Rozwój badań nad twórczością plastyczną

Zainteresowanie się twórczością plastyczną dziecka pojawiło się już w XIX w. Wtedy to tacy badacze jak E.Cooke (1885), C.Ricci (1887) i J.Ruskin (1887) udowodnili, na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań, jak duże znaczenie w badaniu osobowości dziecka ma rysunek. Od tamtego czasu na temat twórczości rysunkowej, a następnie plastycznej napisano i opublikowano wiele poważnych publikacji zwartych, które różnią się między sobą sposobem interpretowania zagadnienia. Według wielu badaczy różnorodność podejścia do twórczości plastycznej świadczy o bogactwie omawianej problematyki oraz o niejednolitym traktowaniu istoty twórczości i jej roli w życiu człowieka.
Zdaniem S.Popka (1978,s.3-4) zróżnicowane podejście do problemu wymaga od psychologii, aby dostarczyła ona nowej wiedzy o twórczości plastycznej oraz aby pokierowała i nadzorowała badania innych dyscyplin wokół tego zagadnienia.
Badania psychologiczne rozwijały się na przestrzeni ostatniego pięćdziesięciolecia w dwóch kierunkach. Pierwszy zapoczątkowany przez E.Cooke'a (1885), C.Ricciego (1887), W.Sterna (1898) i G.Kerschensteinera (1905) kontynuowany był w następnych okresach przez S.Szumana (1927), R.Griffithsa (1935), V.Lowenfelda (1939), C.Burta (1947), F.Barcellosa (1953), W.L.Brittaina (1964), i in. dotyczył głównie ustalenia faz i etapów rozwoju w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży w wieku od 3 do 18 roku życia. Natomiast drugi nurt, w oparciu o dane dostarczone przez pierwszy kierunek, stał się płaszczyzną badań osobowości za pomocą metod projekcyjnych. Przedstawiciele tego nurtu tj. F.Goodenough (1926), H.Eng (1931), H.M.Fay (1934), J.Wintsch (1935), C.A.Oakley (1940), L.Bender (1943), D.B.Harris(1945), B.Hornowski (1970), A.Rey (1974) i in. traktowali rysunek jako materiał poznawczy, pozwalający określić charakter potrzeb, zainteresowań, aspiracji życiowych, poglądów i postaw cech strukturalnych osobowości. Badania ich wzbogaciły o nowe fakty dotychczasowy dorobek naukowy, pozwoliły spojrzeć na wiele zagadnień w sposób zadawalający ale niestety ciągły za sobą także wiele wad m.in. ograniczały się one tylko do prac małych dzieci, pomijając wytwory młodzieży i osób dorosłych, uwzględniały tylko wypowiedź literacką, bez interpretowania kompozycji artystycznej i co najważniejsze odbywały się bez obserwacji psychologicznej badanych i bez zmiany przebiegu procesów twórczych wyników tych procesów.
S.Popek (1978,s.8) uważa, iż przyczyną zainteresowania się problemami swobodnej ekspresji dziecka było odkrycie przez psychologie autonomicznych właściwości i wartości wieku dziecięcego, jak również bliższe zainteresowanie się dzieckiem i jego wychowaniem przez takich pedagogów jak J.J.Rousseau, J.H.Pestalozzie, L.Tołstoj, H.Bergson.
Badania nad twórczością plastyczną dzieci i młodzieży jak podaje autor dzieła sie na trzy główne okresy:

- pierwszy, zogniskowany wokół analizy formalnej i treściowo-literackiej rysunków,
- drugi, oparty na pomiarach psychometrycznych, zajmujący się konstrukcją testów inteligencji i zdolności psychicznych jednostki,
- trzeci, natomiast będący logiczną konsekwencją drugiego, zajął się metodami projekcyjnymi.
Okres pierwszy (1885-1920) został zapoczątkowany badaniami i publikacją E.Cooke'a („Art Teaching, and Child Naturę") oraz pracą włoskiego historyka sztuki C.Ricciego („L'arte dei bambini"). Obie publikacje koncentrujące się nad samorodnymi rysunkami dzieci i ich analizą spotkały się z dużym zainteresowaniem i przyczyniły się do ustalenia zarysu faz rozwojowych w rysunkach dzieci.
