Istota wychowania

W niniejszym artykule moje refleksje będą dotyczyły istoty wychowania, a w szczególności jego definicji, funkcji, rodzajów interakcji wychowawczych, właściwości tych interakcji. Artykuł ten dotyczy także różnych modeli wychowania i ideologii pedagogicznych.
Wychowanie jest to złożony system działań wykonywanych przez osobę, która ma przepisaną rolę społeczną wychowawcy, względem drugiej osoby, która ma przepisaną rolę społeczną wychowanka bądź też względem jego otoczenia. Intencją tego działania wychowawcy powinno być wywołanie zmiany, która jest zgodna z założonym programem. A zatem wychowanie to interakcja pomiędzy dwoma podmiotami. Możemy tutaj wymienić interakcje pomiędzy osobą i osobą, np. matka – dziecko, nauczyciel – uczeń, dyrektor – nauczyciel, oraz interakcje pomiędzy osobą i grupą, np. dyrektor szkoły – rada rodziców, czy też wychowawca – zespół klasowy.
Interakcje wychowawcze posiadają różne właściwości. Do pierwszych właściwości możemy zaliczyć wyodrębnione role wychowującego oraz wychowanka. W związku z tym inne są wymagania i oczekiwania społeczne względem tych osób. Po drugie podstawową intencją wychowawcy jest wywołanie zmiany u wychowanka. Natomiast wychowanek oczekuje, że zmieni się dzięki interakcji z wychowawcą. Oznacza to, że wychowanek oczekuje od swojego wychowawcy podjęcia określonych działań względem swojej osoby. Trzecią właściwością interakcji jest to, że wychowawca pragnie wywołać u wychowanka określoną zmianę. Posiada on ofertę wychowawczą oraz działa on zgodnie z programem. Podejmuje on takie działania, które pomogą mu zwiększyć prawdopodobieństwo osiągnięcia założonych przez niego wcześniej celów. I po czwarte to, że podstawowe zadania wychowawcy powinny wzbudzić u wychowanka odpowiedni stopień gotowości do podjęcia oferty. Wychowawca powinien dopasować ofertę do potrzeb, oczekiwań, aspiracji wychowanka. A następnie powinien umiejętnie zachęcić swojego wychowanka do podjęcia działań, które będą zgodne z przyjętym programem wychowawczym.
Możemy wymienić rożne rodzaje interakcji wychowawczych. Są nimi: model quasi – podmiotowy, model podmiotowy i model przedmiotowy. Model pierwszy, czyli model quasi – podmiotowy dotyczy spontanicznych działań ucznia oraz dostosowujących się do działań wychowawcy. Wychowawca nastawiony jest na bardzo szybkie oraz trafne rozpoznanie potrzeb swojego wychowanka a także wynikającego z tych potrzeb poziomu jego gotowości do podejmowania różnych działań oraz dopasowanie do nich własnej oferty wychowawczej. Nauczyciel działa tu w sposób reaktywny. Wychowawca nie może ze swoim wychowankiem nawiązać w pełni podmiotową relację, gdyż sam został uprzedmiotowiony. Wychowawca został sprowadzony do roli narzędzia, które zaspakaja potrzeby własnego wychowanka. Drugi model, czyli model podmiotowy podkreśla ważność zarówno wychowawcy jak i wychowanka. Model ten możemy określić jako dwupodmiotowy. Działania jakie podejmują wychowawca i wychowanek stają się ich wspólnym zadaniem i przedsięwzięciem. Kontakt obu stron polega na współpracy, dialogu oraz wymianie wiedzy i doświadczeń. Obie strony wzajemnie korzystają ze swoich kompetencji a także wzajemnie uczą się od siebie. Różnica w poziomie kompetencji powoduje tworzenie się napięcia, które stymuluje do podejmowania wysiłków zmierzających do realizacji zadania. W tym modelu dla obu stron bardzo ważny jest partner jako osoba i jako bogactwo doświadczeń życiowych, jako bogactwo wartości, jako bogactwo wiedzy i umiejętności. Trzeci model, czyli model przedmiotowy polega na zaplanowanych działaniach wychowawcy. Wychowawca jest tu narzędziem realizacji oferty wychowawczej, natomiast uczeń jest tu sprowadzony jako bierny podmiot, który poddaje się stosowanym przez nauczyciela procedurom. Program działania jest niewytworzony wspólnie. A zatem jest on zewnętrzny dla obu partnerów interakcji. W modelu tym nie ma miejsca na nieplanowaną aktywność twórczą. Przez co wychowawcy i wychowankowi odbierane jest poczucie sprawstwa w różnych sytuacjach.
