Terapeutyczno-diagnostyczne znaki w twórczości plastycznej

Analiza twórczości człowieka jest przydatna w psychologii, ze względu na swą diagnostyczno-terapeutyczną wartość. Pozwala ona po pierwsze wniknąć w głąb psychiki człowieka, poznać stany czy konflikty często nie uświadamiane przez jednostkę i trudne do zwerbalizowania, a po drugie stanowi, nieoceniona metodę badawczą, zwłaszcza w odniesieniu do dzieci, które ze względu na brak umiejętności werbalizowania swoich stanów psychicznych doskonale wypowiadają się w twórczości rysunkowej (E.Głowacka, 1997,s.20). Diagnostyczna wartość rysunku dziecięcego, jak podaje dalej autorka, jest o wiele wyższa niż u osób dorosłych, ponieważ charakteryzuje ją spontaniczność, wrażliwość, brak autokrytycyzmu oraz konwencji, a co najważniejsze jest pozbawiona rygorów intelektualnego poznania. Dodatkowo rysunek pozwala wykryć zainteresowania, poglądy, postawy, cechy osobowości dziecka, jest też metodą pomocną w ocenie zaburzeń zachowania, życia uczuciowego oraz zaburzeń kontaktu z otoczeniem, dzięki czemu umożliwia właściwe postępowanie terapeutyczne, lecznicze i pedagogiczne. Wartość terapeutyczna rysunku wyraża się poprzez ekspresję, dzięki której możliwe jest uzewnętrznienie swoich konfliktów, pozbycie się ich, a tym samym dokonanie swoistego rodzaju oczyszczenia, które Arystoteles nazwał „katharsis' Pozwala ono jednostce w odzyskaniu równowagi i spokoju.
D.Minta (Piast, i Wych. 1995,s.24-25), przedstawiła charakterystyczne elementy rysunków dzieci, ze szczególnym uwzględnieniem stanu emocjonalnego autorów, które w dalszej części pracy zostaną szerzej omówione. Oto one:
I. Kolory preferowane przez dziecko
- szary, monochromatyczne szarości-lęk, niepokój, niepewność;
- czarny- poczucie zagrożenia, tłumiona agresja;
- jasne, czyste barwy- pogoda, poczucie bezpieczeństwa.
II. Sposób rysowania- cechy graficzne
- silne, mocne linie- ekstrawertyzm, pewność siebie;
- słabe, drżące linie- introwertyzm, poczucie niepewności;
- zarysowanie wcześniej stworzonego rysunku- poczucie niskiej wartości, brak pewności siebie, tendencje depresyjne;

III. Usytuowanie elementu najistotniejszego w wykonanej pracy
- centralne- spokój wewnętrzny, poczucie bezpieczeństwa;
- górne, powyżej środka- tendencje ucieczkowe, izolacyjne;
- dolne, poniżej środka- tendencje depresyjne, poczucie zagrożenia;
IV. Powtarzające się znaki emocjonalne
- ziemia, silnie zaznaczone podłoże- potrzeba oparcia, poczucie samotności, zagrożenia;
- wiatr- niepokój, potrzeba stałości otoczenia;
- dom, nieproporcjonalnie duży- konflikt rodzinny, brak poczucia bezpieczeństwa w domu rodzinnym;
V. Postać ludzka
- bardzo mała- introwertyzm, nieprzystosowanie społeczne;
- bardzo duża - ekspansywność, nadmierna aspiracja
- bliskie osoby/rodzina/stojące daleko od siebie, nie dotykające się- konflikt rodzinny, osłabione więzi rodzinne.
