Warcaby - narzędziem do rozwijania wszechstronnych zdolności u dzieci i młodzieży niepełnosprawnej umysłowo

Wstęp.

Warcaby to rodzaj gry planszowej ( pokrewnej szachom ) która wedle źródeł historycznych zrodziła się prawdopodobnie w starożytnym Egipcie około 3000 lat p.n.e. pod nazwą - senet. Właściwie był to pierwowzór współczesnych odmian warcabów ponieważ ta gra ( jej układ, zasady i bierki ) ewaluowała w sposób ciągły. Z Egiptu warcaby przywędrowały do Europy – najpierw do jej południowej części ( Hiszpanii i Italii ) a następnie rozprzestrzeniły się na cały kontynent. W Walencji ( wschodnia Hiszpania ) w XVI w. została wydana pierwsza książka o warcabach, oczywiście po hiszpańsku.
W czasach współczesnych w warcaby gra się na całym niemal świecie a ilość wariantów tej gry w zależności od rozmiaru planszy, sposobu poruszania się oraz bicia bierek wynosi kilkanaście. Najpopularniejsze warianty to:
- warcaby polskie ( inaczej międzynarodowe )
- warcaby angielskie ( inaczej checkers )
- warcaby klasyczne
Najczęściej w szkołach lub w świetlicach szkolnych gra się właśnie w warcaby klasyczne aczkolwiek z różnymi modyfikacjami. Plansza do warcabów – czyli warcabnica jest w kształcie kwadratu, ma zazwyczaj 64 pola ( na przemian pola białe i czarne ) gdzie bierki poruszają się tylko i wyłącznie po polach czarnych. Każdy z dwóch graczy ma najczęściej do dyspozycji po 8 pionków ( czasami używana jest nazwa – kamienie ) . Pionki poruszają się wyłącznie do przodu po skosie ( przekątnej ) ale tylko o jedno pole. W przypadku „zetknięcia się” od przodu z bierką przeciwnika można ją „przeskoczyć” czyli zbić – a zbitą bierkę usunąć z planszy. Warunkiem takiego ruchu jest jednak niezajęte pole za zbijaną bierką. W tym wariancie warcabów ruchy pionków odbywają się wyłącznie do przodu. Po dojściu pionka na ostatnią linię następuje tzw. promocja i pionek zamieniany jest na damkę ( popularniejsza nazwa to – królówka ) która może poruszać się również „do tyłu” i przeskakiwać o dowolną liczbę pól. Zwycięża ten z graczy który pozbawi przeciwnika wszystkich bierek lub zablokuje bierki przeciwnika w ten sposób że ten nie będzie mógł wykonać nimi prawidłowego ruchu.
Co do zasad gry, istnieje jeszcze jeden popularny wariant warcabów nieopisany i nie zaklasyfikowany. Nazwałbym ten wariant warcabami „klasycznymi dla dzieci” .Zmodyfikowanie polega na tym że bicie bierkami ( pionkami czy damkami ) nie jest obowiązkowe tak jak w warcabach klasycznych lecz zależy w dużym stopniu od:
- świadomej decyzji gracza gdy ów skalkuluje że jest to dla niego bardziej opłacalne
- spostrzegawczości gracza która w przypadku dzieci niepełnosprawnych umysłowo bywa mocno ograniczona
Świadome lub też przypadkowe pominięcie bicia bierką przez jakiegoś gracza może być zgłoszone przez przeciwnika, zgłoszenie to odbywa się zwrotem „ za nie bicie traci życie” i kończy się usunięciem bierki która nie wykorzystała przysługującego jej bicia. Jest to formuła która genialnie sprawdza się przy nauczaniu warcabów dzieci i młodzież. Zwłaszcza młodzież niepełnosprawna umysłowo w stopniu lekkim z zachwytem korzysta z tego prawa – jest to dla nich rodzaj „bonusu” jaki otrzymują podczas gry – mogą wtedy popisać się swoją spostrzegawczością i swoistym sprytem który wykorzystują grając z wyraźnie słabszymi od siebie przeciwnikami.

