Program edukacyjno - terapeutyczny dziecka z mutyzmem wybiórczym

Wstęp
Potrzeba komunikowania się z otoczeniem jest bez wątpienia jedną z najważniejszych potrzeb psychicznych człowieka. Komunikacja jest kluczem do poznawania siebie i otaczającej rzeczywistości społecznej, do umysłowego uporządkowania świata poprzez nazywanie przedmiotów, zjawisk, zdarzeń, określanie ich cech i relacji zachodzących między nimi. Umiejętność porozumiewania się z innymi jest źródłem odkrywania i wypróbowywania swoich umiejętności wywierania wpływu na otoczenie, jest to także jeden z podstawowych wyznaczników rozwoju psychicznego. Wreszcie stanowi główny środek wymiany informacji między ludźmi. Dzięki rozumieniu mowy dziecko poznaje otaczający świat, a dzięki umiejętności przekazywania informacji w sposób werbalny lub pozawerbalny potrafi wyrazić swoje uczucia, spostrzeżenia i pragnienia.

Program edukacyjno-terapeutyczny dla dziecka z mutyzmem wybiórczym przeznaczony dla uczennicy pierwszej klasy edukacji wczesnoszkolnej szkoły podstawowej w Stasinie.

Idea wiodąca programu

Komunikacja werbalna, jest najważniejszym sposobem porozumiewania się ludzi. Jest to zjawisko wyłącznie ludzkie i jest ono bardzo złożone. Dlatego w procesie tym pojawia się wiele patologii. Mutyzm wybiórczy polega na zaniku mowy występującym w niektórych sytuacjach. Zaburzenie nie jest związane z uszkodzeniami narządów mowy. To fobia społeczna, powodująca lęk przed rozmowami z nieznajomymi. Ważnym celem pracy z osobami dotkniętymi mutyzmem wybiórczym jest więc kształtowanie postawy komunikacyjnej poprzez wybór bądź opracowanie dróg porozumiewania się z nimi. Chodzi tu o znalezienie sposobów, które pozwoliłyby im uniknąć izolacji spowodowanej dolegliwością. Poznanie specyfiki zaburzeń ucznia z mutyzmem, wczesna diagnoza, zaplanowanie i podjęcie podstawowych form pomocy terapeutycznej to najważniejsze czynniki warunkujące prawidłowy start szkolny dziecka rzutujący na jego przyszłe życie.

Charakterystyka odbiorcy programu

Program przeznaczony jest dla uczennicy klasy pierwszej szkoły podstawowej, ***urodzonej ***r. Nauczycielka oddziału przedszkolnego zauważyła u ***duże trudności w komunikowaniu się z rówieśnikami. Dziewczynka w ciągu całego roku szkolnego 2009/2210 nie nawiązała kontaktu słownego z dziećmi ani nauczycielkami. Logopeda z Poradni Psychologiczno- Pedagogicznej nr ***prowadząca logopedyczne badania przesiewowe wśród uczniów klasy „O” w Szkole Podstawowej w ***rozpoznała u ***mutyzm wybiórczy. Dziewczynka trudno adoptuje się do nowych sytuacji, zwłaszcza nowych grup dzieci, jest napięta, onieśmielona i mało spontaniczna w kontaktach z osobami dorosłymi (osobami, których nie zna). Dziewczynka rozmawia jedynie w domu, ze swoimi rodzicami i to tylko wówczas, gdy w pobliżu nie ma obcych ludzi. Rodzice twierdzą, że w domu rodzinnym dziecko jest gadatliwe, głośne, zabawne i bardzo uparte. W szkole ***uśmiecha się do wszystkich jednak nie próbuje się komunikować w inny sposób. Stwierdzono ,że dziewczynka osiągnęła gotowość do podjęcia nauki w szkole podstawowej.
Sytuacja rodzinna: Rodzina pełna, prawidłowo funkcjonująca. Uczennica jest jedynaczką. Jest w pełni akceptowana przez rodziców. Dziewczynka ma swój pokój, gdzie zgromadzone są jej ulubione przedmioty. Rodzice są zainteresowani postępami i trudnościami w edukacji i terapii córki. Angażują się w życie szkoły i klasy.

