Konstruktywne i destruktywne aspekty relacji rodzina - dziecko

Każda rodzina ma swój unikalny, swoisty dla siebie styl życia wewnątrzrodzinnego, sposób wyrażania uczuć, okazywania wzajemnego zrozumienia i stosunku do innych osób z zewnątrz. Jednak jak dowodzą liczne przypadki nie każdy styl życia rodziny jest korzystny dla jej prawidłowego funkcjonowania. Istnieje wiele zmiennych, które w istotny sposób zaburzają relacje rodzina - dziecko, są to przede wszystkim przeciwwstawne dążenia poszczególnych członków rodziny, nieprawidłowa struktura rodziny, wadliwe postawy rodziców, patologie występujące w rodzinie, brak wiedzy pedagogicznej i psychologicznej rodziców, bezrobocie i wiele innych. "Z brakiem lub zniekształceniem empatycznej relacji "rodzice - dziecko" spotykamy się także wtedy, gdy są zachowane więzi w rodzinie (dzieci nie są osamotnione), ale stają się przedmiotem nadmiernej projekcji rodziców przy braku zrozumienia dziecięcych potrzeb rozwojowych, sposobu nabywania przez nie doświadczeń oraz przy ignorowaniu ich praw" (Edukacja Humanistyczna 1999, nr 1, s.134).
Tylko w środowisku, gdzie dziecko ma częsty kontakt z rodzicami, gdzie rodzice są w pełni nim zainteresowani, akceptują go takim, jakie ono jest, kochają je możliwa jest do wytworzenia się relacja zwrotna o zabarwieniu dodatnim. Pomaga ona dziecku przystosować się do różnych sytuacji społecznych, odpowiednio ukierunkować swoją aktywność eksploracyjną oraz właściwie kształtować obraz samego siebie. Wytworzenie się jednak takiej komunikacji wewnątrzrodzinnej zawsze będzie wiązać się z wzajemnym zaufaniem pomiędzy dziećmi i rodzicami opartym na dostosowaniu zachowania rodziców do poszczególnych okresów rozwojowych dziecka.
Klimat rodzinny uwarunkowany strukturalnie i emocjonalnie, uzależnia swoich członków doprowadzając ich niekiedy do uwikłania się w jakościowo różne konflikty. Konflikty te to nic innego jak zderzenie się przeciwwstawnych dążeń członków rodziny. J.C.Dobson nazywa je "walkami siłowymi", które mogą występować w formie jawnej, bądź, co z reguły następuje, w postaci utajonej (J.Sowińska - Glugiewicz za J.C.Dobson, Edukacja Humanistyczna,1999,nr 1,s.130). Każde nieporozumienie, jakie występuje na płaszczyźnie rodzinnej jest kluczowym elementem w stymulowaniu rozwojem dziecka. Dziecko dostrzega konflikt jedynie jako przeszkodę we własnym dążeniu i stara się ją uniknąć. Najczęstszą przeszkodą dla dziecka jest zmaganie się z rodzeństwem o miłość i uwagę matki, zwłaszcza starsze dzieci rywalizują o względy matczyne z nowym członkiem rodziny. W ten sposób walki pomiędzy rodzeństwem stają się wyznacznikiem przystosowania społecznego dziecka. Jednakże każdorazowo, gdy zachodzi taka sytuacja bardzo ważna jest odpowiednia postawa rodziców, gdyż ona decyduje o właściwym kierunku oddziaływań płynących z konflików pomiędzy rodzeństwem. Zaznaczyć należy także, iż zwiększona liczba konfliktów wewnątrzrodzinnych niesie za sobą kształtowanie się niezdrowej atmosfery rodzinnej, co w następstwie prowadzi do zdeformowania prawidłowo przebiegającego procesu rozwojowego dzieci.
Kolejnym elementem budującym relacje rodzina - dziecko jest struktura rodziny. Jej nieprawidłowości często prowadzą do powstania zaburzeń psychosomatycznych, zaniedbań, nerwic itp. Dlatego też istotne staje się wyodrębnienie czynników właściwie kształtujących rodzinę, są to wg J.Sowińskiej - Glugiewicz (Edukacja Humanistyczna, 1999,nr 1, s.132): granice i role rodzinne. Pierwsze z nich to cechy funkcjonalne, odróżniające rodzinę od jej środowiska społecznego oraz członków od siebie nawzajem, zaś role rodzinne to schematy interakcji, które powtarzają się w danej rodzinie ujawniając oczekiwania, świadome bądź nie, poszczególnych członków względem siebie. Oczekiwania te mogą być związane z pozycją, jaka ma dana osoba w rodzinie, bądź też mogą być one indywidualne.
