Program pracy z dzieckiem leworęcznym

Przedszkole Słoneczne Skrzaty w Parkowie

mgr Anita Piechnik


Co to jest lateralizacja i dlaczego leworęczny?
Lateralizacja, to inaczej funkcjonalna przewaga stronna. Objawia się ona jako preferencja do używania ręki, nogi, oka i ucha leżących po tej samej stronie osi ciała. Większość szlaków nerwowych wiążących narządy ruchu i zmysłu z mózgiem krzyżuje się. U osób praworęcznych występuje wyraźna asymetria funkcjonalna i anatomiczna – lewa półkula odbiera informacje z prawej połowy ciała i z prawej strony otoczenia oraz steruje ruchami prawej ręki, prawa półkula odbiera zaś informacje i zawiaduje ruchami z lewej strony ciała. U osób leworęcznych asymetria taka nie występuje lub jest mniej wyraźna. Wynika to ze znacznych różnic indywidualnych w tym zakresie. Część osób leworęcznych posiada wzorzec asymetrii taki jak u praworęcznych, część odwrotny, a u niektórych brak jest asymetrii.
Dziecko rodzi się z określonym genotypem – predyspozycją do danego modelu lateralizacji. W ciągu życia ustala się fenotyp, czyli model lateralizacji, który ukształtował się w wyniku genotypu i oddziaływania czynników egzogennych i endogennych (Bogdanowicz 1992). Wśród modeli lateralizacji wyróżnia się lateralizację jednorodną (prawostronną, lewostronną) oraz niejednorodną (skrzyżowaną i nieustaloną). Dominacja oka czy ucha nie zawsze jest zgodna z ostrością widzenia i słyszenia.
U większości dzieci już w wieku 2-3 lat można stwierdzić silnie ukształtowaną praworęczność, podczas gdy leworęczność ustala się zazwyczaj między 3 a 4 rokiem życia (Hildreth 1949, Spionek 1963, za: Bogdanowicz 1992).

Rola przedszkola w przygotowaniu dziecka leworęcznego do pisania.

Przyczyny trudności w pisaniu u dziecka leworęcznego.
Dzieci leworęczne potrzebują szczególnej pomocy w przygotowaniu do nauki szkolnej, ponieważ trudno im przystosować się do życia w świecie, w którym prawie wszystkie przedmioty zostały zaprojektowane z myślą o osobach praworęcznych. Również pismo – krój liter, sposób ich łączenia, dynamika sekwencji ruchów podczas pisania są dostosowane do potrzeb tych, którzy posługują się prawą ręką.
Opanowanie umiejętności pisania przez dzieci leworęczne jest dość trudne, ponieważ naturalna u wszystkich dzieci tendencja do pisania i rysowania w kierunku od strony prawej ku lewej jest u nich nasilona i utrzymuje się znacznie dłużej niż u praworęcznych rówieśników (często wystepuje jeszcze w klasie pierwszej, a sporadycznie i w starszych klasach). Ponadto w początkowym okresie nauki szkolnej pojawia się pismo zwierciadlane. Może się też utrzymać silna tendencja do czytania od strony prawej do lewej, odwracanie położenia liter i cyfr w przestrzeni, mylenie liter o podobnym kształcie np.: p-b, d-g oraz m-w, n-u. Trudności te zazwyczaj ustępują w klasie pierwszej, kiedy dziecko osiąga dojrzałość w zakresie orientacji przestrzennej i wyrabia właściwe nawyki ruchowe zwiazane z pismem.
Innym problemem jest właściwe ustawienie ręki. Jeżeli dziecko podczas czynności graficznych układa rękę w sposób zwierciadlany do ułożenia jej przez osobę praworęczną, wówczas podczas rysowania szlaczków lub pisania wyrazów zasłania sobie napisany tekst i go zamazuje. Jeżeli w takiej sytuacji nie zostanie nauczone, jak prawidłowo układać rękę, może wyrobić sobie błędne nawyki i będzie to robić niewłaściwie. Najczęściej obserwuje się wyginanie ręki w nadgarstku przy jednoczesnym odchyleniu dłoni ku górze (ręka w rotacji, ręka we fleksji). Takie ułożenie ręki wywołuje silne napięcie mięśniowe, zakres jej ruchów jest ograniczony i szybko następuje zmęczenie.
Opisane trudności wpływają na poziom graficzny pisma-litery są mało kształtne, zachwiane są proporcje, występują niewłaściwe połączenia liter. W konsekwencji pismo jest mało czytelne i nieestetyczne. Dodatkowym problemem jest tempo pisania. Dzieci leworęczne często piszą wolniej od rówieśników, nie nadążając za klasą.
To powoduje powstawanie następnych problemów o charakterze wtórnym. Niepowodzenia w początkowej nauce pisania są źródłem przykrych emocji, które z kolei powodują podwyższone napięcie mięśniowe. W rezultacie wpływa to dezorganizująco na czynność pisania. Nietrudno przewidzieć dalsze konsekwencje – dziecko traci wiarę we własne siły i możliwości. Pojawia się niechęć do nauki pisania i nauki szkolnej. Towarzyszyć temu mogą niekorzystne zmiany osobowości: obniżenie motywacji, wytworzenie postawy lękowej wobec szkoły, reakcje nerwicowe.