Okres pierwszy przyczynił się do ustalenia cech charakterystycznych rysunków dla poszczególnych faz rozwoju dzieci oraz do postawienia cennych pytań i hipotez, które do dnia dzisiejszego stanowią przedmiot rozważań psychologii i pedagogiki. Badania omawianego okresu zapoczątkowały tendencję, którą można określić mianem naiwnego realizmu. Inicjatorem owej myśli był J.Sully, który w 1885 r. dokonał porównania wytworów dziecięcych ze sztuką prymitywną. Kontynuatorami jego byli m.in. E.Lamprecht, P.G.Grasse, G.H.Luąuet czy P.A.Wagner. Badania ich ukiemnkowane były na poszukiwanie związku pomiędzy rozwojem twórczym dziecka, a człowieka dorosłego na przestrzeni dziejów, z uwzględnieniem, że 4-7 rok życia dziecka jest odpowiednikiem twórczości dorosłych ludzi pierwotnych, 8-9 rok życia odpowiada kompozycją topologicznym i pasowym kultur starożytnych ludzi, Egiptu, Sumeru, Babilonii i Persji, 10-11 rok życia i rozwoju twórczego dzieci, związany z rozwojem kulisowym i płaskich wyrażeń przestrzennych, jest bezpośrednio związany z malarstwem średniowiecznym, zaś lata młodzieńcze, cechują się realistycznym podejściem do otaczającego świata porównywane są do sztuki nowożytnej, aż do XIX w.
Ponadto w okresie tym M.Verworn(1907) dokonał podziału rozwoju rysunkowego dzieci i młodzieży na fazę ideoplastyki i fazę fizjoplastyki. Pierwsza z nich obejmowała dzieci w wieku 4-10 lat, których rysunki odzwierciedlały ich subiektywną wiedzę o świecie i ich emocjonalny do niego stosunek. Druga natomiast odnosiła się do młodych 10-15 letnich łudzi, którzy podczas rysowania starali się przedstawić świat obserwowany w sposób bezpośredni.
Początek XX wieku na terenie Europy zaowocował nowymi badaniami. Na uwagę w tym okresie zasługują dwa eksperymenty badawcze. Pierwszy przebiegający w oparciu o pracę E.Bernesa, miał na celu udowodnienie tezy, iż tylko duża kolekcja prac jednego dziecka, wzbogacona badaniami monograficznymi może dać subiektywny obraz jego rozwoju. Prace w obrębie tej problematyki podjęli m.in.: S.Lewinstein, G.Kerschensteiner, K.Lampiecht. Należy tu zaznaczyć, że G. Kerschensteiner w toku swoich poszukiwań badawczych, zdołał wyróżnić cztery okresy rozwoju twórczego potencjału jednostki tj.:
1 .okres rysunku schematycznego,
2.okres budzącego się odczuwania kształtu i linii,
3.okres, w którym rysunek odpowiada w przybliżeniu rzeczywistemu
wyglądowi przedmiotów,
4.okres wiernego odtwarzania postaci.
Drugi eksperyment natomiast zmierzał do ustalenia faz rozwojowych w rysunku dziecka, a następnie korelacji, jaka występuje miedzy umiejętnościami czy zdolnościami do rysowania, a ogólną zdolnością intelektualną ujawniającą się w pracy szkolnej dziecka. Eksperyment ten został zapoczątkowany przez E.Claparede'a, a następnie kontynuowany przez E.Iwanofra, który jako pierwszy zastosował przy analizie rysunków skalę pomiarową, ujmującą trzy podstawowe kryteria: proporcje, wyobraźnię i jakość wykonania.
W Polsce badaniami rysunków dzieci przedszkolnych, w omawianym tu okresie w 1904 roku zainteresowała się J.Mortko wieżowa. Opracowała ona swoje spostrzeżenia w książce pt: „O wychowaniu estetycznym".
Reasumując lata 1885-1920 przyniosły zwrot w dotychczasowym podejściu do rysunku dziecka, wzbogaciły dorobek literacki, przyczyniły się do ustalenia prawidłowości i faz rozwojowych w rysunku dziecka oraz przeprowadzenia na głęboką skalę badań nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży.
