Charakterystyka najczęściej występujących wad postawy u dzieci w wieku przedszkolnym w świetle postępowania korekcyjnego

Wiek przedszkolny kryje w sobie wiele zagrożeń zdrowotnych. Coraz częściej pojawiają się niekorzystne zmiany w sylwetce dzieci, spowodowane słabym umięśnieniem, dystonią mięśniową lub nieprawidłowym nawykiem w utrzymaniu postawy ciała. Należy pamiętać, że z wady postawy się nie wyrasta i dlatego dzieci, u których taka powstanie wymagają dodatkowej porcji ruchu- ruchu korekcyjnego. Postanowiłam więc przyjrzeć się najczęściej występującym wadom postawy w świetle postępowania korekcyjnego.
Wadą postawy według M.Kutzner-Kozińsiej i K.Wlażnik nazywamy „zmiany w wyprostowanej, swobodnej pozycji ciała, które zdecydowanie różnią się od ukształtowań typowych dla danej płci, wieku, budowy konstytucjonalnej. Zalicza się je do zaburzeń statyki ciała.” (M.Kutzner- Kozińska, K.Wlażnik, Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10-letnich. Poradnik dla nauczyciela, WSiP, Warszawa 1988, s.66)
Wady postawy to odchylenia od ogólnie przyjętych cech postawy prawidłowej, właściwej danej kategorii wieku, płci i typu budowy (T.Kasperczyk, Wady postawy ciała- diagnostyka i leczenie, Kraków 2001, s.8).
Wady postawy można podzielić na:
a) proste– (błędy postawy), są to pojedyncze odchylenia od prawidłowej postawy ciała, nie zmieniające ukształtowania kręgosłupa (J.Nowotny, E.Saulicz, Niektóre zaburzenia statyki ciała i ich korekcja, AWF, Katowice 1993,s.24).
b) złożone– są to odchylenia od prawidłowej postawy ciała, ze zmianami ukształtowania kręgosłupa.
W literaturze najczęściej spotykamy podział wad postawy i budowy ciała na dwie zasadnicze grupy:
a) wady wrodzone
- kości
- mięśni
Należą tu przypadki z odchyleniami prawidłowej budowy ciała w następstwie czynników, które zadziałały w okresie płodowym. Przyczyny powstawania tych wad są różne. Niektóre z nich są przekazywane dziedzicznie.
b) wady nabyte
- rozwojowe,
- nawykowe.
Mogą być wywoływane przebytymi chorobami – te określamy terminem wady rozwojowe lub powstają na skutek zaburzenia nawyku prawidłowej postawy ciała – te określamy terminem wady nawykowe.
Trafnie źródło etiologii wad postawy ujęła Maria Kutzner-Kozińska. Wyodrębniła ona trzy sfery czynników, w następstwie których dochodzi do rozwoju wad, są to:
a) czynniki fizjologiczne- istotą zaburzeń w tej sferze jest nawyk prawidłowej postawy. Dla dziecka z wadą postawy nawykowa postawa nieprawidłowa jest czymś naturalnym, zwykłym i nie wymagającym wysiłku (przyjmowanym podświadomie). U podstaw tego rodzaju wad postawy leżą zaburzenia czucia głębokiego, osłabienie słuchu, krótkowzroczność, ale także znaczny wpływ na postawę ma tu również stan psychiczny dziecka;
b) czynniki morfologiczne- najczęściej polegają na: występowaniu dystonii mięśniowej zespołów współdziałających na nierównomiernie rozłożonych siłach nacisku i pociągania w zakresie układu kostnego kręgosłupa, nadmiernym napięciu i rozciągnięciu pewnych grup wiązadeł oraz części torebek stawowych;
c) czynniki środowiskowe- warunki środowiska zewnętrznego, w jakim żyje człowiek, stają się coraz częściej przyczyną niekorzystnych zmian w postawie ciała. Na pierwsze miejsce wysuwają się:
• nie unormowany tryb życia;
• złe warunki higieniczne i bytowe;
• nie przebywanie na świeżym powietrzu;
• brak ćwiczeń ruchowych, hipokinezja;
• przyjmowanie jednorodnych i długotrwałych pozycji (Korekcja wad postawy, WSiP, Warszawa 1981).
Wszystkie te trzy sfery muszą w pracy korekcyjnej być równolegle uwzględniane, stąd zasada trójtorowości metod postępowania korekcyjnego.
Występujące u dzieci wady postawy najczęściej związane są z nieprawidłową pracą utrzymujących postawę ciała mięśni, ich słaby rozwój, mała siła lub osłabienie. Wady postawy mogą też powstawać, gdy pewne grupy mięśni są zbyt napięte i przykurczone, wymuszając przez to niewłaściwe ustawienie elementów kostnych ciała. Dlatego tak ważna jest wszechstronna, ogólnie rozwijająca aktywność ruchowa (S.Owczarek, Gimnastyka przedszkolaka, WSiP, Warszawa 2001, s.31).

