Historia polskiej ortografii

Historia polskiej ortografii
Dzisiejsza polska ortografia jest owocem ponad ośmiowiekowej dążności normalizującej. Na jej ukształtowanie miało wpływ wiele czynników, które wiązały się bezpośrednio z wydarzeniami historycznymi, jakie miały miejsce w Polsce. Przyjęcie przez Polskę chrześcijaństwa, czy też wejście w zakres kulturalnych wpływów zachodnich określiło charakter polskiego pisma. Początkowo zastosowanie alfabetu łacińskiego napotkało na gruncie polskim pewne trudności adaptacyjne, które wynikały z nieadekwatności tego alfabetu, liczącego 23 znaki, do polskiego systemu fonologicznego obejmującego 45 fonemów (12 samogłoskowych i 33 spółgłoskowych).
Największe trudności sprawiało odróżnienie w piśmie trzech szeregów spółgłosek: s, z, c, dz; sz, ż, cz, dż; ś, ź, ć, dź, wszystkich spółgłosek miękkich i samogłosek nosowych.
Stanisław Urbańczyk zaproponował, aby w dziejach polskiej ortografii wyróżnić dwa okresy:
1. okres pierwszy – do połowy XVI w. , kiedy to ortografia kształtuje się stopniowo,
2. okres drugi – aż do dnia dzisiejszego, kiedy ortografia jest w zasadzie ustalona a niewielkie zmiany, które są wprowadzane wynikają z chęci dostosowania pisowni do zmian, jakie zaszły w mowie.
Proces adaptacji alfabetu łacińskiego w Polsce przebiegał w trzech fazach:
1. pierwsza faza pisowni (XII – XIII w.) – mieliśmy wówczas do czynienia z ortografia wieloznaczną (niezłożoną), która polegała na zastosowaniu jednej litery alfabetu łacińskiego w celu oznaczenia różnych wartości zgłoskowych, np.: litera d oznaczała głoski d, dz, dź.
2. druga faza pisowni (XIV – XV w.) – wystąpiła tutaj ortografia złożona, która polegała na tworzeniu dwuznaków, trójznaków z istniejących już liter łacińskich i oznaczaniu nimi spółgłosek nieznanych łacinie.
3. trzecia faza pisowni (XV – XVI w.) – wprowadzono tutaj znaki diakrytyczne a więc: przecinki, ogonki itp., które zastosowano w celu zlikwidowania wieloznaczności znaków graficznych.
Pierwszym zabytkiem, zapisanym pismem polskim, jest Bulla gnieźnieńska z ok. 1136 r. , która zawiera około 410 nazw miejscowych i osobowych. Ortografia Bulli gnieźnieńskiej nie zawiera znaków diakrytycznych, nie odróżnia się w niej spółgłosek twardych od miękkich, w szeregu spółgłosek syczących odróżnia się natomiast głoski dźwięczne od bezdźwięcznych, głoska cz jest zapisywana literą
c, głoska k – w zależności od pozycji – literą c albo litera k, np. Cosussec (Kożuszek), Mesec (Mieszek), Criz (Krzyż), Crik (Krzyk).
Przykładem pisowni niezłożonej są również Kazania świętokrzyskie z XIV w. W Kazaniach świętokrzyskich pisarz również nie oznacza miękkości spółgłosek, np.: modlene (modlenie), ustrasena (ustraszenia), swata (świata) itp.
Nowością w Kazaniach świętokrzyskich jest oznaczenie głosek ć, dź literami cz, dz, a nie przez t, d, np.: prawocze (prawocie), neprzyaczel (nieprzyjaciel).
W pisowni Kazań świętokrzyskich coraz częściej pojawia się litera k, nawet w pozycji przed a, o, u, np.: eukom (wiekom). Spółgłoski nosowe w pisowni XIV w. pisze się często literami: a, e.
Ogromnym postępem w rozwoju polskiej ortografii był zapis Psałterza puławskiego z połowy XV wieku. Oznacza się tu bowiem miękkość spółgłosek za pomocą znaku y, np. blogoslawyony (błogosławiony), nye (nie), spadnyenya (spadnienia). Stosowanie oznaczania miękkości nie ma jednak charakteru powszechnego.
W oznaczeniu samogłosek nosowych nastąpiła zmiana; pisarz odróżnił tu dwie samogłoski nosowe: dzisiejsze ą oznaczył ukośnie przekreślona literę o, zaś obecne ę przez literę e np.: yezyk (język). Obserwuje się tu też próbę odróżnienia głosek y, i.
