Charakterystyka upośledzenia umysłowego

„Jeżeli traktować człowieka tak, jakby był tym,
kim powinien i mógłby być, stanie się nim...” (W. Göethe)

PRZEGLĄD DEFINICJI
Z analizy literatury dotyczącej upośledzenia umysłowego wynika, iż nie istnieje jedno sformułowanie lub jedna definicja wyczerpująco i jednoznacznie charakteryzująca to zjawisko. Trudno jest zdefiniować termin upośledzenia umysłowego, ponieważ jest ono „niezmiernie skomplikowane w swych powiązaniach bio – psycho – społecznych - zarówno z powodu różnorodnych przyczyn, leżących u jego podstaw, jak i wielorakich objawów, a także ze względu na nieraz trudny do przewidzenia jego dynamizm, a więc i prognozę”, (Doroszewska J. 1981, s. 15).
Na określenie osób odbiegających w sensie negatywnym od ogólnie przyjętej normy umysłowej używane są różne terminy. W Polsce stosowane są w tym zakresie następujące pojęcia:
- upośledzeni umysłowo,
- oligofrenicy,
- opóźnieni w rozwoju umysłowym,
- osoby o obniżonej sprawności umysłowej.
Nie wszystkie jednak wyżej wymienione określenia można stosować zamiennie. Zgodnie z decyzją Komitetu Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia z 1967roku zamiennie używać można: upośledzeni umysłowo, oligofrenicy (osoby z niedorozwojem umysłowym) oraz osoby z niższą (obniżoną) sprawnością umysłową („Encyklopedia Pedagogiczna”, 1997).
Nie ma także jednoznaczności w definiowaniu zjawiska upośledzenia umysłowego. Istnieje więc wiele definicji dotyczących tego zagadnienia i są one różne w zależności od kryteriów zastosowanych w podejściu poszczególnych autorów do upośledzenia umysłowego i kryteriów oceniających ten stan.
Główną trudność w tworzeniu definicji upośledzenia umysłowego stanowi fakt, że jest ono wynikiem działania różnych czynników zarówno natury genetycznej jak i egzogennej, może też być jednym z objawów w przebiegu rożnych chorób, najczęściej uwarunkowanych genetycznie (Kościelak R.,1984). Kolejnym utrudnieniem w stworzeniu jednolitej definicji oligofrenii jest to, że zjawisko upośledzenia umysłowego „jest problemem badawczym i przedmiotem oddziaływań rewalidacyjnych, krzyżują się więc tu zainteresowania i pola działania reprezentowane przez różne punkty widzenia” (Doroszewska J., op.cit., s.16).
Trudności w tworzeniu definicji oligofrenii, której ustalanie wciąż jeszcze trwa stają się z czasem coraz mniejsze. Jest to możliwe, ponieważ wraz z postępem wiedzy, punkty widzenia reprezentowane przez różne dyscypliny naukowe (medycynę, psychologię, pedagogikę, socjologię, nauki prawne) łączą się ze sobą w integralną całość, wzajemnie się uzupełniając. Na przykład behawioralny punkt widzenia, uznawany do niedawna za specyficzny dla nauk społecznych, aktualnie stanowi ważny element diagnozy lekarskiej (ibidem).
Efektem tej swoistej ewolucji pojęcia upośledzenia umysłowego jest tworzenie wielu definicji o różnym charakterze, zależnie od ich celu, który wyznacza kryteria. Można je ująć w dwie grupy: definicje medyczne i definicje behawioralne (Kościelak R., op.cit.).