Treningi i turnieje warcabowe.

Jedną z najlepszych form rozwijania zdolności dzieci i młodzieży mogą być treningi i turnieje warcabowe.
Aby móc sprawnie i „zgodnie ze sztuką” przeprowadzić udany turniej warcabowy z udziałem dzieci i młodzieży należy się do tego odpowiednio przygotować, dotyczy to w szczególności turniejów w których mają grać wychowankowie niepełnosprawni umysłowo.
Warsztat pracy organizatora i sędziego który przeprowadza turniej warcabowy powinien być dobrze zorganizowany. Ważne aby wiedzieć z jakimi dziećmi ma się do czynienia. Dzieci i młodzież w normie intelektualnej ( oczywiście powyżej pewnej granicy wieku ) nie wymaga zwykle aż tak znacznego dozoru ze strony sędziego warcabowego jak wychowankowie poniżej takowej normy.
Jak we wszystkich dziedzinach życia tak i w warcabach można wiele osiągnąć dużym nakładem pracy i dobrymi pomysłami które trzeba wprowadzać w życie. Cały długi i trudny proces edukacji szachowo – warcabowej można zarysować w kilku ważnych punktach:
1. Przygotowanie planu działania krótko i długofalowego ( trzeba wiedzieć przede wszystkim – co chcemy osiągnąć, jaki jest cel naszego działania i który aspekt rozwojowy mamy w szczególności rozwijać )
2. Zebranie środków i ustalenie terminu treningów np. w formie kółka warcabowego ( potrzebna jest przede wszystkim chęć, dobra wola i wiedza o warcabach/szachach, niezbędne jest oczywiście wyposażenie czyli zestawy do gry w warcaby i pomieszczenie ze stołami )
3. Rekrutacja graczy ( gracze to w zasadzie uczniowie – najczęściej SOSW )
4. Wprowadzenie do gry i ustalenie głównych zasad ( jasne i niezmienne reguły dają stabilizację gry, usprawnienia typu „za nie bicie traci życie” czynią grę ciekawszą i atrakcyjniejszą )
5. Kompleksowe ćwiczenia i treningi dostosowane do potrzeb i możliwości wychowanków ( młodzież niepełnosprawna umysłowo w stopniu lekkim po pewnym czasie jest w zasadzie samodzielna i nie wymaga zbyt częstych interwencji np. sędziego, natomiast wychowankowie w stopniu umiarkowanym są niestety bardzo często zdani na pomoc lepszego gracza lub opiekuna )
6. Wychwytywanie błędów ( najważniejsze to wychwytywać nieprawidłowe ruchy pionkami czy królówkami i uczyć tych poprawnych - bowiem nieprawidłowości prowadzą często do konfliktów pomiędzy zawodnikami na treningach i turniejach )
7. Regularne dostosowywanie się trenera do poziomu gry wychowanków aby pobudzać a nie zniechęcać ( chodzi o to że znaczna część dzieci bardzo szybko zniechęca się do gry a nawet załamuje po kilku przegranych z rzędu partiach, trzeba więc odpowiednio reagować – podbudowywać słownie a czasem nawet świadomie pozwalać na wygraną takiemu dziecku a ono z zacznie robić postępy według starej maksymy – „trening czyni mistrza” )
8. Nagrody za „dobrą grę” ( właściwie każda gra powinna zaczynać się i kończyć podaniem sobie dłoni – przeciwnikowi wyraża się w ten sposób szacunek, nagrodzony choćby w minimalnym stopniu powinien być zatem każdy uczestnik kółka czy turnieju warcabowego – w praktyce dobrą rolę spełniają drobne słodycze )
9. Gra fair play ( lepiej grać uczciwie nawet za cenę porażki – oszukiwanie na dłuższą metę nie może się opłacać a próby oszukiwania na szachownicy trzeba natychmiast i stanowczo ujawniać i karać; dobrą i prostą metodą na oszustwa jest nazywanie rzeczy po imieniu - „ Oszukujesz! Nie rób tego!!!” )
10. Czynności porządkowe ( po każdym treningu warcabowym czy też turnieju wskazane jest aby wychowankowie zostawili miejsce gry w takim stanie w jakim je zastali – czyli czystym ; bierki należy przeliczyć we własnym zakresie a ewentualne braki szybko uzupełnić )
11. Warcaby grą koedukacyjną ( dziewczyny mogą śmiało rywalizować z chłopcami zarówno w warcaby jak i szachy, aczkolwiek według wszelakich statystyk wynika że chłopcy są tymi grami bardziej zainteresowani i osiągają nieco lepsze wyniki )
12. Przygotowywanie do turniejów wewnętrznych i międzyszkolnych ( ostatecznym ukoronowaniem pracy opiekuna kola warcabowego są wyniki na turniejach, zwłaszcza na tych międzyszkolnych; najlepszym dowodem na to że wychowankowie robią znaczące postępy w grze są ich wygrane z uczniami w normie intelektualnej).