Najczęściej występującymi wadami postawy są:

Plecy okrągłe
Jest to wada odcinka piersiowego kręgosłupa. Naturalna kifoza piersiowa zostaje pogłębiona i powstaje hiperkifoza piersiowa. Charakterystyczne dla sylwetki dziecka z plecami okrągłymi są:
- pogłębienie kifozy piersiowej,
- wysunięcie głowy do przodu (broda nie rzutuje na mostek),
- wysunięcie do przodu barków,
- spłaszczenie i zapadnięcie klatki piersiowej,
- rozsunięcie i odstawanie łopatek od klatki piersiowej.
Popularnie o dziecku z plecami okrągłymi mówi się, że się „garbi” (Tamże, s.31).
Do nabytych przyczyn powstania tej wady należą:
- dystonia mięśniowa,
- czynniki psychiczne (kifoza wstydliwych),
- nieskorygowane wady wzroku,
- choroby wtórne pogłębiające kifozę piersiową: choroba Scheuermanna, gruźlica kręgosłupa, krzywica, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa.
U młodszych dzieci najczęstszą przyczyną pleców okrągłych jest dystonia mięśniowa. Osłabieniu i rozciągnięciu ulegają: mięsień prostownik grzbietu odcinka piersiowego, mięśnie ściągające łopatki (czworoboczny, równoległoboczny, najszerszy grzbietu), natomiast nadmiernie napiętymi i przykurczonymi są: mięśnie piersiowe (wielkie i małe) oraz mięśnie zębate przednie.
W postępowaniu korekcyjnym w przypadku pleców okrągłych uwzględnić należy trzy kierunki:
a) likwidację dystonii mięśniowej,
b) nauczenie i utrwalenie nawyku poprawnej postawy,
c) zabezpieczenie odpowiednich, sprzyjających likwidacji wady warunków życia i pracy dziecka.
Należy pamiętać, że nie można wzmacniać mięśni osłabionych, gdy nie rozciągnęło się wcześniej mięśni przykurczonych, a także przed rozciągnięciem mięśni przykurczonych uczyć dziecka przyjmowania pozycji skorygowanej.
Biorąc pod uwagę podane informacje S. Owczarek i M. Bondarowicz podają następujący schemat postępowania korekcyjnego dla dziecka z plecami okrągłymi:
- uświadomienie dziecku i rodzicom istnienie wady i wynikających stąd zagrożeń,
- ustalenie i zapewnienie optymalnych warunków środowiskowych,
- rozciągnięcie mięśni przykurczonych,
- nauczenie przyjmowania pozycji skorygowanej,
- wzmocnienie w pozycji skorygowanej mięśni osłabionych,
- utrwalenie nawyku postawy prawidłowej (Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej, WSiP, Warszawa 1997, s.26-27).