Nawiązując do kolorystyki prac dzieci to ma ona ogromne znaczenie w diagnozowaniu, dostarcza bowiem wielu wiadomości o stanie emocjonalnym twórcy, jego temperamencie i cechach charakteru. Jest ona jak podaje wielu autorów językiem prac plastycznych. Upodobania kolorystyczne u dzieci kształtują się wraz z wiekiem. Dzieci w młodszym wieku szkolnym, w tym w klasie pierwszej szkoły podstawowej, podporządkowują kolory pewnym regułom i ustalonej symbolice. Dlatego też zasadne jest bliższe scharakteryzowanie poszczególnych kolorów. I tak kolor czerwony jest wyrazem silnej pobudliwości, impulsywności, symbolizuje krew lub życie, niezrównoważenie emocjonalne, drażliwość, aktywność, agresję; fiolet znamionuje niepokój wewnętrzny, skrytość, smutek, zmienność usposobienia; czerń i szarość są wyrazem przygaszonego samopoczucia, niepokoju i wewnętrznego napięcia, przygnębienia, żalu; zieleń jest wyrazem wrażliwości, spokoju, ufności, irytacji, gniewu; niebieska barwa to symbol umiarkowania, przytłumienia popędów, poczucia dystansu wobec otoczenia, dobroduszności, spokoju, uczciwości, ale również chłodu i pruderii; kolor biały to wyraz optymizmu, beztroski, braku samokontroli; żółty to kolor wesołości, wywyższania się, wrażliwości; brązowy charakterystyczny jest dla sztywności, melancholii, patosu, nienaturalności. Powyższą symbolikę kolorów zaczerpnięto z Psychoterapii 1996,nr4,s.63. gdzie został zamieszczony kwestionariusz EPQ, oraz z testu piramidy barw PF1STER-WEISS zamieszczonym w Pracach Psychologicznych VI (red.) N.Pilecka, W.Czajkowski (1997,s.262).
Według A.Zwoleńskiej (2003, s.38-40) symbolika każdego koloru ma swoje korzenie w źródłach historii istnienia człowieka na ziemi. Autorka ta zaznacza,

- kolor czerwony symbolizuje stan fizjologiczny, związany z wydatkowaniem energii, wyraża siły życiowe, aktywność nerwowć i hormonalną, dążenie do sukcesu, pożądania wszelkich dóbr życiowych. Oznacza wolę walki, zwycięstwa, erotyki, siły woli, pociągu do sportu. Odrzucenie tego koloru przez autora rysunku ujawnia wyczerpanie fizjologiczne i nerwowe oraz obniżenie popędu seksualnego, jak również świadczy o nie rozbudzeniu i wyczerpaniu, bądź o potrzebie ochrony przed czynnikami stymulującymi, zaś uiszczenie koloru czerwonego na pierwszym miejscu oznacza dążenie do pełni życia, cechy przywódcze, pierwiastek twórczy, rozbudzoną działalność, jak również symbolizuje potrzebę osiągnięć, posiadania, władzy, tendencje do ofensywnej agresywności „zdobywcy", ukierunkowanie na cel, wysoką aktywność poznawczą:
- kolor fioletowy to połączenie „zwycięstwa" czerwonego i „kapitulację" niebieskiego koloru. Symbolizuje on tożsamość, wysoki stopień czułej bliskości, prowadzący do pełnego zespolenia subiektu i obiektu, czary, magię i zaczarowanie, dążenie do zachwycania innych, zdolność do intuicyjnego i zmysłowego zrozumienia, nierealność pragnień i nieodpowiedzialność. Preferencja koloru fioletowego jest charakterystyczna dla osób niedojrzałych emocjonalnie, o słabym zróżnicowaniu seksualnym oraz jest wyrazem potrzeby ucieczki do realnej rzeczywistości, tendencji do irracjonalnych roszczeń, nierealnych wymagań co do życia, subiektywizmu i indywidualizmu . Brak wyraźnego zaznaczenia tego koloru świadczy o rozwoju zmysłu estetycznego, zdolności do niezależnych sądów, skłonności do zajęć, związanych z wolnymi zawodami lub do nauki;
- kolor czarny to „koniec, za którym nie ma już nic", może wskazywać na tę lub inną formę zachowania ekstremalnego. Symbolizuje odmowę, pełne wyrzeczenie się lub odrzucenie i ma silny wpływ na dowolny kolor, podkreślając i wzmacniając właściwości tego koloru. Jeśli kolor znajduje się w centrum uwagi, wówczas mówi on o zachowaniu kompensacyjnym typu ekstremalnego, bądź o proteście przeciw istniejącemu porządkowi rzeczy, przeciw losowi, o gotowości do działania nierozważnego i nierozsądnego. Dodatkowo wyraża on potrzebę niezależności poprzez protest, negatywizm w stosunku do dowolnych autorytetów i nacisków zewnętrznych;
