Rola nauczyciela w rozwijaniu aktywności twórczej dziecka

Istnieje pilna potrzeba przygotowania do nowej roli nauczyciela ludzi, którzy inaczej pojmować będą proces wychowania i kształcenia, zorganizują dzieciom warunki do ich własnego działania, będą inspirować, a nie wymagać, motywować, zamiast oceniać. Pozwolą na oryginalność, fantazję, pomysłowość i niekonwencjonalność. Będą towarzyszyć i podążać za dzieckiem podsuwając mu zadania i motywując do działania.
Z punktu widzenia pedagogiki twórczość spośród licznych uwarunkowań uzdolnień twórczych najbardziej interesujące są te składniki środowiska wychowawczego, które w sposób szczególny pobudzają, ukierunkowują czy blokują rozwój potencjału twórczego dzieci. Wiadomo już, że bezpośrednim źródłem ekspresji dziecka są jego realne przeżycia. Z tego względu wzbogacanie środowiska dziecka, dostarczanie mu możliwości samodzielnego zbierania doświadczeń, stwarzanie nowych sytuacji, dostarczenie wrażeń oraz stworzenie atmosfery zaufania, szacunku, wolności powinno stanowić istotę inspirowania aktywności twórczej dziecka.
Podstawą jakiejkolwiek działalności dziecka jest jego zaciekawienie, zainteresowanie, które rozwija się właśnie wtedy, gdy zyskuje odpowiednie przewodnictwo nauczyciela, jako inspiratora, doradcy, organizatora warunków materialnych i psychologicznych. Tak więc, aby aktywność twórcza dziecka mogła się rozwijać, konieczny jest udział wychowawcy.
A. Brzezińska stwierdza, iż wśród składników środowiska wychowawczego dziecka najbardziej sprawnym dla jego rozwoju jest nauczyciel, a głównie stan jego własnego rozwoju osobowego, zakres doświadczenia życiowego oraz poziom jego kompetencji osobistym jako nauczyciela. Termin kompetencja nauczyciela traktowany jest jako sprawność zawodowa, którą można opisać przez takie cechy, jak: skuteczność, korzystność, ekonomiczność, wydajność, niezawodność. Podstawą sprawności nauczyciela są kwalifikacje: przedmiotowe, pedagogiczne, metodyczne, organizacyjne. Sprawność zawodowa jest warunkiem twórczości w pracy nauczyciela. Z punktu widzenia pedagogiki twórczości naczelnym celem wychowania jest przygotowanie dzieci do twórczego stylu życia lub kształcenie dla innowacji, a nie do replikacji. Merytoryczne przygotowanie nauczycieli obejmuje wiedzę o istocie twórczości, mechanizmach działań twórczych, prawidłowościach procesu twórczego, czynnikach sprzyjających i utrudniających rozwój potencjału twórczego, sposobach oceny działań twórczych oraz o znaczeniu twórczości w rozwoju człowieka. Wiedza o podstawowych uwarunkowaniach rozwoju uzdolnień twórczych pozwala nauczycielowi na świadome tworzenie optymalnych warunków ich rozwoju. Znajomość zaś wielu różnorodnych, alternatywnych przedsięwzięć umożliwiających nieskrępowany rozwój dzieci uzdolnionych twórczo daje możliwość wyboru takich sposobów, które byłyby najodpowiedniejsze w określonym czasie, w określonych warunkach, dla określonego dziecka. Komponent praktyczny kompetencji nauczyciela określa umiejętności opanowania swoistej sztuki tworzenia nowej rzeczywistości wychowawczej. Aspekt działaniowy ujawnia się więc w umiejętnościach organizacyjnych, w sposobie komunikowania się z dziećmi, umiejętności właściwej diagnozy indywidualnych potrzeb dziecka, zestawienia i oceny jego możliwości i rzeczywistych osiągnięć, doborze właściwych metod, form, środków.

Kompetencje nauczyciela należałoby rozpatrywać w trzech aspektach: emocjonalnym, poznawczym, działaniowym.

1. Aspekt emocjonalny – odnosi się do uczucia panowania nad otoczeniem, poczucia, że nauczyciel ma wpływ na to, co się dzieje w grupie, choćby to nawet nie było przez niego zaplanowane. Takie poczucie sprawia, że nauczyciel nie obawia się sytuacji nowych, gotów jest włączyć te „nowości” w swoje postępowanie. Poczucie ufności, wiary w siebie sprawia też, że nauczyciel czerpie satysfakcję z tego, co robi, jest z siebie zadowolony. Wobec dzieci poczucie ufności przejawia się w postaci bezwarunkowej akceptacji. Tworzy ona klimat, w którym dziecko czuje się bezpieczne, chętnie podejmuje i rozwiązuje proponowane przez nauczyciela i samodzielne wymyślane zadania.