Podsumowanie i wnioski.

„Wychowywanie przez szachy i warcaby” – oto motto które może prowadzić opiekuna dowolnego koła szachowego lub warcabowego.
Obie te gry, zresztą spokrewnione ze sobą, łączy wiele pozytywnych cech. Tymi najbardziej znaczącymi – mając na uwadze głównie dobro wychowanków niepełnosprawnych umysłowo są:
- rozwijanie koncentracji i cierpliwości ( wychowanek zaczyna w jakimś stopniu rozumieć że im dłużej będzie przyglądał się sytuacji na szachownicy tym lepsze znajdzie posunięcie co może przełożyć się ostatecznie na wygraną całej partii)
- samodzielność w podejmowaniu decyzji ( wychowanek wie że uczestniczy w grze „jeden na jednego” w której to tylko on decyduje o swoich posunięciach i ewentualna wygrana, przegrana czy zremisowana partia to jego dzieło )
- trening pamięci ( jest uzależniony od stopnia niepełnosprawności umysłowej – jej zakres jest bardzo szeroki – może to być po prostu zapamiętanie układu pionków na szachownicy bez zdolności wykonywania prawidłowych posunięć bierkami przy stopniu umiarkowanym do – co jednak zdarza się raczej rzadko - opanowania podstaw gry w szachy które są grą dużo bardziej skomplikowaną od warcabów przy lekkim stopniu niepełnosprawności )
- elementy myślenia abstrakcyjnego ( przy lekkim stopniu niepełnosprawności umysłowej warcaby są nieocenionym narzędziem do pobudzania i rozwijania myślenia abstrakcyjnego – tak bardzo potrzebnego wychowankom – warcaby niejako” wymuszają” jakby myślenie wyprzedzające typu – „co zdarzy się na szachownicy gdy zagram tym pionkiem w lewo?” Zdarza się nawet że wychowanek potrafi przewidzieć 2 -3 ruchy do przodu )
- uczenie gry fair-play ( uczciwość popłaca i warto być uczciwym – taką uniwersalną wartość prezentują szachy i warcaby, na dłuższą metę każdy wychowanek musi zdać sobie sprawę z tego że regularne treningi dają końcowy sukces )

Zalet wynikających z warcabów można by się doszukiwać oczywiście więcej, jak na przykład:
-zdolność do rywalizacji,
-zdyscyplinowanie,
-ćwiczenia w utrzymywaniu porządku czy
-rozwijanie zdolności manualnych

Pedagodzy, psycholodzy i wychowawcy w wielu krajach chwalą i cenią sobie gry planszowe – w tym warcaby – jako narzędzie pomocne przy rewalidacji dzieci i młodzieży na różnych poziomach niepełnosprawności umysłowej.