Rozwój twórczości plastycznej dzieci w pierwszej klasie szkoły podstawowej

Twórczość plastyczna to jedna z pierwszych i w dodatku podstawowych form komunikowania się niewerbalnego dziecka z otoczeniem. Pojawia się ona około 2 roku życia i przyjmuje różne formy graficznej odmienności uwarunkowane rozwojowo.
Zainteresowania naukowe twórczością plastyczną sięgają końca XIX w., sam zaś termin "twórczość" do dzisiaj nie doczekał się jednoznacznego określenia. według Z.Freuda twórczość to akt twórczy służący do rozwijania konfliktów motywów pochodzących głównie ze sfer libido. H.Read określa ją jako "proces, dzięki któremu powstaje coś, co przedtem nie miało ani kształtu ani cech" (S.Popek za H.Read, 1989, s.202). S.Popek natomiast uważa, iż twórczość ogniskuje się wokół czterech kategorii:
- wytworu jako rezultatu działalności twórczej;
- osobowości jako podstawowego generatora zachowań twórczych człowieka;
- procesu twórczego, w którego przebiegu powstają wytwory materialne bądź ideowe;
- społecznych uwarunkowań twórczych (S.Popek,1989, s.199);
Ponadto dodaje, iż na przestrzeni ostatniego stulecia określenie twórczości plastycznej przeszło ewolucję i oznacza "wytwarzanie fikcyjnego istnienia(...) bądź odkrywa jej (rzeczywistość) prawa i jej piękno, bądź tworzy to, czego nie było" (S.Popek,1989,s.202).
Obok tych przytoczonych wyżej, istnieją jeszcze inne ważne definicje "twórczości", jednakże przytoczone tu za I.Pufal - Struzik (Sztuka z Świat dziecka 1996,s.57), określenie wydaje się najbardziej przejrzyste - "twórczość to działanie człowieka, którego efektem jest wzbogacenie sposobów życia, poznania rzeczywistości, a także samego siebie"
Wracając do samego rozwoju twórczości plastycznej dzieci, jak już wspomniano, rozpoczyna się on około 2 roku życia i w sposób ciągły rozwija się do ok. 10-16 roku życia, gdzie jak podaje J.Gąsiorowska - Nóżka (Psych. Wych.,1982,nr3,s.277), następuje kryzys twórczości plastycznej. S.Popek (1989,s.203), zauważa dodatkowo, iż okres ten w ostatnim czasie przesuwa się na obszar wcześniejszych okresów rozwojowych.
Rozwój twórczości jest zamkniętym cyklem, który powtarza się wg kolejnych sekwencji, z których każdy wcześniejszy etap, dostarczając nowej wiedzy i doświadczeń, jest niezbędny do zaistnienia coraz wyższego pułapu rozwoju. Istotne przy tym jest to, że u każdej jednostki występują wszystkie stadia rozwoju, choć w wielu przypadkach mogą one przebiegać w ukryciu.
Dziecko rozpoczyna swą działalność plastyczną od bazgrot wykonywanych bez świadomości formalnej i artystycznej. jest to tzw. faza bazgrot bezprzedmiotowych (Wych. w Przedszkolu,1998.nr4,s.264). Dopiero ok. 3 roku życia dziecko zaczyna wraz z rozwojem sfery manualnej wykonywać ruchy precyzyjniejsze i kontrolowane przez siebie. Charakterystyczne dla tego wieku jest rysowanie takich figur jak koło i prostokąt w formie domkniętej. Jak podaje D.Jasica jest to faza bazgrot przedmiotowych. Między 3 a 4 rokiem życia dzieci wchodzą w okres schematów uproszczonych, dla którego właściwe jest rysowanie postaci ludzkiej w formie "głowonoga" - "głowotułowia" (S.Popek,1978,s.84-85). Jest to dodatkowo okres, w którym dzieci zaczynają posługiwać się symbolami (atrybuty, szczegóły, z którymi dziecko utożsamia daną osobę lub przedmiot) oraz kiedy obrazki dzieci stają się zrozumiałe dla dorosłych. Stadium to wyróżnia się także tym, że podczas rysowania dziecko przelewa na kartkę nie tylko to, co już wie o świecie, ale przede wszystkim swój emocjonalny stosunek do niego. Z tego też względu wiele osób uważa ten okres za początek tzw. "sztuki dziecka", czyli umiejętności ukazania na rysunku swojego wnętrza.
5-6 rok życia jest okresem, w którym dziecko doskonali swoje schematy, podpatrując działalność innych ludzi oraz na drodze zbierania nowych doświadczeń i informacji o świecie. Nic, więc dziwnego, że dzieci zaczynają interesować się ruchem i poszukują sposobów jego prezentacji na płaszczyźnie.