Plecy wklęsłe
To wada odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Pogłębienie lordozy lędźwiowej i utworzenie, tzw. hiperlordozy, to właśnie plecy wklęsłe. W sylwetce dziecka z plecami wklęsłymi obserwujemy:
- pogłębienie lordozy lędźwiowej,
- zwiększenie przodopochylenia miednicy,
- wypięty brzuch,
- „uwypuklenie” pośladków.
Należy jednak pamiętać, że duża lordoza lędźwiowa i wypięty brzuch są charakterystyczną cechą postawy ciała dziecka przedszkolnego i aby rozwiać ewentualne wątpliwości dobrze byłoby zasięgnąć rady specjalisty. Dystonia mięśniowa jest najczęstszą przyczyną nabytą powstania tej wady. Nadmiernie napięte i przykurczone są dwie grupy mięśni: bezpośrednio zwiększających lordozę lędźwiową (prostownik grzbietu odcinka lędźwiowego i część lędźwiowa mięśnia biodrowo-lędźwiowego) oraz pośrednio zwiększających lordozę lędźwiową przez zwiększenie przodopochylenia miednicy (część biodrowa mięśnia biodrowo-lędźwiowego, mięsień prosty uda i mięsień czworoboczny lędźwi). Mięśniami osłabionymi i rozciągniętymi są natomiast: mięśnie brzucha, mięśnie pośladkowe wielkie oraz mięśnie kulszowo-goleniowe.
Korygowanie pleców wklęsłych powinno obejmować:
- uświadomienie dziecku i rodzicom istnienie wady i wynikających stąd zagrożeń,
- ustalenie i zapewnienie optymalnych warunków środowiskowych,
- rozciągnięcie mięśni przykurczonych,
- naukę przyjmowania pozycji skorygowanej,
- wzmocnienie w pozycji zbliżenia przyczepów mięśni osłabionych,
- utrwalenie nawyku postawy prawidłowej (S.Owczarek, M.Bondarowicz, Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej, WSiP, Warszawa 1997, s.170-171).

Plecy wklęsło-okrągłe
Jak sama nazwa mówi jest to wada, w której jednocześnie występuje nadmierna kifoza piersiowa i nadmierna lordoza lędźwiowa. W korygowaniu tej wady należy pamiętać o zasadzie tzw. stabilizacji odcinkowej, w której mowa jest o nieprzenoszeniu ruchu korekcyjnego z jednego odcinka na odcinki sąsiednie. Służą temu np. ograniczenia ruchu, pozycje ustalające odcinki sąsiednie lub przybory (S.Owczarek, M.Bondarowicz, Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej, WSiP, Warszawa 1997, s.172).

Plecy płaskie
Ta wada charakteryzuje się spłaszczeniem obu krzywizn kręgosłupa. Najczęściej występują u dzieci wątłych, z ogólnie słabym umięśnieniem lub u osób intensywnie ćwiczących, zwłaszcza mięśnie grzbietu w pozycjach nadmiernie wyciągniętych albo przeprostnych. W obu przypadkach zmniejszenie krzywizn fizjologicznych obniża wytrzymałość kręgosłupa.
Zadaniem korekcyjnym dla dzieci z plecami płaskimi i słabym umięśnieniem jest ogólne, wszechstronne ich wzmocnienie. Wzmacniając grzbiet i brzuch nie należy unikać pogłębiania lordozy lędźwiowej. Niewskazane są natomiast wszelkie wydłużanie- elongacje, przeprosty. Spłaszczenie krzywizn stanowi predyspozycję do bocznych skrzywień kręgosłupa (M.Kutzner- Kozińska, K.Wlażnik, Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10-letnich. Poradnik dla nauczyciela, WSiP, Warszawa 1988, s.83).

Boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza)
Jest to wada, która polega na wielopłaszczyznowym odchyleniu linii kręgosłupa od stanu prawidłowego. Odchylenie to występuje w płaszczyznach:
- czołowej – kręgosłup wygina się w bok, lewo lub prawo;
- strzałkowej – pogłębia się wygięcie lordotyczne lub kifotyczne;
- poprzecznej– następuje rotacja kręgów, co prowadzi do powstania garbu.
W zależności od stopnia zaawansowania zmian, wyróżnia się następujące stadia skoliozy :
a) postawa skoliotyczna – wstępne stadium wady. Występuje asymetria barków, łopatek, trójkątów talii, ale nie dochodzi jeszcze do bocznego skrzywienia;
b) skolioza Io – to skrzywienie, kiedy wartości kątowe nie przekraczają 30o. Zmiany dotyczą układu mięśniowo – wiązadłowego, bez zniekształceń kostnych;
c) skolioza IIo – skrzywienie o wartościach kątowych 31o-60o. Występują zmiany w kręgach i krążkach międzykręgowych. Kręgosłup ulega zrotowaniu, co objawia się garbem żebrowym;
d) skolioza IIIo – skrzywienie o kącie przekraczającym 60o, z daleko posuniętymi zmianami strukturalnymi jak: torsja i sklinowacenie kręgów, deformacja żeber i miednicy (M.Kutzner-Kozińska, Korekcja wad postawy, WSiP, Warszawa 1981).

