Terapia i rehabilitacja osób z autyzmem

Od kilku lat pracuję z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. W 2003 roku na swojej drodze zawodowej spotkałam dzieci niepełnosprawne intelektualnie w stopniu umiarkowanym i znacznym z zaburzeniami autystycznymi. Wiedzę o tym schorzeniu zdobyłam poprzez uczestnictwo w kursie „Studium pomocy dzieciom autystycznym i ich rodzinom” w fundacji „SYNAPSIS” w Warszawie oraz poprzez udział w wielu konferencjach i szkoleniach oraganizowanych w Polsce. Nie bez znaczenia było też samodzielne pozyskiwanie i studiowanie fachowej literatury dotyczącej tematyki autyzmu. Pracując nad własnym rozwojem oraz poszukując sposobów doskonalenia własnej pracy z uczniami z autyzmem dokonałam wyboru i opisu kilku metod pracy z nimi. Mam nadzieję ze ich przybliżenie spowoduje to, że tak jak mnie, tak innym osobom łatwiej będzie wypracować własne sposoby pomocy i wspierania swoich podopiecznych.

Podstawowe zasady terapii:

Środowisko, w którym przebywa dziecko powinno być kontrolowane, ograniczone bodźcami.

1. Środowisko słuchowe: budynek, sala, gdzie jest najmniejsze rozpraszanie dźwięków; należy zwracać uwagę na sposób i pasma mówienia.

2. Środowisko wzrokowe: pomieszczenia pomalowane stonowanymi kolorami farb nie dającymi odbić; wyposażone ubogo, w miarę jednobarwne wykładziny (meble, zasłony, rolety nie przepuszczające światła); zabawki schować należy w szafkach; oświetlenie żarówką. Nauczyciel powinien ubierać odzież w naturalnym kolorze raczej nie wzorzystą, nie powinien stać na tle okna.

3. Otoczenie dotykowe: preferowane jest zakładanie dziecku ubrań bawełnianych.

4. Otoczenie węchowe: pomieszczenie, gdzie nie dochodzi dużo zapachów.

Informacje ważne dla procesu terapii
1. Nawiązanie kontaktu wzrokowego – na poziomie oczu dziecka przy każdej czynności i poleceniu.
2. Wydawanie jasnych, krótkich poleceń.
3. Korzystne jest siedzenie na przeciwko dziecka później - obok niego.
4. Kontakt twarzą w twarz – kontrolowanie wzroku dziecka.
5. Ważna jest ekspresja twarzy i mowy (na początku „przerysowanie emocji”).
6. Struktura, rytuał zajęć (miejsce, czas, osoba), plan dnia i pracy, miejsce – muszą być dobrane do możliwości dziecka



METODY PRACY TERAPEUTYCZNEJ Z OSOBAMI Z AUTYZMEM:

1. Nie ma jednej metody, która pomaga wszystkim osobom z autyzmem.
2. Bardzo ważna jest współpraca pomiędzy specjalistami (szkoła),a rodzicami (dom).
3. Zaczynając pracę z dzieckiem należy popatrzeć całościowo na jego problemy.

Metody stymulacyjne:
Są długotrwałe w czasie i skierowane na rozwój i poprawę zaburzonych funkcji (rozwój sprawności OUN) poprzez zastosowanie bodźców, które mają doprowadzić do wewnętrznych zmian – ich celem jest poprawa regulacji organizmu.

Terapia zaburzeń sensorycznych przygotowuje dziecko do nauki, umożliwia nowe doświadczenia w uczeniu się i pomaga złagodzić określone zaburzenia w przetwarzaniu danych percepcyjnych.

Celem jest oddziaływanie na zaburzone sfery, nie edukacja dziecka.
· Terapeuta pracujący z osobą z autyzmem powinien najpierw sam doświadczyć na sobie wszystkiego, co chce zaproponować dziecku.
· Dostarczając jakiś bodziec należy obserwować reakcję dziecka – w zależności od zachowania kontynuować, przerwać lub modyfikować oddziaływania.
· Ćwiczenia związane są z ciałem dziecka, z założenia powinny być dla niego przyjemne.
· Stymulacja oparta jest na wyznacznikach czasowych.