- kolor szary to kolor rozdzielający, odgradzający, uwalniający od obowiązków, ukrywający przed zewnętrznymi przyczynami i oddziaływaniami. Preferowanie tego koloru świadczy o zachowaniu kompensacyjnym (kosztem niezaangażowania), oraz ukazuje potrzebę spokoju, odpoczynku, tendencję do pasywności;
- kolor zielony - „elastyczne napięcie", ujawnia upór, dążenie do celu, opór przeciwko zmianom, stałość poglądów. Preferencja koloru zielonego ujawnia skrupulatną dokładność, krytyczną analizę, logiczną konsekwencję, a także potrzebę wywierania wrażenia, obronę swojej pozycji (również w agresywny sposób). Odrzucenie niniejszego koloru

ujawnia niemożność realizacji tych potrzeb, chęć uwolnienia się od przeszkadzających ograniczeń;
kolor niebieski oznacza spokój, powoduje uspokojenie uczuć, ujawnia wrażliwość i podatność na zranienie. Fizjologicznie odpowiada spokojowi, psychologicznie - zadowoleniu. Odzwierciedla zdolność współprzeżywania i skłonność do kontemplacji estetycznej, sensytywność, zaufanie, poświęcenie, oddanie oraz potrzebę głębokiego przywiązania, tendencja do doznawania ochrony z zewnętrznej, do emocjonalnego komfortu;
- kolor ciemnoniebieski cechuje się skoncentrowaniem się na problemach wewnętrznych, symbolizuje głębie uczuć, wrażliwość, zależność od oddziaływań zewnętrznych. Występując w przeważającej mierze na rysunku ujawnia potrzebę spokoju, zadowolenie, przywiązanie, delikatność i miłość;
- kolor niebieskozielony symbolizuje prężność woli, skoncentrowanie, pasywność, tendencje obronne, niezależność, niezmienność, tendencje do powstrzymywania się i posiadania. Przewaga tego koloru nad innymi wyraża wytrwałość pewność siebie, upór i szacunek do samego siebie; kolor żółty wyraża niepohamowaną aktywność, nieskrępowanie, relaksację, pełną radosnych nadziei zmienność przy braku konsekwencji i planowość. Preferencja żółtego mówi o nadziei lub oczekiwaniu wielkiego szczęścia, nastawieniu na przyszłość, o dążeniu do nowego. jeszcze nie sprecyzowanego, oznacza potrzebę aktywności społecznej, ruchu, zaangażowania emocjonalnego. Odrzucenie żółtego oznacza rozczarowanie, poczucie nieziszczalności nadziei, „próbę zabezpieczenia się przed izolacją i dalszymi stratami lub rozczarowaniami";
- kolor pomarańczowoczerwony symbolizuje siłę woli i jest kolorem ekscentrycznym (ukierunkowanie na zewnątrz), aktywnym, ofensywno-agresywnym, autonomicznym, motory cznym, konkurującym. Operatywnym. Jego aspekty afektywne to pożądanie, pobudliwość, władczość, seksualność;
kolor brązowy symbolizuje czuciową podstawę odczuć. Przy fizycznym dyskomforcie lub chorobie kolor ten staje się ważny i przyciąga uwagę. Jego dominacja wskazuje na potrzebę obniżenia niepokoju, dążenie do komfortu psychicznego i fizycznego, jak również ujawnia uczucie utraty korzeni, straty ogniska domowego. Przy odrzuceniu, kolor ten symbolizuje negację potrzeby rozluźnienia i fizjologicznego zadowolenia lub stłumienie potrzeb fizjologicznych. Kolor brązowy jest znaczący wówczas, gdy nie zajmuje centrum uwagi.
Dodatkowo bardzo istotnym elementem prac dzieci jest zestawienie kolorów. To właśnie zestawienie kolorów świadczy o wesołym lub smutnym nastroju. Dzieci dobrze dostosowane społecznie wybierają kolory ciepłe, obojętne, przypadkowe kolory zazwyczaj wybierają dzieci nie umiejące się dostosować, zamknięte w sobie, agresywne (E.Głowacka, 1997,s.263). Również bardzo kontrastowe i jaskrawe zestawienie barw świadczy o agresji. Depresję noże obrazować systematyczne posługiwanie się kolorami głównie ciemnymi, a jasne, ledwo widoczne kolory mogą świadczyć o tym, że jednostka chce zatuszować swoje prawdziwe uczucia. Istotny jest również stopień nasycenia kolorów. Dostarcza nam on informacji o równowadze psychicznej dziecka, np., gdy odcień błękitny przechodzi w zielony, a pomarańczowy w czerwień mamy do czynienia z zachwianiem równowagi.