Gimnastyka korekcyjna zajmuje się mniej zaawansowanymi postaciami skolioz.
W wyglądzie dziecka z tą wadą występuje:
- asymetria ustawienia barków,
- asymetria ustawienia łopatek,
- asymetria trójkątów talii,
- odchylenie linii wyrostków kolczystych od pionu.
Nieznana przyczyna powstawania skolioz zmusza do leczenia objawowego. Ogranicza się ono do przeciwdziałania widocznym skutkom choroby.
Korygowanie bocznych skrzywień kręgosłupa powinno obejmować:
- uświadomienie dziecku i rodzicom istnienie wady i wynikających stąd zagrożeń,
- zabezpieczenie optymalnych warunków środowiskowych,
- umożliwienie korekcji przez likwidację przykurczów,
- naukę przyjmowania pozycji skorygowanej,
- wzmocnienie mięśni posturalnych,
- utrwalenie nawyku postawy prawidłowej.
W terapii skolioz ważną rolę odgrywają ćwiczenia elongacyjne oraz oddechowe. Boczne skrzywienia kręgosłupa wymagają szczególnej uwagi instruktorów, rodziców i lekarzy (S.Owczarek, M.Bondarowicz, Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej, WSiP, Warszawa 1997, s.109-111).
Wady klatki piersiowej
Zniekształcenia klatki piersiowej zalicza się do wad wrodzonych. Najczęściej występujące zniekształcenia patologiczne klatki piersiowej to:
- klatka piersiowa kurza,
- klatka piersiowa lejkowata.
Klatka piersiowa kurza – polega na wysunięciu ku przodowi obwodowej części mostka wraz z najbliższą częścią żeber, które są od boku jakby ściśnięte. Łuki żebrowe często tworzą falistą linię zamiast łukowej. Po nabraniu i zatrzymaniu powietrza w płucach stopień kurzego zniekształcenia zmniejsza się.
Klatka piersiowa lejkowata – jest wadą znacznie częściej spotykaną niż klatka piersiowa kurza. Wada ta jest następstwem wrodzonego zaburzenia rozwoju przepony lub nieproporcjonalnego rozrostu chrząstek żebrowych w stosunku do jej elementów.
Charakteryzuje się lejkowatym zapadnięciem dolnej części mostka i przylegających odcinków żeber. Na skutek osłabienia mięśni grzbietu, wysunięcia barków do przodu, spłaszczenia klatki piersiowej i wiotczenia mięśni brzucha, przy oddychaniu występują paradoksalne ruchy klatki piersiowej.
Postępowanie korekcyjne dla wad klatki piersiowej obejmuje głównie ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia ogólnorozwojowe poprawiające postawę ciała oraz pływanie.
W wadach zaawansowanych stosuje się aparaty ortopedyczne (klatka piersiowa kurza) i leczenie operacyjne (klatka piersiowa lejkowata).