1. Terapia stymulacyjna, Programy stymulacyjne (C. Delacato, G. Doman) – celem jest wyrobienie tolerancji na bodźce pochodzące z zewnątrz i kontrolowanie ich przez terapeutę, a nie przez samo dziecko. Polega na dostarczaniu przez zaburzone kanały odpowiednich bodźców. Bodźce układa się w sekwencje, dozuje odpowiednio w czasie. Normalizuje się działanie bodźców co wpływa korzystnie na zmiany w zachowaniu dziecka.

2. Terapia Integracji Sensorycznej - twórca J. Ayres, propagowała V. Maas. Stwierdziła, że podstawowymi zmysłami dzięki którym odbywa się rozwój każdego dziecka są: zmysł taktylny (dotykowy), proprioceptywny (czucie głębokie) i przedsionkowy (równowaga). Integracja sensoryczna to proces w którym następuje integracja danych percepcyjnych, tak by mogły one być wykorzystane w celowym, zakończonym sukcesem działaniu. Uszkodzenia receptorów powodują zaburzenia w odbiorze i integracji wrażeń zmysłowych. Celem terapii jest poprawa zaburzonych, przerwanych połączeń poprzez specjalnie dobrane ćwiczenia przy wykorzystaniu specjalistycznego sprzętu.

3. Treningi słuchowe – (G. Berard i A. Tomatis) – opracowali programy służące zmniejszeniu nadwrażliwości słuchowej u dzieci. Stosowane są nie tylko w przypadku dzieci z autyzmem. Pacjent słucha muzyki, której dźwięki są modulowane (filtrowane).W czasie treningu dźwięki są tak przetwarzane, aby gimnastykowały aparat percepcji słuchowej. Bodźce wywołują zmiany nie od razu, lecz po pewnym czasie. Często modulowany jest głos matki – dziecko przypomina sobie ten dźwięk z życia płodowego. W Polsce metodę tą stosuje się w Nowym Sączu oraz w Warszawie.

4. Ruch rozwijający (W. Sherborne) - metoda została opracowana przez fizjoterapeutkę, dla dzieci z głębszym stopniem upośledzenia – celem metody jest rozwijanie przez ruch świadomości własnego ciała, usprawnianie ruchowe, rozwijanie świadomości przestrzeni i działania w niej, dzielenie przestrzeni z innymi, nawiązywanie i poprawa kontaktu z dzieckiem.
W Polsce zaczęły ją stosować u dzieci niepełnosprawnych oraz z autyzmem M. Przasnyska i I. Kossak.
Kategorie ćwiczeń:
- Ćwiczenia służące rozwijaniu świadomości ciała – wyczuwanie rąk, nóg, brzucha, stawów, pleców, brzucha, twarzy itp.
- Ćwiczenia pozwalające zdobyć pewność siebie, poczucie bezpieczeństwa
w otoczeniu
- Ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współdziałanie z drugą osobą: ćwiczenia „Z”, „Przeciwko”, „Razem”

5. Terapia poprzez kontakt ze zwierzętami. W funkcjonowaniu osób z autyzmem charakterystyczne są zaburzenia związane z nawiązywaniem relacji z drugą osobą, preferują oni kontakt z nieożywionymi przedmiotami (np. zabawki, sprzęt AGD)
Terapia ta polega na budowaniu i rozwijaniu zaburzonego kontaktu poprzez zabawy, ćwiczenia ze zwierzętami np. psami - dogoterapia, delfinami, końmi – hipoterapia. Dziecko, które zaakceptuje kontakt ze zwierzętami i nawiąże z nimi współpracę – stopniowo zaczyna otwierać się na otaczający świat, przełamuje bariery komunikacyjne, a tym samym rozwija komunikację z drugim człowiekiem.

6. Metoda Kolorowych filtrów – (H. Irlen) – polega na stosowaniu kolorowych nakładek na tekst lub barwionych szkieł okularów. Opracowana dla dyslektyków. U osób z autyzmem występują problemy związane z percepcją wzrokową – podwójne widzenie liter, zlewanie słów, wirowanie tekstu itp., dlatego stosuje się tą metodę jako metodę wspomagającą.

Metody edukacyjne:
Są powiązane ze stymulacją, wyróżnia się w nich nurty oparte na teorii uczenia się.