Wychowanie może być działaniem bezpośrednim i pośrednim. Wychowanie bezpośrednie występuje w sytuacji gdy wychowawca wchodzi w aktywny kontakt ze swoim wychowankiem lub grupą osób. Natomiast wychowanie pośrednie występuje gdy wychowawca odnosi się nie wprost do danej osoby lecz do innych osób czy grup i instytucji, które stanowią ważny dla niego kontekst.
Możemy wymienić dwie podstawowe funkcje wychowania. Są nimi: funkcja socjalizacyjna i emancypacyjna. Funkcja socjalizacyjna dotyczy przygotowania ludzi do podejmowania licznych zadań w społeczeństwie oraz działania na rzecz społeczeństwa w taki sposób aby nie naruszał on porządku społecznego. Z kolei funkcja emancypacyjna zwana także wyzwalającą, powiązana jest ściśle z tworzeniem takich warunków działania w środowisku, które pomogą wyzwalać i realizować potencjał rozwijającej się osoby. Można przyjąć, że funkcja socjalizacyjna dotyczy respektowania interesu społecznego, natomiast funkcja emancypacyjna wiąże się z respektowaniem interesu indywidualnego.
A zatem możemy wyciągnąć wniosek, że prawidłowe środowisko wychowawcze to takie gdzie istnieje dynamiczna równowaga pomiędzy funkcją emancypacyjną i funkcją socjalizacyjną. Oznacza to, że działanie wychowawcze realizowane jest efektywnie, czyli zostały osiągnięte zakładane wcześniej cele. Oznacza to także, że działanie wychowawcze odbywa się z poszanowaniem indywidualności oraz odrębności wszystkich uczestników procesu wychowania.
W oparciu o rolę oddziaływań zewnętrznych, które dotyczą procesu dojrzewania organizmu Schaffer wyróżnił następujące modele wychowania. Tymi modelami są: model laissez – faire, model lepienia z gliny, model wzajemności, oraz model konfliktowy. Model laissez – faire, czyli model pozostawienia zupełnej swobody polega on na tym, że właściwości kontaktów społecznych, wpływ wychowawcy czy opiekuna na rozwijającą się osobę mają niewielki wpływ na kształtowanie kierunku i dynamiki rozwoju tej osoby. Z kolei w modelu lepienie z gliny dziecko jest traktowane jako bierne, podatne, nieukształtowane na zewnętrzne oddziaływania. Inaczej mówiąc to tak jakby dziecko urodziło się jako kawałek „bezkształtnej gliny”, który z biegiem czasu jest formowany na taki kształt jaki wybiorą jego opiekunowie. Model konfliktowy jest on najczęściej akceptowanym stanowiskiem. Model ten wywodzi się z koncepcji Freuda i jest mocno w tych koncepcjach osadzony. Tutaj dzieci są od urodzenia aktywne. Jednak ta aktywność jest determinowana przez wewnętrzne dążenia oraz tendencje do reagowania w określony sposób. Najczęściej dziecko oraz jego opiekunowie mają sprzeczne i odmienne względem siebie cele oraz intencje. Opiekun czy wychowawca posiada większą władzę, przez co narzuca dziecku swoją wolę. I ostatni model, czyli model wzajemności wychodzi on z założenia, że rozwój dziecka jest wspólnym przedsięwzięciem. Zawiera on w sobie wysiłki zarówno opiekuna czy wychowawcy jak i dziecka.
L. Kohleberg oraz R. Majer także jak Schaffer poszukiwali korzeni koncepcji wychowania w psychologicznych koncepcjach natury oraz w rozwoju człowieka. Wyróżnili oni ideologie pedagogiczne, którymi są: ideologia romantyczna, transmisja kulturowa oraz progresywizm. Ideologia romantyczna ujmuje rozwój człowieka jako dojrzewanie. Możemy tutaj przetoczyć metaforę ograniczonego wzrostu zwierzęcia czy rośliny. Podstawowym zadaniem środowiska byłoby dostarczenie odpowiedniego pożywienia organizmowi, który się rozwija. Z kolei transmisja kulturowa oparta jest przede wszystkim na założeniach teorii uczenia się. Tutaj także warto podać metaforę, która dotyczy podatnej na sterowanie oraz dobrze funkcjonującej maszyny. Natomiast progresywizm korzysta z koncepcji poznawczo – rozwojowych. Progresywizm za podstawowy czynnik sprawczy zmian indywidualnych człowieka uważa konwersację oraz dyskurs.

Bibliografia
1. Kwiatkowski H., Nowa orientacja w kształceniu nauczycieli, PWN, Warszawa, 1988,
2. Kwieciński Z., Śliwerski B., Pedagogika 2, Warszawa, 2004,
3. Strelau J., Psychologia, Gdańsk, 2005,
4. Włodarski Z., Człowiek jako wychowawca i nauczyciel, Warszawa, 1992.