2. Aspekt poznawczy kompetencji nauczyciela obejmuje:
a) umiejętność obserwowania własnych działań i wszystkiego, co dzieje się w sali przedszkolnej, ogródku, na spacerze. Dotyczy to zarówno całej grupy, jak i poszczególnych dzieci;
b) wiedza o samym sobie – o własnych mocnych i słabych stronach, o posiadanych umiejętnościach i brakach;
c) wiedza o dziecku – dotyczy ona znajomości potrzeb i właściwości typowych dla dziecka w okresie przedszkolnym związanych z jego rozwojem. Jest to tzw. wiedza teoretyczna, głównie z zakresu psychologii i pedagogiki, dająca wyobrażenie, jak przeciętne dziecko przeżywa i poznaje świat, w którym żyje, co potrafi, a czego dopiero musi się nauczyć. Drugi rodzaj wiedzy odnosi się do konkretnego dziecka, jego specyficznych cech, które są niepowtarzalne, osiągnięć rozwojowych, sytuacji rodzinnej, stosunku do samego siebie.
Posługiwanie się wiedzą o dziecku pozwala nauczycielowi zrozumieć wychowanka i pomagać mu w osiągnięciu samodzielności.
d) wiedza o środkach i metodach pracy z dzieckiem w przedszkolu, które mogą sprzyjać rozwojowi. Wiedza ta pozwala też nauczycielowi dobrać do zajęć odpowiednie pomoce i materiały dydaktyczne, funkcjonalnie urządzić salę, by dziecko czuło się swobodnie i znało miejsce do różnych działań; właściwie zaplanować zajęcia, by pogodzić spontaniczną zabawę z uczeniem oraz odpoczynkiem.

3. Aspekt działaniowy ujawnia się w sposobie zwracania się do dzieci, komunikacji werbalnej i niewerbalnej. Ważne jest przy tym, czy używa prostych słów, zrozumiałych dla dzieci, czy zamiast polecać, rozkazywać, proponuje, zachęca, pyta dzieci o pomysły, pozostawiając im jednocześnie wybór sposobu rozwiązania zadania; czy słucha tego, co mają do powiedzenia. Istotne jest także to, czy nauczyciel otwarcie mówi, co mu się podoba, co sprawia przyjemność, a co przykrość, odwołując się do zachowań dzieci, a nie do ich cech charakteru, czy osobowości.
Jednym z czynników zewnętrznych niewątpliwie mających znaczenie w procesie uaktywniania się potencjału twórczego dziecka jest osobowość nauczyciela. M. Lejman stwierdza, że ani cele, ani treści, metody czy zasady nie oddziałują na dziecko w sposób automatyczny, ale są ożywiane i realizowane w toku działalności zawodowej nauczyciela, a o jego poziomie i charakterze decyduje cała osobowość nauczyciela.
Rozpatrując wpływ osobowości nauczyciela na rozwój uzdolnień twórczych dzieci podkreśla się często znane powiedzenie, że wychowuje się nie tylko dzięki temu, co się wie, ale przede wszystkim dzięki temu, kim się jest. Twórczego nauczyciela charakteryzuje przede wszystkim: otwartość w poznaniu świata, oryginalność myślenia oraz tolerancja na niezgodności poznawcze. Główne wskaźniki osobowości twórczej to walory intelektualne, nieprzeciętna zdolność koncentracji uwagi, duża wrażliwość i spostrzegawczość, fantazja i pomysłowość, dar przewidywania oraz duży zasób wiedzy. Z kolei cechy charakterystyczne osobowości twórczej to oryginalność, inicjatywa, upór, unikanie schematów, wysoka samoorganizacja i pracowitość.
Każdy nauczyciel powinien:
· kształtować i rozwijać motywację poznawczą oraz potrzebę osiągnięć dziecka,
· mieć twórczy, otwarty na modyfikację i innowację stosunek do własnych zadań,
· opanować niezbędne metody i techniki stymulowania aktywności twórczej dzieci.
Niepowtarzalna osobowość dziecka i jego ogromny potencjał stawiają przed nauczycielem trudne zadanie: szybkiego reagowania, produkowania pomysłów zabaw i nietypowych rozwiązań. Aby zachęcić dzieci do twórczej działalności nauczyciel powinien:
· wykorzystać treści zgodne z zainteresowaniami dzieci,
· odwoływać się do informacji i doświadczeń zdobytych poza przedszkolem (kino, teatr, wycieczka),
· stwarzać sytuacje, w których dzieci mogłyby się wykazać wyobraźnią twórczą i fantazją, podtrzymywać motywację wewnętrzną polegającą na autentycznej potrzebie wyrażania swojego świata, zainteresowania czynnościami, które temu sprzyjają, odczuwanie radości z pracy twórczej,
· wytworzyć klimat porozumienia między nauczycielami i rówieśnikami, polegający na zachowaniu podmiotowości dziecka, uznający prawo do jego sądów i przemyśleń czy nawet błędów, opierający się na tolerancji, zrozumieniu, uznaniu potrzeby wolności i prawa wyróżniania siebie,
· potrafi wnikliwie odczytać treści kształcenia i z każdego działania wyprowadzić orientacyjno-poznawcze, emocjonalno-motywacyjne i działaniowo-operacyjne cele wdrożone w postaci problemów lub zadań otwartych, które umożliwiają każdemu dziecku indywidualnie, zgodnie z potrzebami i możliwościami ich wykonanie,
· twórczość dzieci mogą rozwijać jedynie twórczy nauczyciele.

Bibliografia:
W. Okoń, O zabawach dzieci, Warszawa 1950.
J. Uszyńska-Jamroc, Twórcza aktywność dziecka, Białystok 2003.
S. Guz, Edukacja przedszkolna w okresie przemian, Warszawa 1996.