pisemnych uczniów klasy IV szkoły podstawowej oraz mechanizmy ich powstawania

Błędy fleksyjne i frazeologiczne w pracach pisemnych uczniów klasy IV szkoły podstawowej oraz mechanizmy ich powstawania.

Błędy fleksyjne.
Błędy fleksyjne w pracach pisemnych moich uczniów dotyczą przede wszystkim przyswojonych przez piszącego błędnych form fleksyjnych uznawanych za niepoprawne, ale powszechnie używanych. W tej grupie błędów najwięcej odchyleń zauważa się w rzeczownikach i czasownikach odmienianych wg rzadkich czy wręcz indywidualnych typów deklinacyjnych lub zawierających w temacie nietypowe odmiany. Dotyczy to liczby mnogiej rzeczownika przyjaciel w przypadkach zależnych. Natomiast w zakresie form czasownika zanotowałam odstępstwa od normy w czasownikach: iść w czasie przeszłym r. męskiego liczby pojedynczej oraz umieć, rozumieć w 1 os. liczby pojedynczej oraz w 3 os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego. Ponadto uczniowie przypisywali odmianę nietypową czasownikowi lubić, stosując analogię do czasowników (roz)umieć.
Oto przykłady zdań potwierdzających wymienione odstępstwa:
1. Jesteśmy przyjacielami, którzy zawsze mogą na siebie liczyć.
2. Przyjacielom miło upływał czas na rozmowie w lesie.
3. Bajka A. Mickiewicza opowiada o dwóch przyjacielach – Mieszku i Leszku.
Trudność w odmianie tego rzeczownika polega na pojawieniu się w liczbie mnogiej twardego –oł – jako odpowiednika zakończenia –el, co w gramatyce polskiej jest zjawiskiem sporadycznym, a ponadto inne rzeczowniki zakończone na –ciel mają liczbę mnogą regularną. Dlatego przez analogię do nich uczniowie tworzą błędne formy rzeczownika przyjaciel. Wpływ na przedstawienie tego błędu ma również język potoczny, w którym często daje się słyszeć formy niepoprawne.
4. Moje koleżanki nie umią ortografii.
5. Jeśli czegoś nie rozumię pytam nauczyciela.
6. Poszłem do szkoły z wysoką temperaturą.
7. Moi bracia bardzo lubieją grać w piłkę nożną.
Niepoprawne formy czasowników w wymienionych zdaniach powstały przez wyrównanie analogiczne do istniejącego wzorca lub sprowadzenie regularnej odmiany do odmiany nietypowej.
Czasowniki umieć, rozumieć (zd. 4, 5) w czasie teraźniejszym w 1 os. liczby pojedynczej mają końcówkę –m, a w 3 os. liczby mnogiej temat rozszerza się o spółgłoskę –j. O tym uczniowie nie pamiętają i tworzą formy błędne przez analogię do czasownika np. mówić.
Bardzo częstym błędem są niewłaściwe formy czasownika iść w czasie przeszłym r. męskiego (zd. 6). Ten błąd to również skutek analogii do form rodzaju żeńskiego. Zwrócić należy też uwagę na jego rozpowszechnienie w języku potocznym, co ma swój wpływ na przyswajanie go przez dziesięcioletnie dziecko.
Zdanie 7 (czasownik lubić) odzwierciedla przypisanie czasownikowi nieregularnej odmiany na wzór czasownika (roz)umieć.
W omawianym typie błędów pojawiły się dwa w zakresie użycia obocznych końcówek dopełniacza rzeczowników męskich -a / -u.
8. Leszek zszedł z dęba.
9. Popędziłem na koniu w stronę zamka.
Piszący pomylili nieświadomie nieregularnie występujące końcówki dopełniacza -a / -u. Uczniowie klasy czwartej nie wiedzą, że oboczne użycie końcówek wpływa w tych wyrazach na różne ich znaczenia.

Błędy frazeologiczne.
W analizowanych pracach najmniej liczną grupę stanowią błędy frazeologiczne. Polegają one na niewłaściwym doborze składników związku frazeologicznego luźnego lub łącznego albo na naruszeniu składników związku frazeologicznego stałego.
1. Chciał odciągnąć uwagę obserwatorów.
Jest to przykład wykolejenia łączności frazeologicznej w obrębie zwrotu, gdyż piszący z rzeczownikiem użytym jako dopełnienie związał czasownik zupełnie do niego nie pasujący ze względów frazeologicznych. Poprawny i powszechnie używany jest zwrot odwrócić uwagę.
2. Wilk ostatnim wysiłkiem wbił kieł w moje udo.
Błąd dotyczy zniekształcenia związku frazeologicznego stałego ostatni dech.. W zdaniu tym mamy do czynienia z kontaminacją, czyli skrzyżowaniem dwóch poprawnych konstrukcji: ostatni dech i resztki sił, w wyniku czego powstało nowe błędne połączenie: ostatni wysiłek.
Bardzo charakterystycznym typem wykolejenia frazeologicznego jest tautologia.
3. Leszek wspiął się na wierzchołek drzewa dębu.
4. Z moich kolegów żaden nie ma złych wad.
drzewo dębu – w tej konstrukcji (rzeczownikowe określenie rzeczownika), wyraz nadrzędny i podrzędny mają podobną treść.

złe wady – wykolejenie polega na dodaniu określenia, którego treść zawarta jest w treści wyrazu określanego. Przyczyną tego jest niedostateczne rozumienie używanych środków leksykalnych.
Sporadycznie występujące błędy frazeologiczne tłumaczyć można nieznajomością związków frazeologicznych, a ewentualne posługiwanie się nimi jest nieświadome i zasłyszane.