a) Definicje medyczne upośledzenia umysłowego
Podział na definicje medyczne i behawioralne został zawarty po raz pierwszy – i do dziś jest aktualny - w „Podręczniku Terminologii i Klasyfikacji Niedorozwoju Umysłowego” opracowanym przez R. Hebera na zlecenie Amerykańskiego Towarzystwa do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym w 1959 roku. Według tego podręcznika definicje medyczne opierają się na etiologii i patogenezie upośledzenia umysłowego z tendencją do wyodrębnienia jednostek chorobowych. Oligofrenia jest więc uważana za „objaw procesu, lub stanu chorobowego” (Clarke A.M., Clarke A.D.B; 1971, s. 10).
J. Doroszewska charakteryzując omawianą grupę definicji nazywa je biologiczno – patoneurologiczno - medycznymi i określa jako „oparte przede wszystkim na etiologii i patogenezie zjawiska upośledzenia umysłowego, poprzez śledzenie obserwowalnych objawów takich czy innych konsekwencji, takich czy innych zadziałań nocyceptywnych” (Doroszewska J., op. cit., s. 17). Autorka ponadto zwraca uwagę, iż wyodrębniają jenostki chorobowe, z uwydatnieniem planu terapii lekarskiej i prognozy, z którymi związane jest upośledzenie umysłowe.
W nauce o niedorozwoju umysłowym przez długie lata dominowało podejście do oligofrenii jako jednostki chorobowej. To monistyczne podejście najwyraźniej sformułował niemiecki psychiatra Kraepelin. Traktował on oligofrenię jako „statyczny zespół objawów z pewnymi odmianami w symptomatologii, na przykład z podziałem na grupę eretyczną i zahamowaną, ale z określoną dynamiką, a właściwie jej brakiem i z określonym rokowaniem”, (Wald I., 1968, s. 190).
Podejście medyczne w formułowaniu definicji upośledzenia umysłowego nie jest już aktualne, bowiem obecny stan wiedzy dotyczącej tego zagadnienia nie pozwala na zawężanie go jedynie do aspektów biologicznego podłoża zjawiska oligofrenii. Większość badaczy zgadza się, że pojęcie to obejmuje przypadki, kiedy we wczesnym okresie życia doszło do zahamowania lub nieprawidłowego rozwoju sprawności intelektualnej jednostki, lecz to upośledzenie sprawności umysłowej ma znaczny wpływ na funkcjonowanie społeczne osobnika. Nie można więc wyciągnąć jednoznacznych wniosków dotyczących szczegółowych objawów zaburzenia lub jego przyczyn jak sugerowały to definicje medyczne. Wręcz przeciwnie, należy określić upośledzenie umysłowe jako niejednolitą pod względem etiologicznym i symptomatologicznym grupę zaburzeń lub stanów zejściowych po różnych procesach chorobowych ( Wald I., 1979). Takie spojrzenie na zjawisko oligofrenii prezentuje grupa definicji behawioralnych.
b) Definicje behawioralne upośledzenia umysłowego
Ten rodzaj definicji „ma na celu scharakteryzowanie typów jednostek upośledzonych umysłowo z punktu widzenia ich procesów psychicznych oraz większej lub mniejszej podatności na oddziaływanie rewalidacyjne” (Doroszewska J., op. cit., s.17).
Podręcznik Terminologii i Klasyfikacji Niedorozwoju Umysłowego przygotowany na zlecenie Amerykańskiego Towarzystwa do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym podaje - obok medycznej - następującą behawioralną definicję, która określa oligofrenię jako „niższą niż przeciętną ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie: 1/ dojrzewania, 2/ uczenia się, 3/ społecznego przystosowania” (Kościelak R., op.cit., s. 10 za: A.M. Clarke, A.D.B. Clarke 1969, s. 69).
Innym przykładem ujęcia behawioralnego może być definicja Tisarda J.: „upośledzenie umysłowe nie jest określoną jednostką chorobową, termin ten oznacza raczej stan opóźnienia rozwoju umysłowego występujący przy urodzeniu lub we wczesnym dzieciństwie i charakteryzujący się głównie ograniczoną inteligencją” (Doroszewska J., op. cit., s. 17).
W ujęciu behawioralnym oligofrenii podkreśla się jako jej cechę charakterystyczną obok deficytu umysłowego również swoiste nieprzystosowanie jednostki upośledzonej umysłowo. Szczególną uwagę na to zjawisko zwrócił Edgar Doll proponując sześć kryteriów istotnych dla definicji oligofrenii. Są to:
brak umiejętności utrzymania siebie bez pomocy otoczenia,
niski stopień rozwoju umysłowego,
zahamowanie sprawności intelektualnych - trwałe i będące konsekwencją choroby lub urazu,
stan psychiczny nie zmienia się, chociaż organizm dojrzewa pod względem fizycznym,
dziedziczne zahamowanie rozwoju,
jest to stan nieodwracalny (Clarke A. M., Clarke A.D.B., op. cit.).
