Rysunek dziecka jako forma odzwierciedlenia jego stosunku do rodziny

Wielu badaczy jest zdania, że istnieje związek pomiędzy rysunkiem dziecka, a siłą więzi uczuciowej w rodzinie. Już w latach trzydziestych zaczęto wykorzystywać rysunek do badania uczuć dziecka wobec rodziców i innych członków rodziny.
„Rodzina to grupa, która nie tylko zamieszkuje razem, lecz wspólnie działa w oparciu o silne więzy uczuciowe"(Kwartalnik Eduk.,1999,nrl-2,s.67).
Stosunki jakie panują w rodzinie, w większości przypadków decydują o kompozycji prac dzieci, z tego też względu są one cennym środkiem służącym do poznawania rodziny i relacji jakie w niej zachodzą. Szczególne znaczenie należy przypisać zwłaszcza rysunkom prezentującym rodzinę. Rysunek rodziny, jako technika badawcza sprzyja, jak już wspomniano, wykryciu wszelkich uwarunkowań, a w szczególności tych negatywnie wpływających na dziecko. Rysowanie rodziny daje dziecku możliwość wyrażenia swoich problemów adaptacyjnych w środowisku rodzinnym. Poprzez swoją pracę pokazuje ono jak hierarchizuje własne doświadczenia i jak pod ich wpływem tworzy obraz rodziny. Dla dziecka proces rysowania najbliższego otoczenia jest zabiegiem prostym, bezpośrednim i co najważniejsze autentycznym. „W wytworach dzieci nie ma przesłanek doszukiwania się przebiegłości, celowego obronnego hamowania myśli i uczuć, gdyż dziecko traktuje własne otoczenie w sposób, jaki jest dla niego najwygodniejszy i oczekiwany''(Gestalt,1999,nr6,s.7). Każda praca dziecka, jest formą zabawy, w którą dziecko włącza ogół swoich przeżyć, marzeń i uczuć, co nadaje ich wytworom wartości diagnostycznej.
W rysunkach rodziny szczególnie zwraca się uwagę na taki elementy jak:
- w jakiej odległości od rodziców autor pracy narysował siebie (jeśli blisko, to by zaakcentować swoją wysoką pozycję wśród pozostałych braci czy sióstr, gdy zaś w pewnym oddaleniu, to by zamanifestować poczucie odrzucenia, nie liczenia się z nim;
- czy rysunkowa rodzina jest kompletna, czy dziecko pominęło kogoś lub wszystkich ze swojego rodzeństwa, co mogłoby wskazywać na skłonność autora do prowadzenia niezdrowej rywalizacji;
- czy narysowane postacie członków rodziny są proporcjonalne, czy może zdeformowane, prezentując tym samym dominację jednych lub podległość drugich;
- czy rysujący umieścił, czy pominął siebie w portrecie rodziny, aby wyrazić stan braku rodzinnej tożsamości i równorzędności. Nie mniej informacji może być zawartych w mimice narysowanych twarzy (...) które dostarczają informacji czy rysujący percypuje danego członka rodziny jako łagodnego czy jako srogiego, lub też sądzi, że jeden z nich jest opiekuńczy, a drugi odrzucający (W.Sikorski,2002,s.l97).
M.Braun-Gałkowska uważa, iż analizując rysunki rodziny możemy uzyskać informacje o tym czy schemat rysunku dziecka odpowiada normom przewidzianym dla jego wieku, jaki jest poziom graficzny rysunku (niski poziom może świadczyć o zaniedbaniach środowiskowych), jaka jest symbolika przestrzeni i barw oraz czy u dziecka występują zaburzenia rozwojowe (K.Tryczyńska za M.Braun-Gałkowską,1992,s.326). Wszystkie te wskaźniki w bezpośredni lub pośredni sposób dostarczają informacji o sytuacji rodzinni dziecka, np. jeżeli w rysunku występuje przewaga barwy niebieskiej możemy domniemywać, iż dziecko ma niezaspokojoną potrzebę rodzicielstwa, pragnie miłości, spokoju, harmonii życia oraz uporządkowanego świata. Symbolika pracy może dostarczyć nam wiadomości o komunikacji jaka wykształciła się w rodzinie, np. prawidłowa komunikacja, jest przedstawiana za pomocą takich elementów jak: zwrócenie rysowanych postaci profilami do siebie, trzymanie się za ręce, ręce gotowe do kontaktu, uśmiech zaznaczony na twarzach rysowanych postaci, wyraźnie zaznaczone, czerwone usta, postacie przedstawione w ruchu wspólne zajęcia itd.