Program przygotowujący dziecko leworęczne do pisania.

Bardzo ważne jest, aby poprzez wskazane ćwiczenia i zabawy rozpocząć, zarówno w przedszkolu, jak i w domu, przygotowanie do pisania już z dziećmi pięcioletnimi, zwłaszcza jeżeli są lewo lub oburęczne. W tym drugim przypadku należy usprawniać obie ręce i obserwować dziecko podczas rysowania. Jeżeli uwidacznia się częste stosowanie ręki lewej, wskazane jest organizowanie zajęć proponowanych w dalszej części programu. Czasem trudno jest rostrzygnąć, którą ręką dziecko powinno pisać, należy wówczas przeprowadzić konsultację w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej.

Cele programu:
• Poznanie siebie samego i orientacja w schemacie własnego ciała (prawa, lewa).
• Nabywanie umiejętności prawidłowej pozycji siedzenia podczas rysowania lub pisania.
• Opanowania prawidłowego chwytu i sposobu trzymania ołówka lub długopisu.
• Kontrolowanie siły nacisku ręki w trakcie pisania, malowania, obrysowywania itd.
• Wytwarzanie nawyków ruchowych związanych z kierunkiem pisania.

• Ćwiczenie sprawności manualnych, wyrabianie płynności i precyzji ruchów ręki – ćwiczenia graficzne.
• Wyrabianie koordynacji wzrokowo-ruchowej.

Program przygotowujący dziecko leworęczne do pisania obejmuje nastepujące zagadnienia:

Pozycja dziecka podczas rysowania lub pisania.

• Obie stopy oparte na podłodze, plecy wyprostowane.
• Lewa ręka musi mieć swobodę ruchów (po lewej stronie dziecka nikt nie powinien siedzieć).
• Kartka lub zeszyt znajduje się nieco na lewo od osi ciała dziecka, tak aby podczas pisania albo rysowania lewa ręka zbliżała się od lewej strony do osi ciała.
• Ułożenie kartki powinno być ukośne – lewy róg wyżej niż prawy.
• Dziecko dowolnie reguluje kąt nachylenia kartki.
• Światło powinno padać z prawej strony lub z góry (rozproszone).
• Korzystne jest pisanie na lekko pochylonym pulpicie.

Sposób trzymania ołówka lub długopisu.

• W początkowym okresie nauki (także w klasie pierwszej) dziecko powinno pisać ołówkiem.
• Ołówek musi być trzymany między kciukiem a palcem środkowym 2 cm powyżej czubka, palec wskazujący naciska go od góry.
• Drugi koniec ołówka powinien być skierowany ku lewemu ramieniu.
• Palce należy ułożyć poniżej liniatury, aby nie zasłaniać pisanego tekstu.