Charakterystyka dziecka z objawami mutyzmu

Mutyzm – zahamowanie wypowiadania się zarówno spontanicznego,
jak i w odpowiedzi na pytania przy braku uszkodzenia jakiejkolwiek ze struktur biorącej udział w tej czynności.
Mutyzm selektywny jest rodzajem fobii. Dziecko umie mówić normalnie i chce mówić, ale często nie jest w stanie.
Dotychczas nie udało się zidentyfikować jednego czynnika, który prowadzi do powstania mutyzmu, ale czynniki emocjonalne, psychologiczne i społeczne wpływają na rozwój syndromu. Do niedawna przypuszczano, że dzieci z mutyzmem miały tendencję do manipulacji lub łatwo popadały w złość. Najnowsze badania wykazały jednak, że schorzenie ma związek z pojawieniem się uczucia lęku przed kontaktami interpersonalnymi. Dla dzieci z mutyzmem selektywnym potrzeba kontaktów społecznych czy komunikowania się jest powiązana z poważnym lękiem, co łączy się z nieprzyjemnymi uczuciami, takimi jak dyskomfort, strach, mdłości, w przypadku konieczności komunikacji z osobami spoza najbliższej rodziny. Dzieci unikają tych nieprzyjemnych odczuć poprzez pozostawanie w milczeniu.
Mutyzm wybiórczy najczęściej pojawia się w dzieciństwie, między trzecim a szóstym rokiem życia. U trzy-, czterolatków mutyzm mylony jest z autyzmem, gdyż dzieci te, podobnie jak autystyczne wolą spędzać czas samodzielnie niż z rówieśnikami, mało się uśmiechają, nie zachowują się spontanicznie i unikają kontaktu wzrokowego Uczniowie z mutyzmem są postrzegani jako uparci, skrajnie nieśmiali. Dzieci z mutyzmem w domu nie mają większych kłopotów z mówieniem. W kontaktach z obcymi milkną. Dzieci takie przejawiają dwa skrajne zachowania. W szkole są ciche, spokojne. W domu bywają nadpobudliwe, niegrzeczne, nie reagują na prośby i polecenia rodziców. Zanim rodzice czy nauczyciele zorientują się, że takie problemy są związane z zaburzeniami psychicznymi, stan się może pogłębić. Wtedy może dojść do mutyzmu wtórnego, czyli trwałej tendencji do nie mówienia.

Warunki wdrożenia programu

Program przeznaczony dla uczennicy ze zdiagnozowanym mutyzmem wybiórczym***.
Miejscem wdrożenia programu: - Szkoła Podstawowa***.
Etap edukacji: pierwsza klasa edukacji wczesnoszkolnej.
Zajęcia odbywać się będą w szkole.

W celu zwiększenia efektywności oddziaływań pedagogicznych, służących usprawnianiu mowy zalecana jest realizacja następujących czynności:
- dokonywanie wnikliwej, systematycznej obserwacji dziecka - rozpoznawanie reakcji w różnych sytuacjach społecznych;
- wdrażanie do umiejętności odczytywania zachowań dziecka w kategoriach komunikatu;
- nawiązywanie różnego rodzaju bliskiego kontaktu nauczyciela z uczniem
- dostosować się do dziecka, a nie ono do nas, zanim wypracujemy wspólne dla obu stron tempo pracy
- zapewnienie dziecku możliwości dokonania wyboru
- zapoznanie osób z najbliższego otoczenia (tzn. rodzina, rówieśnicy, nauczyciele) z systemem komunikacji dziecka w szkole
- stosowanie wzmocnień pozytywnych wobec wszelkich przejawów zachowań komunikacyjnych dziecka.

1. Cele programu

Cele ogólne: zgodne z podstawą programową i misją szkoły
Cel główny:
- Zwiększenie pewności siebie oraz uwolnienie dziecka od lęku przed mówieniem w celu nawiązania kontaktu werbalnego z otoczeniem
Cele szczegółowe:
- Dążenie do przełamania bariery w porozumiewaniu się
- Kształtowanie umiejętności nawiązywania kontaktów z rówieśnikami
i nauczycielem

- Stwarzanie sytuacji w których dziecko siebie akceptuje
- Dążenie do samodzielnego inicjowania kontaktów przez uczennicę

2. Założenia programowe

Program ten jest adresowany do dziecka z mutyzmem i ma na celu, poprzez zawarte w nim treści, rozwijanie sfery emocjonalnej, która w wypadku mutyzmu jest szczególnie zaburzona. Zawiera on propozycje ćwiczeń i środków dydaktycznych, które można zastosować nie tylko podczas terapii indywidualnej, prowadzonej w szkole , ale również podczas zajęć zespołowych. Program edukacyjno-terapeutyczny dziecka z mutyzmem wybiórczym realizowany będzie podczas zajęć lekcyjnych w klasie I, i będzie stanowił wycinek wielokierunkowej stymulacji rozwoju mowy uczennicy z mutyzmem wybiórczym. Przewiduje dostosowanie treści, form i metod prowadzonych zajęć do indywidualnych potrzeb, możliwości dziecka. Zakłada szeroką współpracę w zakresie wspomagania rozwoju mowy, istotnym elementem programu jest więc zaangażowanie w jego realizację osób z najbliższego środowiska dziecka.