W wieku XV coraz bardziej rozróżniano głoski twarde od miękkich, oznaczając miękkość przez y.
Traktat o ortografii polskiej Jakuba Parkoszowica z Żurawicy z ok. 1440 r. , to najwcześniejsza praca o charakterze teoretyczno – normatywnym , która potwierdza odróżnianie samogłosek długich i krótkich.
Jakub Parkoszowic zmierzał w kierunku utworzenia odrębnych liter dla fonemów jak również do uproszczenia i ustalenia pisowni przez wprowadzenie spółgłosek miękkich. Kierując się chęcią ustalenia dla poszczególnych głosek pojedynczych liter, oznaczał miękkość spółgłosek za pomocą zmieniania kształtu liter, np.: głoskę b twardą pisał przez literę b o kształcie kanciastym, natomiast głoskę b miękką – przez literę b o kształcie okrągłym.
Autor Traktatu o ortografii polskiej nie ustrzegł się jednak niekonsekwencji, np.: dla miękkich ś, ż, dź używa dwuznaków i trójznaków: ś – ssz, ź – zz; ś, ż, dż, dz oznacza jednym znakiem dz; głoskę ż oznacza przez sz, a sz przez ch; cz przez cz.
Rozwój ortografii ilustruje wprowadzenie przez Stanisława Zaborowskiego znaków diakrytycznych dla oznaczenia miękkości spółgłosek, tj. kropki i kreseczki nad literami. Stanisław Zaborowski oznacza tez samogłoski nosowe za pomocą greckiej litery α, ale tylną nosówkę wyróżnia kreseczką u dołu αֽ.
W wieku XVI drukarze krakowscy (Haller, Ungler, Wietor, Szarffenberger) wprowadzają swój system ortograficzny. Robili wszystko, aby udoskonalić polską pisownię, ujednolicić ją oraz uprościć. Starali się ograniczyć wielofunkcyjność jednej litery oraz oddawania jednym znakiem tej samej głoski.
Stanisław Murzynowski w swej pracy Ortografia polska – to jest nauka pisania i czytania języka polskiego, ile Polaków potrzeba, niewielem słów dostatecznie wypisana wprowadza tradycyjne łączenie liter dla oznaczenia poszczególnych głosek, np.: rz, ch, cz, sz, dz, dż. Należy tu wspomnieć, że system oznaczania głosek, który wprowadził Stanisław Murzynowski jest zbliżony do obecnie funkcjonującego. Autor oznacza samogłoski nosowe poprzez ę i ą oraz odróżnia i od y i u od v.
W wieku XVII problematykę ortograficzną podejmuje Grzegorz Knapski, który opiera się na zasadzie fonetycznej: m.in. rozróżnia głoski jasne od pochylonych, y od i, j oznacza literą i w pozycji przed samogłoską, y przed spółgłoską oraz w wygłosie.
W 1816 r. Alojzy Feliński napisał pracę pt. Przyczyny używanej przez mnie pisowni, w której odrzuca kreskowane á, natomiast zachowuje kreskowane é i ó. Ustala w niej również pisownię bezokoliczników być, kłaść oraz wprowadza j w miejsce wcześniej używanych i lub y.
W roku 1814 Towarzystwo Przyjaciół Nauki powołało Deputację, której członkami byli: Wojciech Szwejkowski, Kazimierz Brodziński, Józef Mroziński, Ludwik Osiński, Feliks Bentkowski i Jan Kruszyński. W 1830 r. Członkowie Deputacji ogłosili Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej, gdzie zalecają zaniechanie kreskowania o pochyłego. Wprowadzają również pisownię grupy ji przez i w wyrazach kraina, stoi, natomiast w wyrazach obcych typu Maryja – y lub i. Ustalenia dotyczyły również pisowni form rodzaju nijakiego, w których zalecano stosowanie końcówek –łszy, -wszy, dla bezokolicznika na i- -c, dla końcówki c- -c lub dz.
W roku 1877 Adam Kryński w swoim dziele pt. Gramatyka języka polskiego przedstawił obok pisowni akademickiej pisownię zreformowaną, zwaną również pisownią warszawską. Rezygnuje się w niej m.in. ze zwyczaju kreskowania samogłosek a, e, o.
Próbą kompromisu był Zjazd Historyczno – Literacki im. Mikołaja Reja
z 1906 r., w czasie którego dokonano kilku ustaleń: wprowadzono –ja zamiast –ia, -ya, ale tylko w wygłosie zalecano pisownię gie zamiast gi, wprowadzono również końcówki –ym, -im, oraz –ymi, -imi obok –emi, a także formy typu biec, móc oraz formy imiesłowów rzekłszy, zjadszy.