6-7 rok życia jest etapem przejściowym, w którym dziecko kończy naukę w przedszkolu, by rozpocząć nowy rozdział życia jakim jest nauka szkolna. W okresie tym u wielu jednostek wykształca się chęć operowania płaszczyzną barwną, która dla pierwszaków jest podstawowym elementem prac.
Młodszy wiek szkolny zdaniem wielu badaczy jest okresem najciekawszym, ale i najbardziej podatnym na wszelkie wypaczenia. Jest to moment przełomowy, gdzie dziecko wg M.Verworna (W.Sikorski za M.Verworn,202,s.187)wchodzi w fazę ideoplastyki, której istotą jest to, że jednostka podczas rysowania przedstawia w swojej pracy każdy element zgodnie z własnymi uczuciami. Ponadto na tym etapie rozwoju dokonuje się dalsze doskonalenie schematu, stąd okres ten zwany jest potocznie schematyzmem. Ujawnia się on tym, że dziecko zaczyna rysować owalną głowę, usta wygięte w łuk, a kolorystykę cechuje ładunek emocjonalny. Jednostka znajdująca się w tym stadium rozwoju twórczego, zmierza w kierunku scen rodzajowych, zamykających w sobie bogactwo treści literackich, gdzie każdy narysowany element wiąże się z kolejnym tworząc w ten sposób jednolitą całość.
Rozpoczęcie nauki w szkole wpływa nie tylko na zmiany w twórczości dziecka, ale również na jego zachowanie i życie, dlatego też w tym okresie znaczenia nabiera kontekst społeczno - kulturowy. Dlatego też każdy rysunek dziecka należy interpretować odwoławszy się do warunków i okoliczności, w których został wykonany. Pierwsze lata nauki wiążą się również z konkretnym charakterem procesów poznawczych, spostrzeżeń, pamięci, wyobrażeń i myślenia, które są podstawowymi elementami struktury uzdolnień plastycznych. Spostrzeżenia wzrokowe w młodszym wieku szkolnym przechodzą w obserwacje intencjonalną, powodując tym samym rozwój spostrzegawczości, "czyli właściwości dostrzegania całości i ich elementów składowych istotnych dla przedmiotu lub poznającego podmiotu. Treścia spostrzeżeń tego okresu stają się nie tylko doznania bezpośrednie, ale także wiadomości nabyte we wcześniejszym doświadczeniu" (S.Popek,1978,s.81). Rozwój spostrzegawczości niewątpliwie wiąże się z charakterem uwagi, która choć nadal jest mimowolna to obok niej zaczyna rozwijać się uwaga dowolna, która powoduje, że dziecko tworzące z pamięci dorywczo obserwuje świat i wzbogaca swoje dotychczasowe doświadczenia i wiedzę. Dalszemu rozwojowi podlega także pamięć i myślenie, które pozwalają jednostce na wykonywanie obrazów otaczającego świata lub do ich mniej lub bardziej uświadomionej rekonstrukcji. Duże znaczenie dla rozwoju procesów poznawczych tego okresu odgrywają emocje i uczucia. Według S.Popka (1978.s.82) "to co jest zabarwione uczuciowo, łatwiej się spostrzega, dłużej i dokładniej pamięta, tworzy boatsze treści wyobrażeniowe (...) wpływa na subiektywizm myslenia". Z tego też względu procesy motyuwacyjno - wolicjonalne warunkują w znaczny sposób wytwory plastyczne uczniów. Dzieci w tym okresie w dużym stopniu interesują się działaniem plastycznym, które włączają w różne inne formy swojej działalności - zabawę, naukę, gry itp. Poświęcają im wiele czasu i wielokrotnie wykonują prace tego samego rodzaju, co staje się możliwe dzięki rozwojowi woli i świadomej motywacji działania. Proces uspołecznienia dzieci w młodszym wieku szkolnym przejawia się głównie w podejmowanej problematyce. Dzieci w swoich pracach umieszczają koleżanki, kolegów, ludzi z najbliższego otoczenia. Młodszy wiek szkolny to również etap stopniowego ujawniania się kształtującej się osobowości, a co za tym idzie ukazują się różnice w plastycznych uzdolnieniach dzieci oraz w ich ogólnym poziomie intelektualnym.