Kontur to kolejny istotny element prac dzieci. Odzwierciedla on stan emocjonalny rysującego. Linie cienkie, delikatne są symptomem nadwrażliwości, uczuciowości, ostrożności, wytrwałości, ambiwalencji w podejmowaniu decyzji, braku pewności siebie, zaś grube symbolizują brak samokontroli, zmysłowość, brak samoakceptacji, zbytnią śmiałość. Wg Koppitza delikatna linia koreluje z nieśmiałością, bojaźliwością, zamknięciem w sobie, a mocna z impulsywnością i agresją (E.Głowacka za Koppitz,1997,s.263). Proste linie używają jednostki nie posiadające intuicji i wrażliwości, faliste, urywane i nierówne wykonują dzieci niezrównoważone w dziedzinie koordynacji ruchowej i osobowości, prostopadłe są charakterystyczne dla jednostek aktywnych twórczo, ekstrawertywnych, skłonność do linii poziomych może być przejawem konfliktów wewnętrznych, natomiast linie skośne, przecinające się są charakterystyczne dla dzieci szybko gniewających się, drażliwych, pełnych niepokoju. Niepokój jest również często wyrażany w rysunku za pomocą dużej ilości kropek, kratek i linii. Zbyt duże nagromadzenie tych elementów, nie znajdujących uzasadnienia tematyczno - kompozycyjnego, a także cieniowanie, wskazują na obniżenie nastroju i przygnębienie. Równomierne stosowanie linii krzywych (intuicja, wrażliwość, brak wiary we własne siły) i prostopadłych można uważać za wyraz wewnętrznej równowagi i samokontroli. Rozmieszczenie przestrzenne linii świadczy o rodzaju usposobienia autora. 1 tak jednostki o stanowczym usposobieniu prowadzą linie w określonym kierunku, zaś jednostki impulsywne we wszystkich kierunkach. Duża ilość kątów sygnalizuje agresję, skłonność do kreślenia zygzaków i linii łamanych jest typowa dla jednostek niezrównoważonych, upodobanie do plam i kropek może być objawem zamiłowania do porządku i małostkowości, natomiast rysunek ubogi w elementy świadczy o chaotycznym myśleniu oraz braku zdolności do organizowania materiału.
Kolejną właściwością prac dzieci jest sposób rozmieszczenia poszczególnych elementów rysunku. Wykorzystanie przestrzeni, jaką jest arkusz papieru jest dla dzieci niewątpliwie trudnym zadaniem i zależy jak podaje S.Zalewska (1971,s.202), od cech osobowości rysującego. W przypadku, gdy rysunek wychodzi poza obręb kartki jednostkę może cechować usposobienie opozycyjne, buntownicze w stosunku do autorytetu i przepisów, niecierpliwość, witalność, jak również niedojrzałość umysłowa. O tej ostatniej może świadczyć także zapełnienie przestrzeni niepotrzebnymi szczegółami. W wielu jednak przypadkach zdarza się, że jednostki wykorzystują tylko pewną część płaszczyzny. Zdaniem grafologa M.Pulvera, zlokalizowanie rysunku po prawej lub po lewej stronie arkusza jest wyrazem ustosunkowania jednostki w kierunku teraźniejszości lub przeszłości; rysunek w górnej części arkusza świadczy o idealizmie, w środku o zainteresowaniach codziennych, a w dolnej partii o dominującej roli popędów (S.Zalewska,!97l,s.202). Dla uściślenia L.Corman, podaje, iż pas prawy symbolizuje przyszłość, myślenie o niej, marzenia rysującego, zaś pas lewy przeszłość, ucieczkę, zwrot ku swemu dzieciństw (S.Popek, 1989,s.227-228). Dodatkowo można się spotkać z tym, że kompozycja rysunku wyraźnie umieszczona w dolnej części arkusza świadczy o zmęczeniu depresji lub nawet nerwicy. Pozostawienie przez dziecko „białej" przestrzeni je; wyrazem niepokoju z jakim zmaga się tworzący.