Wśród polskich badaczy zagadnienia oligofrenii niemal wszyscy są zwolennikami koncepcji behawiorystycznej. Niezgodności między nimi dotyczą natomiast tego, czy terminy używane zamiennie takie jak: upośledzenie umysłowe, niedorozwój umysłowy, oligofrenia, obniżenie sprawności umysłowej, zahamowanie rozwoju umysłowego, opóźnienie rozwoju umysłowego są rzeczywiście desygnatami. Większość badaczy uważa, że tak, tylko niektórzy, miedzy innymi J. Dziedzic, 1970; Kirejczyk K., 1978; Kostrzewski T., 1974, 1976, 1978; Wald I., 1972, 1978 widzą różnicę w znaczeniu tych terminów.
T. Bilikiewicz (1957, s. 1356) nie utożsamia pojęcia oligofrenii z osobną jednostką chorobową twierdząc, iż jest ona tylko „zejściem wielu chorób, które pod względem etiologii i patogenezy nie mają ze sobą nic wspólnego”. Autor także odgranicza oligofrenię od otępienia (demencji) polegającego jego zdaniem na obniżeniu poziomu umysłowego jednostki.
M. Grzegorzewska oligofrenią nazywa niedorozwój istniejący już od urodzenia lub najwcześniejszego dzieciństwa w zakresie sprawności umysłowej, w którym zawsze występuje wstrzymanie rozwoju mózgu i wyższych czynności nerwowych. Autorka używa terminu upośledzenia umysłowego na określenie stanu oligofrenika już po zakończeniu jakiegoś procesu (Grzegorzewska M., 1959, s. 208). Ogromną zasługą tejże autorki jest ukazanie niedorozwoju umysłowego jako procesu dynamicznego, w którym mimo różnych i często głębokich braków w rozwoju istnieją jednak szanse na usprawnienie i rozwój intelektualny. Stopień rewalidacji dzieci upośledzonych umysłowo zależy od charakteru, stopnia upośledzenia, od oddziaływania środowiska i od stosowanych metod wychowawczych.
Zdaniem T. Gałkowskiego (1967) niedorozwój umysłowy obejmuje całokształt funkcji myślowych, pamięciowych i spostrzeżeniowych charakteryzując się obniżoną wydolnością umysłową spowodowaną wrodzoną anomalią, która czyni korę mózgową niezdolną - w różnym stopniu - do procesów myślowych.
H. Spionek (1970, s. 21) oligofrenię, albo niedorozwój umysłowy definiuje jako: „ogólne zmniejszenie możliwości rozwojowych, spowodowane bardzo wczesnymi, a jednocześnie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w centralnym układzie nerwowym dziecka”.
I. Wald (op. cit., s. 449- 450) twierdzi że upośledzenie umysłowe nie jest jednostka nozologiczną, lecz „grupą zaburzeń, o różnym obrazie klinicznym, morfologicznym, mającą różny przebieg”.
K. Kirejczyk upośledzenie umysłowe określa jako istotnie niższy od przeciętnego w danym środowisku, (o co najmniej dwa odchylenia standardowe) globalny rozwój umysłowy jednostki, z nasilonymi równocześnie trudnościami w zakresie uczenia się i przystosowania, spowodowany we wczesnym okresie rozwojowym przez czynniki dziedziczne, wrodzone i nabyte po urodzeniu wywołujące trwałe zmiany w funkcjonowaniu układu nerwowego (K. Kirejczyk, op.cit., s. 45).
J. Doroszewska rozpatruje upośledzenie umysłowe jako kategorię społeczną, zwracając uwagę na problem niedojrzałości społecznej. Stwierdza, iż „właśnie ten rys niedojrzałości zdaje się być charakterystycznym dla swoistości zjawisk niedostosowania, jakie występują w upośledzeniu umysłowym wraz z czynnikami związanymi z uszkodzeniami sfery poznawczej (Doroszewska J. op. cit., s. 19).
Sowa J. jednostkę upośledzoną, w tym upośledzoną umysłowo, w aspekcie pedagogiki specjalnej definiuje jako: „jednostkę z odchyleniami od normy, u której występują trudności w:
- rozwoju,
- poznaniu świata otaczającego,
- przystosowaniu się do środowiska społecznego.
Precyzując - jest to „ jednostka, która bez pomocy specjalnej nie może osiągnąć celów kształcenia i należytego stopnia samodzielności społecznej w konsekwencji oddziaływań, metod i środków stosowanych w odniesieniu do jednostek normalnych” (Sowa J., 1998, s. 26).
Na zakończenie rozważań dotyczących definicji behawioralnych upośledzenia umysłowego należy zwrócić uwagę na pewną specyficzną cechę warunków społecznych stanowiących ważny komponent przy konstruowaniu definicji o takim charakterze; mianowicie: przystosowanie społeczne zależy od poziomu wymagań społeczno- kulturowych, a nawet w tym samym społeczeństwie może być różny w różnych okresach życia człowieka. Ta niejednorodność pojęcia uświadamia, skąd tyle kontrowersji dotyczących rozwoju we współczesnej nauce (Wald I., op. cit.).

KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

Istnieje bardzo wiele kryteriów dotyczących upośledzenia umysłowego i są one bardzo różnorodne. Niezbędne jest jednak, w miarę możliwości, racjonalne i przejrzyste ich pogrupowanie, albowiem w takiej właśnie formie stanowić będą one podstawę do klasyfikacji upośledzenia umysłowego.
Kazimierz Kirejczyk (1981) proponuje następujący podział kryteriów:
Kryterium psychologiczne uwzględnia całą osobowość człowieka, bada główne procesy regulacji, to znaczy: orientacyjno - poznawcze, intelektualne, emocjonalne, motywacyjne, wykonawcze, mechanizmy kontroli. Badania według tego kryterium pozwalają na odróżnienie deficytów globalnych od parcjalnych.
Kryterium ewolucyjne polega na porównaniu poziomu rozwoju czynności orientacyjno - poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych, rozwoju mowy, rozwoju motorycznego badanego dziecka z poziomem tych czynności u dziecka zdrowego. Pozwala to na obliczenie ilorazu rozwoju danego procesu u danej jednostki, a także obliczenie globalnego wieku inteligencji dziecka upośledzonego.
Kryterium społeczne bierze pod uwagę ogólną zaradność jednostki, jej samodzielność, odpowiedzialność, uspołecznienie, zdolność radzenia sobie w różnych sytuacjach życiowych, adekwatnie do swojego wieku i charakteru otaczającego ją środowiska.
Kryterium pedagogiczne uwzględnia możliwość nauczania i wychowania dzieci upośledzonych umysłowo, czyli:
zasób wiadomości i umiejętności przewidzianych programem nauczania przedszkola lub szkoły, do której dziecko uczęszcza,
rodzaj i stopień trudności w nauce przedszkolnej lub szkolnej,
tempo nabywania wiedzy i umiejętności.
Kryterium lekarskie uwzględnia całokształt badań lekarskich, w tym badania ambulatoryjne. Uwzględniane są tu wyniki badań:
somatycznych, neurologicznych, psychiatrycznych, okulistycznych, audiologicznych, biochemicznych, elektroencefalograficznych, pneumoencefalograficznych, cytogenetycznych.
„Badania prowadzone według tego kryterium pozwalają na wyodrębnienie jednostek, zespołów i syndromów patologicznych, na określenie stopnia ciężkości stanów tych dewiacji oraz na stawianie prognozy” (Doroszewska J., op. cit., s. 55).
Do wyżej wymienionych grup kryteriów klasyfikacji odchyleń od normy Janina Doroszewska dodaje następujące:
Kryterium etiologiczne pozwala stwierdzić czy uszkodzenie jest wrodzone, czy nabyte w ciągu życia jednostki.
Kryterium czasu trwania sytuacji dewiacyjnej, mające charakter prognostyczny, określa czy jest to stan stały, czy okresowy (ibidem).
Pozostałe kryteria wymienione przez J. Doroszewską korelują w swej treści z przedstawionymi wcześniej kryteriami K. Kirejczyka.
A. F. Tredgold wyróżnia trzy kryteria niedorozwoju umysłowego: kryterium oceny wyników w nauce szkolnej, inteligencji, przystosowania biologicznego i społecznego (Wyczesany J., 1999 za: Clarke i Clarke, op. cit.).
Zdaniem E. Dolla (op.cit) rozpoznanie niedorozwoju umysłowego winno opierać się na sześciu kryteriach:
niedojrzałość społeczna,
niska sprawność umysłowa,
opóźnienie rozwojowe,
zahamowanie,
pochodzenie konstytucjonalne,
nieodwracalność upośledzenia. (Kostrzewski J., Wald I. w Kirejczyk K., op. cit.).