3. Treści kształcenia

Treści dydaktyczne i wychowawcze z poszczególnych edukacji na pierwszym etapie kształcenia realizowane będą zgodnie z obowiązującą podstawą programową, rozszerzone dodatkowo elementami terapii odpowiedniej w pracy z dzieckiem mutystycznym.

Treści terapeutyczne „Programu edukacyjno-terapeutyczny dla dziecka z mutyzmem wybiórczym”:
I. Wzbudzanie motywacji do komunikowania się.
1. Komunikowanie się na wszystkich dostępnych poziomach:
- oddech
- postawa ciała
- wyraz oczu
- gestykulacja
- mimika
- mowa
2. Przekonanie dziecka o sprawczości jego komunikatów.

II. Poszukiwanie optymalnej dla dziecka drogi - sposobu komunikowania się z otoczeniem.

1. Nadawanie informacji:
sygnalizowanie, czyli przekazywanie informacji o swych potrzebach drogą komunikatów pozawerbalnych i werbalnych
przekazywanie informacji o stanach emocjonalnych
przekazywanie komunikatów w określonych sytuacjach
uczenie się znaczenia własnych zachowań - sygnałów
- przezwyciężanie lęku komunikacji
2. Odbieranie informacji:
odbiór sygnałów:
odbiór bodźców
rozumienie dotyku, mimiki, gestu
słuchanie:
słuchanie i wykonywanie prostych poleceń
reagowanie na polecenia nauczyciela poprzez wykonywanie zadań dydaktycznych

III. Uczenie prowadzenia dialogu w interakcji:
dziecko – nauczyciel
nauczyciel – dziecko
dziecko – dziecko

IV. Jednocześnie z rozwojem umiejętności komunikacyjnych prowadzić należy ćwiczenia doskonalące aparat mowy.
4. Sposoby osiągania celów

Realizację celów związanych z usprawnianiem komunikacji ściśle wyznacza poziom porozumiewania się dziecka. W rozwoju dziecka mutystycznego, przyjmując za kryterium jego adaptację i możliwości komunikacji, można wyodrębnić następujące poziomy terapii:
1. Bierna obserwacja dziecka.
2. Rozpoznawanie reakcji niewerbalnych umożliwiających porozumiewanie się nauczyciela z uczennicą (ruchy głową, mimika twarzy).
3. Indywidualne rozmowy nauczyciela z matką w obecności dziewczynki. Nauczyciel nie zwraca się bezpośrednio do dziecka.
4. Nagranie na kasetę magnetofonową (w domu) fragmentu czytanego przez ***opowiadania.
- Odtworzenie nagrania w klasie wśród innych również przygotowanych przez dzieci w domu -próba odgadnięcia po głosach autorów nagrań.
- Publiczne ujawnienie właściciela głosu (dotąd nieznanego nikomu).
5. Zabawy Król ciszy?, Jaki to dźwięk? itp.
6. Indywidualna praca z nauczycielem
7. Poszerzanie kręgu osób podczas indywidualnych spotkań z dziewczynką
- Wprowadzanie w klasie ćwiczeń grupowych, zmniejszenie napięcia psychicznego, przełamanie onieśmielenia dziecka, budowanie zaufania do innych i wzajemne poznawanie się uczniów.
8. Włączanie dziewczynki we wszelkiego rodzaju aktywności artystycznej:
a) prace koła tanecznego, muzycznego, plastycznego, teatralnego
b) występowanie na uroczystościach szkolnych
9. Dbanie o dobrą, bezpieczną atmosferę podczas lekcji, redukować napięcia, uruchamiać zablokowane emocje przez śmiech i mądre stosowanie humoru . Aby osiągnąć ten cel warto też w czasie lekcji wykonywać ćwiczenia rozluźniające np. ruchy naprzemienne wg metody P. Dennisona, ćwiczenia W. Sherbourne czy proste, nieforsujące ćwiczenia fizyczne.
10. Postępowanie z uczennicą w kontaktach werbalnych w umiarkowanym tempie, stosując zasadę „nic na siłę” i „małych kroków”. Najważniejsze, aby dziecko nie bało się nowych wyzwań i zadań.
11. Traktowanie uczennicy jak innych dzieci, z uwzględnieniem jej możliwości.
12. Włączanie dziewczynki w uroczystości klasowe.
13. Stałe monitorowanie zachowań dziewczynki, kontakt z rodzicami, logopedą, poradnią prowadzącą terapię dziecka.
5. Opis założonych osiągnięć i zmian w komunikacji uczennicy
Osiągnięcia uczennicy w pierwszym poziomie nauczania, określa podstawa programowa wprowadzona rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej , w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z dnia 15 stycznia 2009. Nr 4poz.17).
Opis szczegółowych osiągnięć dydaktycznych z poszczególnych edukacji zawarty jest w „Programie nauczania edukacji wczesnoszkolnej” wydawnictwa Juka.
Dodatkowo działania terapeutyczne mają na celu usprawnienie komunikacji pozawerbalnej i werbalnej dziecka w środowisku szkolnym.
Metody i formy pracy

