Diagnoza w pracy psychologicznej i pedagogicznej

Termin „diagnoza” pochodzi z języka greckiego i oznacza „rozpoznanie”, ściślej „rozróżnienie”. Współczesna interpretacja tego terminu podkreśla dwa jego składniki: zebranie potrzebnych danych i ich krytyczne opracowanie w drodze rozumowania. Używanie terminu „diagnoza” często bywa nadużywane, należy odróżnić zbieranie wyłącznie prostych informacji od diagnozy. Diagnozę możemy określić jako „rozpoznanie istoty i uwarunkowań złożonego stanu rzeczy na podstawie jego cech (objawów) w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości panujących w tej dziedzinie” (Ziemski, 1964). Termin „diagnoza” pochodzi z nauk medycznych. Diagnoza psychologicznej różni się jednak od lekarskiej, gdyż brak jest ścisłych jednoznacznych powiązań między objawami a przyczynami poszczególnych zaburzeń. Diagnoza to zarówno czynności psychologa, zmierzające do wyjaśnienia nieprawidłowości w zachowaniu człowieka, jak i wynik tych czynności, a więc opis wyjaśniający przyczyny i mechanizmy zaburzeń.
Zadania diagnozy psychologicznej to :
- szczegółowy opis zaburzeń w różnych sytuacjach życiowych (w szkole, w domu, w grupie rówieśniczej);
- wykrycie leżących u podstaw zaburzeń zachowania dysfunkcji psychicznych (np. zaburzeń emocjonalnych, mikrouszkodzeń centralnego układu nerwowego, powodujących uszkodzenia rozwojowe, nieadekwatnego obrazy własnej osoby, itp.);
- określenie genezy zaburzenia, a więc udziału czynników biologicznych lub psychosocjalnych w jego powstaniu.
Zasadniczym jednak celem diagnozy jest przygotowanie podstaw dla terapii oraz sformułowanie prognozy dalszego rozwoju dziecka.
Postępowanie diagnostyczne ma charakter badania naukowego; stawia się problem, następnie formułuje hipotezy, będące jego prawdopodobnymi rozwiązaniami, wreszcie – sprawdza się hipotezy za pomocą odpowiednich metod badawczych.
Metody stosowane w diagnozie, to:
- metody kliniczne (obserwacja, wywiad środowiskowy, rozmowa psychologiczna, analiza wytworów, np. rysunków, pamiętnika). Metody te służą do określenia hipotez badawczych.
- metody eksperymentalne (eksperyment, test) – prowadzą do weryfikacji hipotez.
W wyniku zastosowania tych metod uzyskujemy informacje o:
- aktualnym „stylu życia” dziecka i jego problemach;
- środowisku społeczno-wychowawczym, a więc o rodzajach wpływów wychowawczych, którym dziecko podlega;
- historii życia dziecka, a więc o dotychczasowym rozwoju, postępach w nauce, przebytych chorobach, ważnych wydarzeniach w jego życiu, itp.
Aby można było mówić o poprawności i trafności diagnozy musimy ustalić metodę diagnozy, czyli wszystkie racjonalnie uzasadnione sposoby postępowania diagnostycznego: zaplanowanie toku diagnostycznego, konstruowanie, dobór i zastosowanie technik zbierania i opisu cech badanego przedmiotu, rozumowanie diagnostyczne (analizę i wnioskowanie) łącznie z weryfikacja diagnozy, czynnościami prognozowania i całościową oceną wyników postępowania praktycznego. Ważnym elementem w tym zakresie jest też adekwatność metody do celu diagnozy i do naszych zamierzeń pedagogicznych oraz sprawność i biegłość w stosowaniu technik badawczych.
Warunkiem poprawnej i trafnej diagnozy jest też poznanie naszego wychowanka. Nawet najlepsza znajomość teorii rozwoju dziecka nie zwalnia nas od obowiązku poznania każdego wychowanka indywidualnie i uwzględnienia różnic między nimi. Diagnoza zależy od wiedzy pedagoga, jego umiejętności badawczych, oczytania i doświadczenia. Nauczyciel-badacz ankietuje, testuje, analizuje różne dokumenty, przeprowadza rozmowy, notuje spostrzeżenia, wyciąga wnioski, ocenia.
Pomocną w poznaniu uczniów w szkole / placówce może być Karta Indywidualna Ucznia, opracowana i zalecana przez Unesco. Wypełnia ja wychowawca, pedagog szkolny w oparciu o wywiad przeprowadzony z rodzicami dziecka, jego nauczycielami, ewentualnie opiekunami.
Uzupełnieniem wiedzy o uczniach, szczególnie tych osiągających negatywne wyniki w nauce i źle zachowujących się może być wywiad w domu rodzinnym. Rozmowa i wywiad są metodami gromadzenia danych w oparciu o bezpośredni kontakt słowny z osobami badanymi. Można też zastosować technikę gromadzenia informacji w formie pisemnej. Może to być ankieta, która stanowi zbiór pytań otwartych i zamkniętych i nie obejmuje więcej niż kilka lub kilkanaście pytań. Ankietę można kierować zarówno do dzieci jak i rodziców.
Ważnym elementem w planowaniu i organizacji pracy wychowawczej jest diagnoza pozycji społecznej wychowanka w klasie i grupie wychowawczej. wiąże się to z przeprowadzeniem badań socjometrycznych za pomocą testów. Badania te polegają na podaniu wszystkim członkom danej grupy pytań dotyczących badanego problemu. Bardzo ważne dla trafności diagnozy w tym zakresie jest staranne przemyślenie i poprawne sformułowanie tych pytań.
Prowadząc, diagnozę mającą na celu poznanie dziecka, możemy też zaproponować (szczególnie młodszym wychowankom), techniki bardzo proste, wręcz na pograniczu zabawy (np. akrostych, test niedokończonych zdań, „Ludzik”, projekcja – omawianie wrażenia, jakie zrobiły na dziecku np. fotografia, film itp., obserwację).
Bardzo ważną rzeczą jest, aby po zastosowaniu tych metod i narzędzi badawczych umieć ocenić ich efektywność i stwierdzić czy są wystarczające. Okoliczność ta jest ważna ze względu na zróżnicowane osobowości dzieci i rodziców nie mieszczące się nawet w najbardziej rozbudowanych schematach postępowania wychowawczego.