Ostatnim elementem poddanym bliżej ocenie jest sposób przedstawiani postaci ludzkiej. Postać ludzka rysowana przez dzieci jest odzwierciedlenie! przeżyć dziecka, jakie doznało w kontaktach z otoczeniem, zarówno realnie jak symbolicznie. Przedstawienie postaci w sposób powiększony świadczy pewności siebie, samoakceptacji, umiejętności kontrolowania swoich zachowań czy skłonnościach do zachowań agresywnych, zwłaszcza, gdy postacie s zbytnio wyolbrzymione, asymetryczne i nieproporcjonalne. Pomniejszani rysowanej postaci dowodzi nieśmiałości, tendencji do izolowania się, lękliwości pesymizmu. Również dzieci gubiące niektóre części ciała postaci, jak np. nos, usta, ręce wykazują cechy, o których była mowa wcześniej, dodatkowo występujące braki w wytworze dziecka mogą dowodzić występowania u tych jednostek trudności w dostosowaniu się społecznym oraz mogą być symptomami zaburzeń psychicznych. Naprzemienne występowanie w pracy dziecka postać wyolbrzymionych i zbyt małych wskazuje na nękający autora niepokój wewnętrzne napięcie, zmienne usposobienie i zbyt gwałtowne reagowanie na bodźce. Głowa jako podstawowa część korpusu człowieka, również na rysunki dziecka ma swoje uzasadnienie. Duża głowa jest przejawem koncentrowania się na aktywności umysłowej, bujnej wyobraźni, mała wskazuje na poczucie niższości intelektualnej, zaś odwrócona tyłem może dostarczać informacji o zaburzeniach psychicznych (zwłaszcza tendencji paranoidalnych schizofrenicznych). Kolejnym elementem pozwalającym na odkrycie cennych informacji o autorze rysunku są usta i zęby. Zęby oraz usta przesadnie podkreślone zazwyczaj oznaczają agresywność, zwłaszcza seksualną, natomiast usta duże erotyzm oralny. Dużo istotnych informacji dostarcza również analiza pozycji ramion narysowanej postaci: układ typowy, częściej pojawia się i chłopców i oznacza rozważność, rzetelność, beztroskę, brak kontroli własnych czuć; układ pionowy (ramiona w pozycji pionowej) wyraża potrzebą ukrycia się, bierności i samotności; układ prymitywny (odwrotny do typowego) dowodzi gwałtowności, agresywności, nadpobudliwości emocjonalnej, optymizmu i potrzeby uznania; układ horyzontalny ramion (ramiona w pozycji poziomej) występuje głównie u chłopców i ujawnia potrzebę aktywności, tendencje do konfliktów z otoczeniem oraz optymizm. Ramiona nierówne mogą być dowodem na dużą zmienność emocjonalną rysującego, szerokie na zaabsorbowanie odczuwaną potrzebą siły, kwadratowa zaś na wrogość względem innych osób. Istotne znaczenie mają zarówno ręce jak i palce narysowanej postaci, bowiem ich kład może mówić o wrogości, podejrzliwości (ręce założone na piersiach), niechęci do kontaktów interpersonalnych, chęci kontrolowania własnej złości (ręce trzymane za plecami), nieprzystosowaniu, bezradności (brak rąk), agresywności (długie i spiczaste palce), chęci stłumienia agresywnych impulsów (palce zaznaczone pętelkami lub pojedynczą kreską). Ponadto krótkie ręce są oznaką wycofywania się, zamknięcia w sobie, próbą hamowania impulsów, długie ręce natomiast ukazują pragnienie zdobywania lub gromadzenia, bądź sięgania w kierunku innych. Dłonie narysowanej postaci mówią o potrzebie wyładowania się -duże dłonie, oraz o zakłopotaniu i poczuciu nieprzystosowania - brak dłoni. Wartościowe jest także analizowanie położenia kończyn dolnych. Wówczas gdy znajdują się one w układzie równoległym ukazują towarzyskość, koleżeńskość, potrzebę afiliacji, beztroskę, ale także brak wiary we