Gdy dziecko żyje w rodzinie, która zaspokaja jego podstawowe potrzeb tj. potrzebę akceptacji, przynależności i bezpieczeństwa, jego wytwory charakteryzują się barwną kolorystyką, postacie są umieszczone blisko siebie, są proporcjonalne, często występują takie elementy jak słońce, ptaki, kwiaty, obłoki. Natomiast, gdy w rodzinie występują różne kłopoty np. alkoholizm, kłótnie, rozwód, a co za tym idzie niezaspokojone potrzeby dziecka, to rysunki dziecka cechuje ciemna, uboga kolorystyka, pomijanie siebie lub innego członka rodziny, rysowanie rodziny zwierząt, zamiast własnej, rysowanie siebie w pomniejszeniu, z dala od reszty rodziny, umieszczanie takich elementów jak krzesła, telewizor, szafa. Często takie rysunki sprawiają wrażenie niedokończonych, postacie na nich są małe, umieszczone w rogu kartki lub „zawieszone w próżni".
Innym elementem, który dostarcza informacji o rodzinie i pozycji jaką w niej zajmuje dziecko jest przedstawienie na rysunku samego autora. Wówczas, gdy dziecko rysuje siebie w powiększeniu, w centralnym punkcie kartki i w izolacji od innych członków rodziny możemy wnioskować, iż dziecko czuje się osobą dominującą, mającą władzę nad resztą rodziny, w przypadku, gdy rysujący nie umieścił siebie na rysunku, mamy do czynienia z poczuciem odrzucenie dziecka przez rodzinę.
Dziecko w swoich pracach przedstawia osoby, z którymi jest najbliżej związany emocjonalnie, które kocha i podziwia, które są dla niego znaczące lub przed którą czuje respekt, w sposób wyraźniejszy. Przeważnie są one proporcjonalnie większe od pozostałych, wyposażone są w bogatszą kolorystykę, zawierają więcej szczegółów, umieszczane są na pierwszym planie. Jeżeli osoba znacząca w rodzinie akceptuje dziecko, rysujący umieszcza ją blisko siebie, jeżeli zaś tak nie jest to z reguły dziecko umieszcza siebie z dala od niej i dodatkowo obarcza się ciemnymi kolorami.
Osoby, których dziecko się boi lub które wzbudzają w nim niechęć, są zazwyczaj pomijane w rysunkach lub umieszczane na końcu, z brzegu kartki, z dala od innych osób, są wykonane w pomniejszeniu przy wykorzystaniu niewielu kolorów, często brakuje im jakiejś części ciała, sprawiają wrażenie niedokończonych, zważywszy że nie posiadają wielu szczegółów. Również chłopcy wychowani bez ojca przedstawiają go w taki sam sposób.
Dodatkową informacją jest jednak tutaj to, że postać ojca w większości prac znajduje się w lewym dolnym rogu kartki.

O strukturze rodziny dziecka informuje nas to, jak dziecko przedstawia na swoim rysunku podsystemy rodzinne: małżeński, rodzicielski, rodzeństwa. O obecności wyrażonego podsystemu małżeńskiego świadczą takie aspekty treści rysunku jak: rodzice trzymają się za ręce, są zwróceni do siebie profilami, podsystem rodzeństwa wyrażony jest poprzez oddalenie dzieci od rodziców, trzymanie się rodzeństwa za ręce, wspólna zabawa (Wych.w Przedszkolu,1998,nr1,s.6-7).
Rysunek rodziny, jak z tego wynika jest cenną techniką badawczą, która pozwala poznać postawy uczuciowe dzieci względem rodziców oraz dostrzec kłopoty, z jakimi ów rodzina się boryka i zastosować odpowiednie formy pomocy jej.