Postawy rodzicielskie to następny element wpływające na prawidłowe interakcje w rodzinne. Wśród tych, które wyodrębniła M.Ziemska (M.Przetacznik za M.Ziemską, 1979, s.453) najbardziej niekorzystne dla prawidłowej atmosfery rodzinnej są postawa odtrącająca (jest wyrazem nadmiernego dystansu rodziców wobec dziecka) oraz unikająca i nadmiernie wymagająca, a także jak podaje M.Łobocki (Problemy opiek. - wych.,1994,nr4,s6) niezdecydowana postawa rodziców (brak konsekwencji w postępowaniu z dzieckiem). Nieprawidłowe postawy rodzicielskie w bezpośredni sposób zakłócają komunikację rodzice - dziecko lub wręcz zupełnie ją wykluczają. Dzieje się tak zwłaszcza w przypadkach całkowitego zaniedbania dziecka przez rodziców. Ponadto wadliwe postawy rodziców pozostają w ścisłym związku z pozbawieniem dziecka pozytywnych wzorów osobowych i z niedosytem miłości rodzicielskiej. Z pierwszym przypadkiem będziemy mieć do czynienia w rodzinach o niskim poziomie kulturalnym współżycia, gdzie nierzadko występuje problem alkoholizmu, natomiast z drugim przypadkiem, który jest często pochodną pierwszego, w rodzinach, gdzie rodzice pozbawiają pociech przyjaznych uczuć lub gdzie uczucia te nie są zróżnicowane. Brak pozytywnych wzorców prowadzi zazwyczaj do dezintegracji rodzinnej wspólnoty, osłabienia lub zerwania więzi emocjonalnej między członkami rodziny, a w szczególności do zastępowania wzorców rodziców, wzorami innych osób. Natomiast rodzice, którzy nie dostarczają dziecku należytej dawki pozytywnych uczuć przyczyniają się do trudności, jakie ma dziecko w kontaktach z innymi ludźmi i do budzących się w nim lęków i obaw.
Innym, coraz częściej pojawiającym się czynnikiem destruktywnym dla rodziny jest bezrobocie. Jest to zjawisko, które negatywnie odbija się w każdej dziedzinie życia rodziny. Brak pracy jednego lub obojga rodziców powoduje, że rodzina często jest pozbawiona podstawowych środków bytowych, rodzice zaniedbują właściwe wypełnianie funkcji rodzicielskich, co w wielu przypadkach prowadzi do tego, że młodzież przekracza ramy społeczne i prawne, brakuje jej wciąż bezpieczeństwa, oparcia w rodzinie, zwłaszcza w przypadkach, gdy rodzice, bądź jedno z nich wyjeżdża za granicę w celu zarobku. Długotrwała rozłąka powoduje pewien stan dezorganizacji rodziny, pojawia się deprywacja emocjonalna, występuje przeciążenie obowiązkami współmałżonka pozostającego w kraju. Rodziny takie cechuje brak stabilizacji, bezpieczeństwa, niestałe, niekonsekwentne lub nadopiekuńcze działania rodzica opiekującego się dziećmi. Skutków bezrobocia jest bardzo wiele i wszystkie one mają negatywny oddźwięk w relacjach rodzina - dziecko, gdyż dotykają one podstawowych elementów, na których oparta jest każda prawidłowo funkcjonująca rodzina.
Więź, jaka panuje pomiędzy rodzicami, a dziećmi często bywa zaburzona nawet najmniejszym nieporozumieniem, jednak w prawidłowo funkcjonujących rodzinach zakłócenie to szybko bywa naprawione i wszystko wraca do normy. W rodzinach tych czynnikiem regulującym wszystkie konflikty jest empatyczne porozumienie. Wykształca się ono w toku rozwoju osobniczego. Rodzice obdarzeni tą zdolnością potrafią zdystansować się do własnych, wypartych z dzieciństwa uczuć osamotnienia, bezradności, czy smutku. Pozwala to im w kontakcie z własnym dzieckiem, pokazać mu jak wiele ono znaczy dla nich i jak bardzo jest przez nich kochane.
Empatia, czyli zdolność wczuwania się w uczucia innych, jest również podłożem konstruktywnie przebiegającego dialogu w rodzinie. Dialogu opartego na dzieleniu się z innymi członkami rodziny swoimi uczuciami, poglądami oraz na współpracy i szacunku do drugiego człowieka. Prowadzenie takiego dialogu z dzieckiem przychodzi rodzicom stosunkowo ciężko, bowiem uwikłani są oni w rutynę i schematyzm, które prowadzą ich do wydawania zbyt pochopnych opinii o dziecku i niewiary w efektywną współpracę z nim. Często czynnikiem prowadzącym do takiego stanu rzeczy jest zbyt wąskie przygotowanie pedagogiczne i psychologiczne małżonków. Brak tej wiedzy odbija się negatywnie nie tylko w dialogu, ale i w postawach rodzicielskich, czy stylu wychowania. Wielokrotnie deficyt tych dziedzin, prowadzi do tego, iż rodziny zbudowane w oparciu o silne uczucia miłości nie mogą sprostać napotkanym problemom i ulegają rozpadowi.

Literatura:
M.Łobocki, "Czynniki dezorganizujące wychowanie w rodzinie", Problemy opiek. - wych.,1994,nr4;
M.Przetacznik, Z.Włodarski, "Psychologia wychowawcza", W-wa,1979,PWN;
J.Sowińska - Glugiewicz, "Konstruktywne i destruktywne aspekty relacji rodzina - dziecko", Eduk. Humanistyczna, 1999, nr 1.