W roku 1934 powołano Komitet Ortograficzny, którego członkami byli: Jan Rozwadowski, Kazimierz Nitsch, Zenon Klemensiewicz. Opracowali oni nowe zasady polskiej pisowni. Zmiany dotyczyły głównie pisowni wyrazów typu Maria, w których zalecono pisownię i oraz grup ke, ge. Ustalono końcówkę –ym, -ymi oraz pisownię rozłączną.
W latach sześćdziesiątych powstała Komisja Kultury Języka. W wyniku jej prac ukazało się XII wydanie Zasad pisowni, w którym zmieniono pisownię wyrazu Alger na Algier, ustalono pisownię nazw pochodnych od nazw miast czy tez okręgów, np.: w Kieleckiem, podciągnięto pod zasadę ogólną pisownię łączną nie z rzeczownikami, przymiotnikami, przysłówkami odprzymiotnikowymi bez względu na to, jaką pełnią funkcję w zdaniu, z utrzymaniem wyjątków typu: nie brak, nie można, zalecono pisownię łączną obcych przedrostków: wice-, anty-, kontr-
z członem typu wiceprezes.
20 stycznia 1956 r. Komitet Językoznawstwa PAN uchwalił nieliczne zmiany dotyczące pisowni łącznej i rozdzielnej, zasad dzielenia wyrazów, użycia wielkich liter, transkrypcji, grażdanki, pisowni skrótowców oraz zasad interpunkcji.
W związku z istniejącymi kłopotami w nauczaniu ortografii w marcu 1961 r. Ministerstwo Oświaty opracowało materiał w sprawie uproszczenia niektórych przepisów ortograficznych w zakresie pisowni łącznej i rozdzielnej oraz użycia wielkich liter. Sugestie te rozpatrzyła Komisja Kultury Języka Polskiego Komitetu Językowego PAN oraz przygotowała nowe (XIII) wydanie Pisowni polskiej, które po 1963 r. Zostało wydrukowane. Jednak wkrótce zapadła decyzja o zaniechaniu tej reformy. W czerwcu 1971 r. Komisja Kultury Językowe PAN dokonała drobnych poprawek i zmian pisowni niektórych wyrazów, np.: półdarmo zamiast pół darmo. Poprawki te wprowadzono w XVII i XVIII wydaniach Zasad pisowni polskiej i interpunkcji ze słownikiem ortograficznym Stanisława Jodłowskiego i Witolda Taszyckiego.
Najobszerniejszy obecnie Słownik ortograficzny języka polskiego wraz z zasadami pisowni i interpunkcji , opracowany pod redakcją Mieczysława Szymczaka uwzględnia uchwały Komisji Kultury Języka Komitetu Językoznawczego PAN z 15 XI 1973 r. i 21 II 1974 r. dotyczące nie ustalonej lub chwiejnej pisowni wielu wyrazów. Ostatnie, XVII wydanie tego słownika wprowadza pewne zmiany, m.in. dotąd nie zauważone błędy ortograficzne.
Ortografia polska wydana przez Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, której drugie wydanie przygotował do druku Walery Pisarek, zawiera zmiany wynikające z decyzji Komitetu Językowego lat 1971-72.
Obecne wydanie Nowego słownika ortograficznego PAN uwzględnia najnowsze zmiany w polskiej ortografii, jakie Komisja Kultury Języka Komitetu Językowego PAN, a następnie Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN uchwaliły w latach 1992 – 1998. W szczególności uwzględniono uchwałę dotycząca zaprzeczonych imiesłowów przymiotnikowych (czynnych i biernych),która wprowadza ich łączną pisownię niezależnie od znaczenia i sposobu użycia. Uchwała ta określa też sytuacje wyjątkowe, w których niezależnie od znaczenia i sposobu użycia obowiązuje pisownia rozdzielna.
Znajomość historii polskiej ortografii jest bardzo pożyteczna dla nauczycieli, gdyż znając ją mogą dokonać analizy obecnie obowiązujących zasad ortograficznych i porównać je na przestrzeni lat. Historia ta może również pomóc uczniom lepiej zrozumieć reguły ortograficzne, co być może zmniejszy zakres popełnianych przez nich błędów ortograficznych.

Opracowała:
mgr Teresa Duda

Literatura:
1. E Polański, Dydaktyka ortografii i interpunkcji, WSiP, Warszawa, 1995.
2. F Dyka, Nauczanie programowe ortografii w edukacji wczesnoszkolnej, Wyd. Oświatowe, Rzeszów, 2004.