własne siły i zachowania agresywne służące do rozładowania nagromadzonych emocji; nogi w układzie rozstawionym symbolizują rozwagę, rzetelność, samokontrolę, zaś zgięcie, bądź zaokrąglenie kończyn oddają potrzebę aktywności oraz częstych zmian. Długość nóg może dostarczyć nam informacji o ambiwalentnych uczuciach w stosunku do najbliższych osób, brak nóg o stłumieniu, lęku, długie nogi o dążeniu do autonomii, zaś krótkie o spłyceniu życia emocjonalnego, małe stopy o nadmiernej uległości autora oraz o zbytnim kontrolowaniu przez niego uczuć, duże o dążeniu do bezpieczeństwa lub męskości, brak stóp o zależności od innych osób. Postacie rysowane symetrycznie wskazują na dojrzałość emocjonalną dziecka, jak również na bogate doświadczenie, samokontrolę i harmonijne życie, natomiast asymetria jest typowa dla jednostek rozpamiętujących wcześniej doznane przykrości, osób wrażliwych i uczuciowych. Jeżeli postać przedstawiona jest w ruchu świadczy to o wrażliwości rysującego, zaś rysunek stateczny, pozbawiony ruchu jest wyrazem ubóstwa uczuciowego. Kolejnym szczegółem, na który warto zwrócić uwagę podczas interpretacji rysunku jest zaczernienie pustych pól, co oznacza niepokój. Im większy stopień zaczernienia, tym
a. zaczernienie twarzy - poważnie zaburzony, negatywny wizerunek siebie
b. zaczernienie rąk - przejawy agresji.
A.Zwoleńska (2003, s.35-38) ponadto zestawiła poszczególne elementy narysowanej postaci z cechami, których są oznaką. Oto one:
- włosy-intelekt
pojedyncze - umysł analityczny, krytyczny
loki, gęste - inteligencja twórcza, błyskotliwy
łysy - rozważny, spokojny, obdarzony dobrą pamięcią.
- głowa-zdolności
okrągła - matematyczne, umiejętność logicznego myślenia owalna - humanistyczne, umiejętność rozumienia ludzi podłużna (szeroka) -językowe, często zdolności twórcze trójkątna - zdolności manualne, techniczne.
- usta-stosunek do świata i ludzi
uśmiechnięte, szerokie - pogodny, optymista, lubi ludzi wąskie uśmiechnięte - dobry, współczujący, rozumie ludzi proste (kreska) - realista, od ludzi wymaga z rozumienia brak ust - pesymista, ostrożny w kontaktach z ludźmi.
- oczy-świat uczuć
okrągłe - bujne życie duchowe i uczuciowe
ze źrenicą - romantyk
kropki - ostrożny w uczuciach, wstydliwy
- uszy-idealistę.
- tułów
okrągły - dobroć i wielkoduszność, pobłażanie sobie i ludziom owalny - umiejętność współżycia z ludźmi, umiejętność współdziałania kreska - egoizm, indywidualizm, upór.
- ręce i nogi-praca
grube - pracuje dla pieniędzy, ambitny, gorliwy, efektywny
kreseczki proste - konserwatysta, ceni stabilizację, cierpliwy i pracowity
biegnące - cechy przywódcze, twórczy, szybko podejmuje decyzje.
- ubranie
brak - rozrzutny, hojny
ogólne - uporządkowany finansowo, ostrożny w interesach
szczegóły - oszczędny, skromny
- płeć
jeśli można rozpoznać - ryzykant, hazardzista.
Oczywiście nie są to wszystkie cechy rysunku dziecka, jednakże są one najczęściej występujące i dostarczające cennych informacji o rysującym. Bardzo ważnym elementem, o którym należy pamiętać podczas interpretacji rysunków jest płeć rysującego, gdyż ona w znacznym stopniu determinuje wartość wytworu.
Rysunki dzieci są cennym materiałem, dzięki któremu można ustalić niektóre nieprawidłowości, zaburzenia rozwojowe- postawić diagnozę i właściwie pokierować procesem terapeutycznym. Jednakże należy pamiętać, że mimo iż rysunek jest niezwykle ważnym narzędziem w psychoterapii to jednak jest tylko uzupełnieniem innych jej form.