Metody behawioralne i neobehawioralne – działania opierają się na wzmocnieniach pewnych zachowań nagrodą (rzeczową lub społeczną, które rozszerzają spektrum działania w metodzie) lub eliminowaniu ich poprzez karę – przedstawicielem jest : I. Lovaas

I ) TERAPIE DYREKTYWNE:

1. Terapia behawioralna. Terapeuci behawioralni koncentrują się na uczeniu dzieci poszczególnych zachowań- przede wszystkim języka, samoobsługi, zabawy oraz radzenia sobie w sytuacjach społecznych, ekspresji uczuć. Trenują pewne umiejętności, stosują ścisłe procedury postępowania (drobne kroczki). Nauka przebiega w ściśle kontrolowanym pod względem osób, czasu, miejsca – środowisku.

2. Metoda modyfikacji zachowania – (J. Carr). Polega na zmianie (modyfikacji) zachowania dziecka w celu przystosowania go do życia. Można to osiągnąć poprzez zwiększanie ilości zachowań deficytowych manipulując wzmocnieniami (nagrody) i redukując zachowania niepożądane (wpływające negatywnie na proces uczenia się).
Stosuje się eliminację niepożądanych zachowań poprzez kary - wygaszanie (wycofanie wzmocnienia występującego po zachowaniu niepożądanym), wykluczenie – przy agresji- (przytrzymanie fizyczne lub zabranie do innego pomieszczenia, hiperkorekcję – gdy dziecko wyrządzi szkodę (gdy pobrudziło podłogę – musi ją sprzątnąć i umyć coś innego), generalizowanie i utrzymywanie efektów terapii – zastosowanie w innych sytuacjach (praca w różnych środowiskach, zmiana osób uczących, wspólne programy nagród w szkole i w domu, budowanie umiejętności komunikacyjnych).
Terapeuta jest ekspertem w sprawach modyfikacji zachowania – rodzic intensywnie szkolony w używaniu tych metod, stosuje je ściśle w domu.
Terapeuta mówi „Ja chcę się z tobą skontaktować- patrz na mnie”- dziecko dostaje nagrodę i to przyśpiesza proces komunikacji.
W Polsce terapie behawioralne stosują ośrodki m. in. w Gdańsku, Poznaniu, Toruniu.
Terapia daje lepsze efekty, gdy stosuje się ją od małego dziecka, w kontakcie 1 na 1. Każde dziecko ma 40 godz. indywidualnych zajęć, ściśle ustrukturalizowanych.

3. Metoda holdingu – (oprac. M. Welch) - HOLD > TRZYMAĆ
– celem metody jest budowanie lub przywrócenie więzi emocjonalnej pomiędzy matką a dzieckiem, poprzez wymuszanie bliskiego kontaktu fizycznego. W Polsce zaistniała dzięki H. Jaklewicz i fundacji SYNAPSIS.

Welch wyróżnia 3 fazy w trakcie sesji HOLDINGU:
- konfrontacja – matka zachęca do kontaktu wzrokowego dziecko, przytrzymuje je (dziecko może wyrywać się, jest niespokojne)
- odrzucenie – na skutek nawoływania do kontaktu przez matkę i przytrzymywania, dziecko gwałtownie próbuje ucieczki, wyrywa się, kopie, pluje, mówi, że nie kocha matki, płacze, może wymiotować. Najważniejszy moment – wyrażenie przez matkę i dziecko najgłębszego żalu, pretensji, niepokojów, co prowadzi do rozwiązania.
- rozwiązanie – intensywna bliskość fizyczna i emocjonalna matki i dziecka,
odprężenie.
W Polsce zastosowały ją matki dzieci z autyzmem.

II) TERAPIE NIEDYREKTYWNE:

1. Metoda TEACCH– przedstawiciel –E. Schopler – to Program Terapii i Edukacji Dzieci Autystycznych oraz Dzieci z Zaburzeniami Komunikacji. Sposoby pracy dostosowuje się do dziecka tak, aby czuło się ono dobrze. Przebiegają one w ustrukturalizowanym środowisku (czas, miejsce, forma). Opieką obejmuje się nie tylko dziecko, ale też rodzinę. Jest to kompleksowe, wielopłaszczyznowe działanie. Rodzic współpracuje z terapeutą.
W metodzie tej narzędziem pomocnym w prowadzeniu terapii dziecka jest kwestionariusz PEP-R – tzw. Profil Psychoedukacyjny, dzięki któremu uzyskuje się informacje na temat poziomu rozwoju oraz poziomu zachowań dziecka. Na tej podstawie opracowuje się Indywidualne dla każdego Dziecka Plany Pracy.