Ćwiczenia usprawniające technikę rysowania i pisania:

1. Ćwiczenia ułatwiające opanowanie prawidłowego chwytu i sposobu trzymania ołówka.
• Lepienie kulek z plasteliny, zgniatanie palcami kulek z papieru.
• Wydzieranie drobnych papierków, wyskubywanie nitek.
• „Solenie”, czyli kruszenie i rozsypywanie soli, kaszy lub piasku po tacy drobnymi ruchami palców.
• Rysowanie w płaszczyźnie pionowej – na papierze rozpiętym na ścianie lub na tablicy na wysokości twarzy nieco na lewo od osi ciała.
• Rysowanie w płaszczyźnie poziomej – na papierze leżącym na ławce, gdy dziecko stoi, a jego ręka swobodnie zwisa ku dołowi.

2. Ćwiczenia zdolności do kontrolowania siły nacisku ręki w trakcie pisania.
• Kreślenie linii, figur, liter, cyfr na tackach z kaszą.
• Malowanie farbą palcami na dużych arkuszach papieru, malowanie farbą przy użyciu pędzla do golenia.
• Obrysowywanie konturów rysunków w pozycji stojącej (na stole lub na papierze zawieszonym na ścianie).
• Wykonywanie ćwiczeń graficznych przy użyciu różnych narzędzi: kredy, kredek woskowych, węgla rysunkowego, pędzla, mazaków, różnej grubości ołówka- w dalszym etapie- długopisu, pióra.

3. Ćwiczenia relaksacyjne w przerwach ćwiczeń graficznych.
• Zaciskanie i rozwieranie pięści z uświadamianiem sobie stanów napięcia mięśniowego i rozluźnienia.
• Zabawy naśladujące różne ruchy, np.: pryskanie wodą, otrzepywanie rąk z wody, wytrzepywanie wody z rękawa, otrząsanie się z wody, strzepywanie nitki z rękawa.

4. Wytwarzanie nawyków ruchowych związanych z kierunkiem pisania (automatyzacja ruchów).
• Kreślenie linii zgodnie z zasadą: linie pionowe – z góry na dół, poziome – od lewej do prawej.
• Rysowanie kół przeciwnie do ruchu wskazówek zegara (podobnie jak literę „c”).
• Podczas rysowania szlaczków i pisania wyrazów zachowanie kierunku ruchu od lewej do prawej.
• Zaznaczanie lewej strony kartki, na przykład przez rysowanie słoneczka, kwiatka, lub kolorowego marginesu, aby utrwalić zasadę pisania i rysowania szlaczków od lewej do prawej.
• Przeprowadzanie gier i zabaw rysunkowych wymagających zachowania kierunku.

5. Ćwiczenia precyzji ruchów.
• Ćwiczenia ruchowe usprawniające ruchy rąk, dłoni, nadgarstka, palców jednej i obu rąk (np. darcie kartki papieru na paseczki, paseczki na mniejsze elementy).
• Kreślenie w powietrzu, na tackach z piaskiem i na kartkach różnymi technikami graficznymi linii pionowych, poziomych, ukośnych, łamanych, krzywych i figur geometrycznych – koła, elipsy, kwadratu, trójkąta.
• Rysowanie figur, obrysowywanie kształtów geometrycznych, - w dalszym etapie- pisanie wyrazów, bez odrywania ręki od papieru.

6. Ćwiczenia koordynacji wzrokowo-ruchowej.
• Rysowanie po śladzie, wypełnianie wykropkowanych linii, obwodzenie konturów rysunków.
• Kalkowanie rysunków przez szkło, kalkę techniczną lub folię, obrysowywanie ich za pomocą szablonów.
• Zamalowywanie rysunku konturowego.
• Zakreskowywanie pól rysunku liniami pionowymi, poziomymi, ukośnymi, falistymi, „zakratkowywanie”.
• Robienie ramki ze ślaczków.
• Wypełnianie rysunku różnymi materiałami, np.: skrawkami bibuły, plasteliną, watą, materiałem przyrodniczym.
• Wycinanie rysunku
• Wklejanie rysunku do zeszytu, na kartkę.