Wady kończyn dolnych
Zniekształcenia kończyn dolnych w znacznym stopniu wpływają na statykę i postawę ciała. Powstają w wyniku asymetrii w budowie wyżej położonych odcinków ciała, przeciążeń pracą lub są wadami wrodzonymi albo powstają na skutek innych przyczyn.
Wyróżniamy następujące wady kończyn dolnych, dające się w początkowym stadium wyrównać:
- kolana koślawe- w kolanach koślawych oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty na zewnątrz, a kostki przyśrodkowe, przy wyprostowanych i zwartych kolanach, są oddalone od siebie o ponad 5 centymetrów. Za fizjologiczną koślawość uważa się odchylenie od osi przeciętnie 2-3 centymetrów, ale nie większą niż 5 centymetrów,
- kolana szpotawe- w tym zniekształceniu kończyny dolne są skręcone do wewnątrz, występuje nadwyprost w stawach kolanowych, mięśnie wewnętrznej strony kończyn dolnych ulegają skróceniu, a po stronie zewnętrznej nadmiernie rozciągają się. Oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty do wewnątrz. Szpotawość kolan występuje najczęściej przy nadwadze oraz przy krzywicy.
- stopa płaska- stopa posiada niski lub obniżający się łuk podłużny, który jest wynikiem niewydolności układu mięśniowo-wiązadłowego. Przeciążenie stopy spotęgowane niewydolnością jej układu doprowadza do zniekształceń, bolesności oraz zaburzenia funkcji. W młodszym wieku szkolnym nie musi dostarczać bodźców bólowych, jednak zaniedbanie i brak korektywy może nieść odległe, negatywne skutki. Płaskostopie jest jednym z bardziej powszechnych dolegliwości stóp.
„W postępowaniu korekcyjnym z dziećmi z płaskostopiem konieczne jest:
- uświadomienie dziecku i rodzicom istnienia wady i związanych z tym zagrożeń,
- zapewnienie optymalnych warunków środowiskowych,
- wzmocnienie mięśni odpowiedzialnych za utrzymanie łuków i decydujących o wydolności stopy,
- wyrobienie nawyku prawidłowego stawiania stóp w chodzie, biegu oraz poprawnego trzymania ich w staniu i siedzeniu.” (S.Owczarek, M.Bondarowicz, Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej, WSiP, Warszawa 1997, s.206).
- stopa płasko-koślawa- istotą tego zniekształcenia jest ustawienie w nawróceniu kości stępu oraz obniżenie sklepienia podłużnego stopy, najczęściej na tle niewydolności statycznej.
- stopa szpotawa- jest odwrotnością stopy płasko-koślawej. Charakteryzuje się skręceniem pięty do wewnątrz i oparciem jej na krawędzi zewnętrznej.
- stopa wydrążona- zniekształcenie charakteryzuje się nadmiernym wysklepieniem, w odcinku między guzem a głowami kości śródstopia, przy równoczesnym skróceniu tego odcinka. Nadmiernemu wysklepieniu stopy towarzyszy szponowate ustawienie palców i skrócenie rozcięgna podeszwowego. Zniekształcenie powoduje skrócenie stopy. Przyczyną tej wady są anomalie w obrębie dolnego odcinka rdzenia kręgowego oraz zaburzenia równowagi mięśniowej.
Wada postawy jest początkiem choroby, której rozwój przebiega skrycie i podstępnie. Skutki nie korygowanych wad poza względami estetycznymi mogą być bardzo niekorzystne. Wczesne wykrycie nieprawidłowości w postawie ciała może uchronić dziecko przed dalszym ich pogłębianiem i daje gwarancję skutecznego leczenia. Wada postawy wcześnie nierozpoznana i nieleczona utrwala się, co może doprowadzić do przykrych dolegliwości u człowieka dorosłego.
Jednym z głównych czynników zapobiegających wadom postawy jest ruch. Szczególnie cenne są te formy aktywności ruchowej, które dziecko może kultywować przez całe życie. Należą do nich: pływanie, turystyka piesza i rowerowa, łyżwiarstwo i inne gry sportowe. Dzieciństwo jest niewątpliwie najlepszym okresem do profilaktyki
wad postawy.
W przypadku stwierdzenia u dziecka wady postawy niezbędne jest odpowiednie postępowanie korekcyjne w domu i na zajęciach. Bardzo ważny jest czynny udział rodziców w instruktażu w zakresie ćwiczeń domowych, gdyż podstawową formę oddziaływania korekcyjnego powinny stanowić, prócz zajęć gimnastyki korekcyjnej, ćwiczenia domowe. Aby proces korygowania wad mógł być w pełni efektywny, rodzice powinni opanować ogólne zasady doboru ćwiczeń korekcyjnych, ponieważ tylko na podstawie znajomości tego zagadnienia będą mogli w sposób świadomy i celowy pomóc swojemu dziecku w ćwiczeniach domowych.