2. Metoda opcji - (B. N. Kaufman ). W Polsce stosowana była przez M. Grodzką, H. Olechnowicz, M. Kościelską – jest to metoda podążania za dzieckiem. Terapeuta przyjmuje propozycję zabawy ze strony dziecka, naśladuje jego zachowanie oraz akceptuje fakt, że dziecko może odrzucić proponowane przez niego formy aktywności. Terapeuta to partner dziecka, który chce się włączyć w świat przeżyć dziecka, poprzez przyjęcie postawy ucznia nie nauczyciela. Głównym celem jest nawiązanie kontaktu z dzieckiem. W metodzie wykorzystuje się elementy uczenia się i stymulacji w ściśle ograniczonym środowisku (w jednym pomieszczeniu przez kilka lat pracuje z dzieckiem zespół terapeutów, dopiero, gdy widać efekty wychodzi się na zewnątrz – w nowe środowisko).

3. Metoda F. Affolter – zwraca uwagę na integrację zmysłów sensorycznych – ze szczególnym uwzględnieniem czucia (powierzchniowego i głębokiego). Jest przeznaczona i wykorzystywana w pracy z dziećmi niemówiącymi, z trudnościami w komunikowaniu się i planowaniu motorycznym, przydatna w nauce ważnych czynności np. jedzenia. Ścieżką porozumiewania się jest dotyk. Terapeuta kieruje dotykiem ruchami dziecka, dziecko jest sprawcą działania.


4. Metoda całościowego czytania wyrazów - (G. Doman).
Celem jej jest nauka czytania w sposób całościowy i w ten sposób nauka
rozwijania komunikacji z osobami nie mówiącymi.
Pomaga w komunikowaniu się z osobami z autyzmem. Polega ona na wielokrotnie powtarzanym, krótkotrwałym pokazywaniu dziecku plansz ze słowami, wyrażeniami lub zdaniami oraz tworzeniu specjalnych książeczek – które czyta się z dzieckiem.

5. Metoda Ułatwionej Komunikacji – przeznaczona dla osób, które nie mówią z problemami w planowaniu motorycznym. Polega na wspieraniu, ułatwianiu czynności poprzez dotykanie dłoni (podtrzymanie ręki, dotykanie nadgarstka, łokcia, ramiona) aż po wycofanie się osoby pomagającej.
Osobą aktywną jest dziecko - pokazuje, co chce wskazać i napisać, my mu tylko w tym pomagamy.

Metody wspomagające:

1. Metoda Knillów – polega na wykonywaniu specjalnie dobranych zestawów ćwiczeń (tzw. Programów Aktywności) do akompaniamentu muzyki. Pomaga dzieciom z autyzmem w zdobywaniu świadomości własnego ciała – w odczuwaniu części ciała, nauce ruchów celowych, w nauce naśladownictwa. Ma wpływ na rozwijanie i poprawę kontaktu wzrokowego oraz poprawę kontaktu z drugim człowiekiem. Zastosowanie w tej metodzie muzyki, ram czasowych i stałych aktywności daje dzieciom poczucie przewidywalności i bezpieczeństwa.

2. Metoda Dennisona – celem jej jest gimnastykowanie mózgu i w ten sposób aktywizowanie i stymulowanie półkul mózgowych poprzez specjalnie dobrane ćwiczenia.


Należy dodać, że od bardzo dawna obserwuje się zainteresowanie funkcjonowaniem osób z autyzmem. Obecnie opracowuje się i wykorzystuje bardzo wiele innych – nie wymienionych przeze mnie w tym opracowaniu metod i form terapii osób z autyzmem.
W wielu opracowaniach podkreśla się rolę muzykoterapii, znaczenie metod związanych z usprawnianiem ruchowym i fizycznym (np. zajęcia w wodzie, systematyczne powtarzanie sekwencji ćwiczeń ruchowych), leczenie poprzez stosowanie diet, analizę struktur mózgu, analizę biochemiczną organizmu i inne.
Wszystkie te formy mają na celu pomoc w codziennym funkcjonowaniu, rozwijanie komunikacji i umożliwianie budowania prawidłowych relacji społecznych osobom z autyzmem – czyli stopniowe integrowanie ich z otoczeniem.

Zainteresowanym osobom chciałabym zaproponować wybraną literaturę pedagogiczną, która pozwoli na zgłębienie tematu autyzmu.