7. Orientacja w schemacie własnego ciała.
• Wskazywanie lewej i prawej strony ciała: zabawy rychowe związane z pokazywaniem lewej ręki, prawej ręki, lewej nogi, prawej nogi, dotykanie naprzemienne: lewy łokieć-prawe kolano, prawy łokieć-lewe kolano, prawa dłoń-lewa stopa, lewa dłoń-prawa stopa, chwytanie prawą ręką lewego ucha i odwrotnie.
• Ćwiczenia równoważne: chodzenie po równoważni prostej, pochyłej (plac zabaw), chodzenie po liniach prostych, krzywych, łamanych, chwytanie piłki – raz lewą, raz prawą ręką.
• Rytm: jednostronny, obustronny (wybijanie rytmu nogami o podłogę, rękoma o kolana, wystukiwanie na bębenku).

8. Percepcja wzrokowa.
• Składanie obrazka z części –puzzle.
• Wyodrębnianie różnic między podobnymi obrazkami.
• Zabawy ćwiczące spostrzegawczość typu: co się zmieniło na stole?- układamy na stole kilka przedmiotów, dziecko ma zapamiętać ich kolejność i sposó ułóżenia.
• Gry pamięciowe: wybieranie, dobieranie identycznych obrazków.
• Odtwarzanie dwuwymiarowych geometrycznych układów przestrzennych na podstawie modelu.
• Układanie figur z zapałek, patyczków, modelowanie z plasteliny.

Etapy nauki pisania liter - do wykorzystania w klasie pierwszej.
W pierwszym etapie dziecko powinno poznać miejsce rozpoczęcia pisania litery oraz drogę i kierunek jej kreślenia. Ważne jest, aby wykonało odpowiednią ilość ćwiczeń pisania po śladzie i osiągnęło pewną swobodę. Należy zwracać uwagę dziecka na podobieństwa i różnice w budowie liter oraz sposobie ich kreślenia. Warto też zachęcać je do starannego wykonywania ćwiczeń.
W następnym etapie dziecko powinno utrwalać poznane litery, przepisując je wg wzoru, a potem pisząc z pamięci, początkowo bez użycia liniatury. Dopiero po takim treningu można rozpocząć pisanie w liniaturze.
Dalsza praca powinna dotyczyć łączenia liter (początkowo także bez liniatury). Następnie należy wdrażać dziecko do płynnego pisania sylab i wyrazów w liniaturze.

Umiejętności które należy rozwijać u dzieci leworęcznych:
Ważnym aspektem rozwoju psychoruchowego jest swiadomość własnego ciała i przestrzeni które je otacza. Składa się na nią umiejętność rozróżniania kierunków: góra-dół, przed, za, w, obok, dookoła, nad, pod. Ważnym osiągnięciem jest odróżnianie prawej i lewej strony własnego ciała oraz kierunku „na prawo” i „na lewo”. Umiejętność ta rozwija się bardzo intensywnie w okresie wczesnego dziecinstwa, a następnie stanowi podstawę dla złożonych czynności, takich jak pisanie i czytanie.
Zwykle sześciolatek odróżnia rękę lewą od prawej. Następnie zdobywa wiedzę o tym, że wszystkie części ciała na lewo od osi ciala są lewe, a na prawo od niej – prawe. Pierwszoklasista powinien poradzić sobie z rzutowaniem tego schematu w przestrzeni i pokazać, co znajduje się na prawo, a co na lewo od jego osoby. Dopiero ośmiolatek jest zdolny do odwrócenia tego schematu i wskazania u osoby stojącej naprzeciwko np. lewego oka lub prawej ręki.
Dzieci oburęczne i z dominacją lewej ręki często mają trudności w opanowaniu orientacji kierunkowej dlatego, bardzo ważne jest ćwiczenie z nimi tej umiejetności. Zalecane jest zwłaszcza wprowadzenie śpiewu oraz rytmicznego wypowiadania wierszyków i wyliczanek podczas rysowania szlaczków i wzorów literopodobnych. Powoduje to ożywienie i poczucie relaksu, ułatwia zapamiętanie drogi i kierunku odtwarzania wzoru, uatrakcyjnia ćwiczenia graficzne. Ponadto wpływa korzystnie na płynność ruchu i jakość wykonania pracy (wzory są równe, kształtne, dokładnie odtworzone), oraz pomaga utrzymać się w odpowiednim tempie.
Dzięki takim ćwiczeniom dziecko wyrabia sobie słuch fonetyczny i poczucie rytmu oraz doskonali sprawność narządów odddechowych i artykulacyjnych. Recytując rymowanki i wyliczanki, nabywa umiejętność dokonywania podziału wyrazów na sylaby.
Wszystkie te kompetencje decydują o czynieniu postępów w nauce czytania i pisania w wieku wczesnoszkolnym.