Metody stosowane celem usprawniania komunikacji można podzielić na:
I. Metody logopedyczne
II. Metody związane z komunikację niewerbalną (np. gestykulacja, gest potakiwania lub zaprzeczenia, wyraz twarzy, oczu itp.).
III. Komputerowe wspomaganie rozwoju mowy
IV. Etapy oddziaływania terapeutycznego wg A. Herzyk

I. Metody logopedyczne dają możliwość stosowania w pracy nie tylko różnych metod, ale również ich własnych modyfikacji i to na różnych etapach pracy nawet z tym samym dzieckiem.
1. Ćwiczenia logopedyczne wspomagające rozwój mowy:
Ćwiczenia oddechowe - ćwiczenia oddechowe mają na celu pogłębienie oddechu, rozruszanie przepony, wydłużenie fazy wydechowej.
- dmuchanie baniek mydlanych
- dmuchanie na papierki i waciki przez słomkę
- dmuchanie na płomień świecy, na piłeczkę pingpongową,
- dmuchanie w balonik
Ćwiczenia słuchowe- w celu usprawnienia analizy i syntezy
- zabawy rymami
- zabawy sylabami i głoskami (wyklaskiwanie słów sylabami, układanie z patyczków i kolorowych nakrywek schematu wyrazu, zdania. Budowanie wyrazów i zdań kolorowych nakrywek i liter. Czytanie sylab, wyrazów i zdań ruchem warg-bezgłośnie i szeptem)
-zabawy wyrazami przy muzyce
-powtarzanie po nauczycielu wyrazów ,zdań- poruszając ustami bezgłośnie, szeptem
Ćwiczenia morfologiczne
- (Przeliczanie wyrazów w zdaniach. Tworzenie nowych słów przez dodawanie fragmentów. Szukanie ukrytych słów)

III. Metody związane z komunikacją wspomagającą
Komunikacja wspomagająca
Język gestów
Komputerowe wspomaganie rozwoju mowy
Terapeutyczne wspomaganie mowy wg. A Herzyk
Formy pracy: indywidualna i grupowa.

Zasady pracy terapeutycznej związanej z usprawnianiem mowy
Proponowane metody posiadają własną specyfikę i uwzględniają określony sposób postępowania. Wspólne dla nich jest to, że wszystkie one prowadzone będą w formie zabaw i podporządkowane zostaną wspólnym zasadom, do których należy:
1. Zasada systematyczności i rytmiczności
2. Zasada stopniowania trudności
3. Zasada utrwalania
4. Zasada indywidualizacji
5. Zasada aktywnego i świadomego udziału
6. Zasada polisensoryczności działań
7. Zasada kształtowania prawidłowych postaw emocjonalno-osobowościowych

6.Propozycje kryteriów oceny i metod sprawdzania osiągnięć ucznia
W kształceniu zintegrowanym obowiązującym sposobem oceniana jest ocena opisowa. W trakcie pracy z uczennicą ocenie poddawany będzie wkład pracy, jaki dziecko włożyło w jego osiągnięcie.
Do ewaluacji wdrażanych działań i osiągnięć uczennicy służyć będą:
Diagnoza wstępna przeprowadzona przez nauczyciela klasy przedszkolnej
- wywiad z rodzicami
- ankieta do rodziców
- arkusze diagnozy oceniające gotowość szkolną dziecka
- testy osiągnięć ucznia
- obserwacja zachowań dziewczynki
- analiza współpracy uczennicy w grupie
Program stymulacji rozwoju mowy dla dziecka z mutyzmem wybiórczym jest programem ramowym i długofalowym.
W celu dokonania ewaluacji niniejszego programu najbardziej miarodajna będzie reakcja werbalna dziecka na zamierzone działania nauczyciela.
Uzyskane informacje zwrotne pozwolą na określenie jego przydatności w codziennej pracy nauczycieli oraz na wprowadzenie ewentualnych zmian programowych.


Bibliografia:

1. Florek – Moskal M., Epidemia milczenia, „Wprost", 2006, nr 25
2. Stolarczyk Ewa.,Gra w kolory” –program Nauczania edukacji wczesnoszkolnej,Warszawa 2010
3. Herzyk A., Afazja i mutyzm dziecięcy. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii, Lublin 1992
4. Minczakiewicz E., Mowa – rozwój, zaburzenia, terapia, Kraków 1997
5. Stolarczyk Ewa.,Gra w kolory” –program Nauczania edukacji wczesnoszkolnej,Warszawa 2010
6. Styczek I., Logopedia, Warszawa 1983
7. www.logopedia.pl