Wartość dialogu w innowacjach pedagogicznych

Dokonująca się nieustannie transformacja warunków funkcjonowania każdego człowieka pociąga za sobą konieczność dostosowywania się nauczycieli do tych zmian. Dostosowywanie to wymaga najczęściej konstruowania nowych obiektów, narzędzi oraz poszukiwaniu nowych rozwiązań, a to właśnie stanowi o wyzwaniach wobec systemu nauk pedagogicznych.
Proces dydaktyczno – wychowawczy jest procesem bardzo dynamicznym, nieustannie występują w nim sytuacje wymagające od nauczycieli i od uczniów wartościowania oraz samodzielnego podejmowania decyzji. Dlatego też w każdym dobrze zorganizowanym procesie edukacyjnym nie powinno zabraknąć elementu współpracy zarówno ze strony nauczyciela, jak i ucznia.
Na drodze relacji nauczyciel – uczeń, następuje etap wymagający od konkretnego podmiotu radzenia sobie w poszukiwaniu nowych, innowacyjnych rozwiązań, które umożliwią osiągnięcie zadowalającego rezultatu w dążeniu do realizacji zamierzonego celu. W zależności od zakresu tych zmian, może wystąpić konieczność dostosowania warunków do ich wdrożenia. Wówczas szczególnego znaczenia nabiera dialog, jako specyficzny rodzaj społecznego komunikowania się – w węższym lub nawet bardzo szerokim kręgu kompetentnych osób.
Dialog w edukacji znajduje coraz większe odzwierciedlenie w literaturze pedagogicznej. Warto w tym miejscu przypomnieć platońską ideę dialogu. W praktyce dydaktycznej starożytnych zajmował on miejsce uprzywilejowane. Zwyczajne w treści rozmowy cechowała niezwykła forma. Wyróżniało ją absolutne zaangażowanie nauczyciela w indywidualny kontakt z uczniem, uważne słuchanie kwestii i konsekwentne kierowanie dalszą dyskusją w oparciu o posłyszaną wypowiedź.
W otwartym dialogu, prowadzonym w partnerskiej atmosferze, nauczyciele okazywali rozmówcom najwyższy szacunek; kierowali rozmową, ale w niej nie dominowali. Kiedy we współczesnych podręcznikach akademickich z zakresu psychologii nauczania czytamy o umiejętnościach metapoznawczych nauczyciela, to uderza nas podobieństwo opisów i postulatów do reguł wykorzystywanych przez starożytnych.
Dialog będący rozmową co najmniej dwojga ludzi wykracza poza zwyczajne przekazywanie wiadomości. O jego specyfice decyduje - konstytutywna dla dialogu - wymiana myśli. Uczestnicy dialogu pozostają partnerami refleksyjnej rozmowy, zaś ich wzajemny kontakt wymaga nie tylko opanowania mowy. Angażuje także uwagę, wyobraźnię, pamięć, procesy decyzyjne, myślenie. Jedność procesów poznawczych uwydatnia się wyraźnie w rozmowie dojrzałych partnerów. Dialog staje się możliwy dopiero po wysłuchaniu kwestii rozmówcy. Odniesienie się do posłyszanych stwierdzeń zależy od zrozumienia logiki wywodu, uwzględnienia perspektywy mówiącego. Wymaga zatem postawy koncentracji, refleksji i powściągliwości. Wszędzie obecna jest uwaga. Współcześnie traktuje się ją - wraz z pamięcią operacyjną - jako główny mechanizm przetwarzania, zaangażowany na różnych etapach obróbki danych.
Jednym ze współczesnych pedagogów najbardziej zaangażowanych w autentyczny dialog z dzieckiem jest Janusz Korczak. Może on służyć za wzór trzech rodzajów dialogu: rzeczowego, personalnego i egzystencjalnego. Mianowicie w dialogu rzeczowym wspólnie z dziećmi badał otaczającą rzeczywistość i szukał prawdy. Przez dialog personalny otwierał swą osobowość przed dziećmi i starał się je dobrze poznawać i zrozumieć. Natomiast wyrazem dialogu egzystencjalnego było wspólne trwanie z dziećmi aż do samej śmierci.
Poszukując źródeł innowacji własnego działania wydaje się wielce prawdopodobne, że najbardziej znaczącym, przełomowym zjawiskiem w przemianie świadomości edukacyjnej człowieka, stało się renesansowe odrzucenie przestrzeni ludzkiego poznania, ludzkiej egzystencji, a wraz z tym ukazanie swoistej mocy każdego człowieka w kreowaniu warunków własnego położenia. Cechą działania innowacyjnego powinna być zmiana, nowość, celowość i odpowiedzialność za jego efekty. Zatem, jeśli zgodnie z ustawą edukacja ma wspierać człowieka w jego rozwoju jej cechą konstytutywną jest zmiana, czyli innowacja. Można więc powiedzieć, że każdy nauczyciel jest innowatorem w każdym dniu kontaktu z uczniem. I właśnie w takich innowacyjnych sytuacjach szczególnego znaczenia nabiera dialog, gdyż nauczanie jest w swej istocie procesem dialogowym. Inicjowanie, prowadzenie i podtrzymywanie dialogu, choć należy do podstawowych powinności nauczyciela, jest także jego nie zawsze docenianym przywilejem. W perspektywie psychologicznej dialog ukazuje się także jako jeden z wyznaczników rozwoju ucznia i nauczyciela.
A ponieważ nauczani i nauczający stanowią element większego systemu, jakim jest szkoła, więc ich rozwój jest wzajemnie powiązany.
Reasumując oparta na dialogu innowacyjna współpraca nauczyciela z uczniami stwarza tym ostatnim różnorodne perspektywy rozwojowe. Umożliwia zdobywanie wiedzy i umiejętności. Przyczynia się ponadto do właściwego pojmowania uczenia się, tj. traktowania go jak procesu coraz lepszego rozumienia siebie i otoczenia. Ułatwia dostrzeżenie możliwości wywierania wpływu na jego przebieg i efekty końcowe, sprzyjając kształtowaniu u uczniów poczucia podmiotowości.


Opracowała:
mgr Teresa Duda

Literatura:
1. Jan Grzesiak, Ewaluacja w dialogu – dialog w ewaluacji, [w]: Ewaluacja i innowacje w edukacji, Kalisz – Konin, 2008.
2. M Ledzińska, Dialog w edukacji, materiał konferencyjny Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Osoba - Edukacja - Dialog: Perspektywa Psychologiczna, Kraków 22 – 24.05.2000r.
3. Ks J Tarnowski, Postawa dialogu w pedagogice personalno – egzystencjalnej, [w]: Pedagogika alternatywna, red. B Śliwerski, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000.
4. D Waloszek, Innowacja w działaniu edukacyjnym nauczyciela. Źródła i istota, [w]: Ewaluacja i innowacje w edukacji, Kalisz – Konin, 2008.
5. M Ledzińska, Dialog w edukacji, materiał konferencyjny Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Osoba - Edukacja - Dialog: Perspektywa Psychologiczna, Kraków 22 – 24.05.2000r.