Ewaulacja programu:
(ocena dla każdego pytania w punktach od 1 do 5)
1. Czy program jest adekwatny do oczekiwań i potrzeb środowiskowych?
2. Czy program jest dostosowany do zakładanych możliwości wiekowych dziecka?
3. Czy proponowane zakresy treści są zgodne z podstawą programową wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego?
4. Czy proponowane metody i techniki są skuteczne i gwarantują osiąganie postępów dziecka?
5. Czy program pozostawia nauczycielom możliwość twórczego podejścia do proponowanych zagadnień?
6. Czy program może być przydatny rodzicowi?


Literatura:

• M. Bogdanowicz „Ćwiczenia grafomotoryczne przygotowujące do nauki pisania według Hany Tymichovej”, Fokus, Gdańsk 1998 r.
• M. Bogdanowicz „Leworęczność u dzieci” ,WSiP, Warszawa 1992 r.
• M. Bogdanowicz „Metoda Dobrego Startu”, WSiP, Warszawa 1999 r
• M. Bogdanowicz „Metoda Dobrego Startu w pracy z dzieckiem od 5 do 10 lat”, WSiP, Warszawa 1985 r.
• M. Bogdanowicz „Profilaktyka i terapia w pracy z leworęcznym uczniem-wskazówki metodyczne /w:/ Terapia pedagogiczna”, red.
J. Włodek-Chronowska, wyd. UJ, Kraków 1993 s. 79-87
• M. Bogdanowicz „Ruch i piosenka”, Fokus, Gdańsk 2001 r.
• M. Bogdanowicz „Trudności dziecka leworęcznego” /w:/ „Wychowanie w przedszkolu” 1989, nr 9, s. 515-523
• M. Bogdanowicz „Zasady postępowania z dzieckiem leworęcznym /w:/ „Wychowanie w przedszkolu”1989 r., nr 10, s. 579-589
• M. Bogdanowicz, M. Barańska, E. Jakacka „Od piosenki do literki”, Fokus, Gdańsk 1997-1998 r.
• M. Bogdanowicz, M. Rożyńska „Lewa ręka rysuje i pisze”, Fokus, Gdańsk 2001-2002 r.
• M. Bogdanowicz, D. Szlagowska „Piosenki do rysowania”, Fokus, Gdańsk 1996 r.
• M. Frostik., D. Horne „Wzory i obrazki”, PTP, Warszawa 1989 r.
• A. Grabowska „Ewolucyjne korzenie leworęczności. Problemy poradnictwa”, CMPP-P MEN, Warszawa 2000 r.
• A. Grabowska „Leworęczność-praworęczność: próby kategoryzacji”, CMPP-P MEN, Warszawa 2000 r.
• Z. Handzel „Dyktanda graficzne”, Harmonia, Gdańsk 2001 r.
• B. Dittfeld „Spróbujmy mówić razem”, Impuls, Kraków 2004 r.