Problematyka wytworów dzieci ogniskuje się wokół postaci ludzkiej (ok.23,6%), portretów (17,3%), pojazdów i urządzeń technicznych (15,2%), krajobrazów (8,6%)oraz kompozycji fantastycznych (8,8%) - S.Popek (1978,s.83). Dodatkowo problematyka prac plastycznych jest ściśle związana z zainteresowaniami i potrzebami psychicznymi dzieci, stanowi odbicie postaw moralno - społecznych oraz aspiracji życiowych autorów i ich najbliższego otoczenia. Podejmowana problematyka jest również wyznaczana płcią dziecka - chłopcy wolą rysować statki, pojazdy, tematykę dynamiczną natomiast dziewczynki wybierają krajobrazy, zabawy taneczne, czyli w przeważającej części tematykę spokoją i stateczną. Problematyka postaci ludzkiej - jako główny punkt zainteresowań twórczych dzieci w młodszym wieku szkolnym najczęściej występuje w kompozycjach ilustracyjnych, gdzie tłem są budowle, wnętrza mieszkań oraz elementy fantastyczne. Często postać ludzka uwikłana jest w sytuacje baśniowe, legendarno - historyczne czy we współczesne wydarzenia kosmiczne. W pierwszej klasie szkoły podstawowej dzieci główny punkt ciężkości w swoich pracach kładą na cechy ogólne postaci takie jak: kolor włosów, elementy ubrania, nakrycie głowy itp. Kształt postaci u siedmiotatków nie posiada jeszcze poprawnych proporcji, co zdeterminowane jest czynnikiem emocjonalnym. Głowa postaci jest proporcjonalnie duża w stosunku do tułowia i kończyn, zwłaszcza dolnych. Również dłonie i palce u rąk dziecko przedstawia przesadnie duże lub małe - jest to związane z funkcją, jaką pełni rysowana osoba. Coraz częściej postać ludzka bywa w układzie profilowym (ujęcie ruchu). W większości prac posiada ona podstawowe części ciała - głowę, tułów, kończyny oraz główne detale formy tj, palce, nos, usta, szyję itd., które zazwyczaj są różnie przedstawiane np. oczy to kropki, kreski, kontur ze źrenicami lub bez nich z zaznaczeniem brwi i rzęs. Tułów postaci siedmiolatki budują z owalu lub prostokąta bez zaznaczenia wcięcia w pasie i innych kształtów. Na ogół forma tułowia bywa podporządkowana charakterowi ubioru, a nie anatomicznej budowie ciała.
Kompozycja rysunku również ma specyficzny charakter. Główny element wraz z dziejącą się akcja umieszczone są w centrum kartki. Zdarza się również tak, iż to miejsce często zajmuje osoba najbliższa emocjonalnie dziecku lub sam autor.
Dzieciom w I klasie najwięcej trudności obok uchwycenia poprawnych proporcji sprawia wyrażenie ruchu na płaszczyźnie.Zazwyczaj obrazowany jest on poprzez rysowanie pochylonej sylwetki lub głowy, jak równiez poprzez zgięcie kończyn czy poprzez ujmowanie postaci w profilu. Jednakże prace z tego okresu w przeważającej części zachowują charakter stateczny.
Obok postaci ludzkiej dzieci w swoich pracach umieszczają zwierzęta i ptaki. Sa one przedstawione w układzie naturalnym (poziomym). Tułów mają owalny, kończyny przedstawione w postaci pogrubionych kresek, bez zaznaczonych stawów kolanowych i kulszowych. Podobnie jak postać ludzka rysowane sa nieproporcjonalnie - zbyt wąski, nadmiernie wydłużona głowa, powiększone oczy.
W wielu rysunkach dzieci można zauważyć mieszanie układu profilowego z frontalnym (np. głowa posiada układ czołowy, a korpus i kończyny profilowy). Jest to rezultatem trudności technicznych, z jakimi borykaja się dzieci oraz jest to dowód na ideoplastyczny (wewnętrzny) model wyrażania swoich wyobrażeń o świecie.
Równie dużo miejsca w pracach dzieci zajmują pojazdy i urządzenia techniczne, które posiadają schematyczny zarys ogólny, zaś detale formy są bardzo zróżnicowane.
Następnym elementem istotnym w tej fazie rozwoju twórczości dzieci jest forma wyrażania przestrzeni. Zdaniem W.Wallon, A,Cambier, D.Engelhart (1993) około 7 roku życia w pracach dzieci pojawia się linia ziemi, pozwalająca na usytuowanie na niej elementów i postaci rysowanych w danym otoczeniu.
Przestrzeń jest przemyślana, a dziecko uczy się właściwie nią dysponować Zaznacza się również tendencja do zapełniania całej kartki oraz do zachowania właściwych proporcji pomiędzy poszczególnymi elementami np. dom większy niż człowiek. ponadto dominującycm układem w tym stadium jest układ pasowy, cechujący się tym, iż dziecko porządkuje na płaszczyźnie przedmioty i układa je w pasy.Przy czym wielkość form w każdym z pasów są jednakowe i perspektywicznie niezróżnicowane, a plamy barwne i walor kresek jednakowy w każdym z pasów. Zaburzenia tego schematu dokonują się jedynie pod wpływem emocji i uczuć, jakie przeżywa dziecko.