Wykaz literatury pedagogicznej pomocnej w pracy z osobami z autyzmem

1. M. Knill, Ch. Knill, Programy aktywności – Świadomość ciała, Kontakt i komunikacja, CMPP – P MEN, Warszawa 1997.
2. O. Ivar Lovaas, Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Mój elementarz., WSiP ,Warszawa 1993.
3. J. Silberg, Gry i zabawy z niemowlętami, Gry i zabawy z maluchami. Media Rodzina of Poznań, Poznań 1995, 1996.
4. B. N. Kaufman, Uwierzyć w cud. Prawdziwa historia Robertita. Fundacja SYNAPSIS, Warszawa 1995.
5. B. N. Kaufman, Przebudzenie naszego syna. Fundacja SYNAPSIS, Warszawa 1998.
6. D. Zoller, Gdybym mógł z wami rozmawiać. Fundacja SYNAPSIS, Warszawa 1998.
7. C. Delacato, Dziwne, niepojęte. Autystyczne dziecko. Fundacja SYNAPSIS, Warszawa 1995.
8. G. Doman, J. Doman, Jak nauczyć małe dziecko czytać. Cicha rewolucja., Ofic. Wyd. EXCALIBUR, 1992.
9. T. Grandin, M. M. Scariano, Byłam dzieckiem autystycznym. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa – Wrocław 1995.
10. M. Grodzka, Dziecko autystyczne. Dziennik terapeuty. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2000.
11. M. Wesołowska, Pomóż mi opanować strach. Pamiętnik osoby dotkniętej autyzmem. Wyd. Studio X, Wrocław 2002.
12. P. Randall, J. Parker, Autyzm. Jak pomóc rodzinie. GWP, Gdańsk 2001.
13. L. Bobkowicz – Lewartowska, Autyzm dziecięcy zagadnienia diagnozy i terapii. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000.
14. E. Pisula, Autyzm u dzieci diagnoza klasyfikacja etiologia. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2001.
15. C. Claiborne Park, Oblężenie. Rodzinna wyprawa w świat dziecka autystycznego. Wydawnictwo Literackie Sp. z o.o., Kraków 2003.
16. T. Gałkowski, Dziecko autystyczne w środowisku rodzinnym i szkolnym. WSiP, Warszawa 1995.
17. E. Schopler, M. Lansing, L. Waters, Stow. Pomocy Osobom Autystycznym, Gdańsk 1995.
t. I Profil psychoedukacyjny
t. II Techniki nauczania dla rodziców i profesjonalistów
t. III Ćwiczenia edukacyjne dla dzieci autystycznych
18. M. Bogdanowicz, B. Kisiel, M. Przasnyska – Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka. , WSiP, Warszawa 1998.
19. V F. Maas, Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej., WSiP, Warszawa 1998.
20. W. Sherborne, Ruch rozwijający dla dzieci. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2002.
21. Dr C. Hannaford, Zmyślne ruchy które doskonalą umysł. Polskie Stow. Kinezjologów we współpracy z Medyk Sp. z o.o., Warszawa 1998.
22. G. Babiker, L. Arnold, Autoagresja. Mowa zranionego ciała. GWP, Gdańsk 2003.
23. E. Pisula, Autyzm i przywiązanie. GWP, Gdańsk 2003.
24. Opowieści terapeutów. Koment. H. Olechnowicz. WSiP, Warszawa 1997.
25. Drugie opowieści terapeutów. Koment. H. Olechnowicz. WSiP S.A., Warszawa 2000.
26. A. Maciarz, M. Biadasiewicz, Dziecko autystyczne z zespołem Aspergera, Ofic. Wyd. IMPULS, Kraków 2000.
27. W. Waclaw, U. Aldenrud, S. Ilstedt, Dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera. Praktyczne doświadczenia z codziennej pracy. Wyd. Nauk. ŚLĄSK, Katowice 2000.
28. H. Olechnowicz, Wokół autyzmu. Fakty, skojarzenia, refleksje. WSiP, Warszawa 2004.
29. Autyzm wyzwaniem naszych czasów. T. Gałkowski, J. Kossewska (red). Wyd. Nauk. Akademii Pedagogicznej., Kraków 2001.
30. Autyzm i zespół Aspergera. U. Frith (red). Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2005.
31. E. Pisula, Małe dziecko z autyzmem.. GWP, Gdańsk 2005.