Okres drugi datuje się na lata międzywojenne tj. na 1920-1940. Był to okres, który bazując na osiągnięciach pierwszego dostarczył nowych, bardziej skonkretyzowanych badań o dużej wartości naukowej. Badania te odbywały się na dwóch płaszczyznach. Na pierwszej reprezentowane przez C.Burta (1921) i F.Goodenough (1926) dostarczyły faktów potwierdzających tezę, że rysunek dziecka, jest przede wszystkim objawem jego rozwoju umysłowego, a nie tylko estetycznego oraz, że jest on uzależniony od posiadanych przez jednostkę spostrzeżeń, wyobrażeń, pojęć, a nie od wyobraźni wzrokowej lub zręczności manualnej (w myśl, że dziecko rysuje to co wie, a nie to co widzi). Precyzyjność tych badań była możliwa dzięki zastosowaniu testu „Narysuj człowieka" (F.Goodenough), o dużym współczynniku rzetelności - od 0,80 do 0,90. Test ten, również stał się podłożem do tworzenia innych testów m.in. testu „Narysuj kobietę", „Narysuj mężczyznę", „Narysuj samego siebie". D.B.Harris (kontynuatorkę badań F.Goodonough). Drugi nurt badań koncentrował się wokół analizy wytworów i procesu powstawania prac. Badania na tej płaszczyźnie były zamysłem S.Szumana, który wraz z K.Brzychczym jako pierwszy zajął się badaniem rozwoju kolorystyki dziecięcej w testach ilustracyjnych, związanych z obrazowaniem treści wiersza „Powrót taty". Dodatkowo do zasług tego badacza można zaliczyć:
- analizowanie wytworów od strony treściowo-literackiej i artystycznej,
- podjęcie prób analizowania postaci ludzkiej na rysunkach,
- podsumowanie dotychczasowego stanu badań,
- łączenie wielu metod w badaniach nad twórczością plastyczną dzieci i młodzieży,
- prowadzenie badań nad twórczością rysunkową młodzieży od 11 do 15 r. życia.

Okres międzywojenny to także czas rozwoju badań nad zachowaniem się w czasie rysowania osób psychicznie chorych, słabo widzących i borykających się z defektami psychofizycznymi. Badania takie prowadzili m.in. V.Lowenfeld (1939), J.P.Fołey (1940) czy E. Mc Elwee (1940). Dowiedli oni, iż dzieci upośledzone umysłowo mają poważne trudności we właściwym ujmowaniu proporcji, mają tendencje do rysowania szczegółów nie spotykanych u dzieci zdrowych oraz elementów niedorzecznych.
Jak wynika z tego okres drugi badań nad twórczością plastyczną był o wiele uboższy w liczbę przeprowadzonych badań, jednak pozwolił on sprecyzować dotychczasowe osiągnięcia i rozciągnął badania na dzieci powyżej 10 r. życia (S.Szuman, C.Oakley) oraz dzieci chore.
Ostatni z wymienionych przez S.Popka (1978,s. 15-17) okres przypada na lata II wojny światowej i czasy powojenne, aż do współczesności. Jest to okres obfitujący w liczne badania zarówno nad twórczością plastyczną, odbiorem dzieł sztuki jak i nad rysunkiem jako metodą badania osobowości dziecka.
To właśnie zagadnienie metod projekcyjnych było (jest) punktem kulminacyjnym omawianego okresu. Pierwsze próby opracowania metod projekcyjnych dokonano w Stanach Zjednoczonych przez zespół psychologów kierowanych przez E.F.Hammera. W dalszych łatach konstruowaniem testów zaczęło zajmować się coraz większe grono badaczy w tym również badaczy polskich, dbając o to by były one coraz bardziej precyzyjne.
Okres trzeci to również zwrot w dotychczasowych badaniach. Wielu badaczy zaczyna koncentrować się na rozwoju twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, na wpływie własnej aktywności twórczej na rozwój osobowości oraz na stopniu oddziaływania dzieł sztuki na ową osobowość.
Lata po II Wojnie Światowej to również rozkwit badań psychologicznych, dydaktycznych, plastycznych na terenie naszego kraju. Polscy badacze m.in. S.Czajkowski, J.Lewicka czy W.Okoń, z powodzeniem kontynuują pracę S.Szumana. I.Wojnar ukazuje jak duży wpływ na wychowanie człowieka na sztuka, L.Wołoszynowa, B.Hornowski, J.Rentt, M.Geppert, E.Węgrzynowicz i S.Zalewska na najsłynniejszych uczelniach polskich przeprowadzają liczne badania nad twórczością plastyczną dzieci i młodzieży, dostarczając nowych danych na ten temat.
Ostanie lata są tylko dowodem na szerzące się zainteresowanie metodą „rysunku". Coraz częściej odbywają się zjazdy członków INSEA i FEA w celu ustalenia obecnego stanu badań nad twórczością plastyczną dzieci i młodzieży.