Kolorystyka to kolejny ważny element twórczości plastycznej siedmiolatka. Barwy wyzwalają w dzieciach siły twórcze. U bardziej wrażliwych dzieci pojawiają się samorzutne próby tworzenia barw pochodnych. Najtrudniejszym zabiegiem dla osób znajdujących się w tym stadium rozwoju twórczego jest tworzenie wielu odmian tego samego koloru.
Podsumowując rysunek jest środkiem komunikacyjnym, pozwalającym dziecku wyrazić to, co myśli, przeżywa, pragnie, a czego nie potrafi jeszcze określić słowami. Towarzyszy on człowiekowi przez całe życie. Pierwsza klasa szkoły podstawowej stanowi w wielu przypadkach apogeum twórczości dziecięcej, ale jest także schyłkiem czynności graficznej, która w tym okresie zdominowana jest przez schemat. Zaczynają górować na czynnościami ruchowymi procesy psychiczne, a w szczególności spostrzeżenia wzrokowe. Prace dzieci charakteryzują się kolorystyką oraz oryginalnością. Pod koniec klasy I wzrasta ilość szczegółów, charakterystyczna dla fazy schematu wzbogaconego. M. Guttfeld (1989,s.15-16) przedstawia cechy twórczości plastycznej dziecka siedmioletniego następująco:
- schematyczne stosowanie uproszczeń formalnych;
- brak właściwych proporcji w obrębie tematu i przedmiotu (większe to, co dla dziecka ważniejsze);
- duża rola przypadku;
- swobodne operowanie kolorem, upodobanie do barw czystych, ciepłych oraz do zestawień kontrastowych;
- umowne przedstawienie ruchu;
- umowne przedstawienie przestrzeni, w zależności od tematu i od wieku dziecka: układ pasowy, topograficzny, kulisowy;
- przedstawienie obiektów w widokach najbardziej charakterystycznych;
- dekoracyjność - stosowanie układów symetrycznych, szlaków dekoracyjnych, wypełnianie płaszczyzn powtarzającymi się elementami, stosowanie układów rytmicznych;
- omijanie trudności;
- występowanie zjawiska przeźroczystości;
- płaszczyznowe traktowanie bryły;
-związek emocjonalny z przedstawianymi osobami, hierarchia wielkości zależna od zaangażowania emocjonalnego;
- umowne przedstawianie postaci ludzkiej;
- rysowanie i malowanie zgodnie z wiedzą dziecka, a nie z doświadczeniem wizualnym;
- różnice w "typowych" rysunkach w zależności od płci dziecka.

Literatura:
1.B.A.Gajo,"Dlaczego dziecko rysuje?", Życie szkoły,2003,nr 1;
2. J.Gąsiorowska - Nóżka, "Akceleracja rozwoju twórczego rysunku dziecka", Psych. Wych., 1982,nr 3;
3. E.Głowacka, "Rysunek jako jedna z metod projekcyjnych" Plast. i Wych. 1998,nr5,rozdz.III;
4. M. Guttfeld, "Plastyka w przedszkolu i klasach początkowych szkoły podstawowej", Toruń 1989, ODN;
5. D.Jasica, "Rozwój twórczości plastycznej dzieci", Wych. w Przedszkolu, 1998,nr 4;
6. A.M.Kindler, "Rozwój artystyczny i edukacja artystyczna", Plast, i Wych., 1999,nr 3;
7. A. Olczak, "Rysunkowe opowieści dzieci", Wych. w Przedszkolu, 2003, nr 8;
8. A. Opala, "Rysunek dziecka", Wszystko dla szkoły, 2003, nr 6, z III okł;
9. S.Popek, "Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży", W-wa 1978, WSiP;
10. S.Popek, "Aktywnośc twórcza dzieci i młodzieży", W-wa 1988, WSiP;
11. S.Popek, "Psychologiczna analiza procesu twórczego",[w:] Wybrane zagadnienia kształcenia i wychowania, (red.) S.Popek, Lublin 1989, wyd. M.Skłodowskiej-Curie;
12. I.Pufal - Struzik, "Twórczość rysunkowa dzieci jako forma ekspresji i odzwierciedlenia percepcji rzeczywistości", [w:] Sztuka a świat dziecka, Praca zbiorowa pod redakcją J.Kida, Rzeszów 1996, WSP;
13.W.Sikorski, "Analiza postaci w rysunku dziecka jako metoda diagnostyczna w psychoterapii",Psychoterapia,1996,nr4;
14. D.Wallon, A.Cambier, D.Engelhart, "Rysunek dziecka", W-wa 1993, WSiP;