KLASYFIKACJE UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO
Istnieje wiele sposobów klasyfikowania osób upośledzonych umysłowo przy uwzględnieniu różnych kryteriów.
Dla potrzeb kształcenia, bardzo ważna jest klasyfikacja biorąca pod uwagę kryterium wyuczalnosci i wychowalnosci dziecka. Wyróżnia się:
Dzieci wyuczalne i wychowalne w normalnym zakresie przy zastosowaniu odpowiednich metod, technik i urządzeń; należą tu dzieci niewidome, niedowidzące, ociemniałe, niewidome z dodatkowymi kalectwami (oprócz kalectwa umysłowego), głuche, przewlekle chore, nieprzystosowane społecznie.
Dzieci wyuczalne i wychowalne w ograniczonym zakresie - należą do tej grupy głównie dzieci upośledzone w stopniu lekkim, dzieci niewidome, niesłyszące, czy kalekie, obarczone przy tym upośledzeniem umysłowym o rożnym stopniu - lekkim, umiarkowanym, a nawet znacznym (Sowa J., op. cit.).
Najbardziej znana i najczęściej stosowana jest klasyfikacja psychopedagogiczna dokonująca podziału upośledzenia umysłowego według stopnia upośledzenia. Tej właśnie klasyfikacji- z racji jej szerokiego zastosowania- poświęcić należy szczególnie dużo uwagi omawiając ją szczegółowo.
Już w 1897 roku używano terminów „idiota”, „imbecyl” na określenie osobnika, który z powodu ograniczenia umysłowego, nie mógł osiągnąć całkowitej lub częściowej samodzielności, oraz „debil” na oznaczenie jednostki zdolnej do osiągnięcia tego poziomu (Doroszewska J., op. cit.).
W 1904 roku francuskie Ministerstwo Oświaty zwróciło się do Alfreda Bineta z prośbą o opracowanie metody selekcji dzieci upośledzonych umysłowo ze szkół masowych. Binet podjął się tej pracy wraz z T. Simonem i w 1905 roku opublikowali pierwszą skalę pomiaru inteligencji dla dzieci w wieku 3-13 lat (Kirejczyk K., op. cit.). Ostatnia wersja skali Bineta - Simona ukazała się w 1911 roku i służyła do badania dzieci w wieku 3-15 lat. Binet wprowadził pojęcie wieku inteligencji, które z biegiem czasu zostało zastąpione ilorazem inteligencji (I.I. = W.I ׃ W.Ż.۰100) opracowanym przez Sterna w 1912 roku (ibidem). W 1916 roku psycholog amerykański Lewis Terman dokonał zmian w skali Bineta do pomiaru inteligencji, rozszerzając ją na dzieci do 18 lat i dorosłych (Doroszewska J., op. cit.). W 1937 roku dalszych zmian dokonali Lewis Terman i M.A. Merrill.

Klasyfikacja ilorazów inteligencji Terman- Merrill

ILORAZY INTELIGENCJI
KLASYFIKACJA
powyżej 140 bardzo wysoka inteligencja
120- 139 wysoka inteligencja
110- 119 wyższa inteligencja
90- 109 normalna, przeciętna inteligencja
80- 89 niższa niż przeciętna
70- 79 pogranicze upośledzenia
poniżej 70 upośledzenie umysłowe

ŹRÓDŁO: Kirejczyk K., 1981, s. 75 za L.M. Terman i M.A. Merrill 1937, 1960

„W klasyfikacji zaproponowanej przez Termana ilorazy inteligencji wahające się w granicach od 0 do 19/24 wskazywały na idiotyzm, od 20/25 do 49- na imbecylizm (głuptactwo), a od 50 do 69 na debilizm (ograniczenie umysłowe)” ( Kirejczyk K., op.cit., s. 74).
Przez wiele lat trwały kontrowersje wobec trzystopniowego podziału z 1937 roku, aż w 1968 roku została przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia i weszła w życie czterostopniowa klasyfikacja upośledzenia umysłowego. Wymienia ona następujące stopnie: lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki („Encyklopedia pedagogiczna”, op. cit.). „Jest to klasyfikacja oparta na odchyleniach standardowych i odpowiadających im ilorazach inteligencji. Odchylenia standardowe mogą się różnić w różnych technikach pomiaru, na przykład w skali P. Catell oraz Stanford - Bineta wynosi 16 punktów, a w skali Wechslera Smijders - Oomen 15 punktów” (ibidem).

Na zakończenie przeglądu klasyfikacji psychopedagogicznych należy stwierdzić,iż systemy klasyfikacji upośledzenia umysłowego są doskonalone, uzupełniane i modyfikowane zgodnie z obowiązującymi kryteriami (Wyczesany J., op. cit., s.29).
Oprócz omówionych już klasyfikacji upośledzenia umysłowego (psychopedagogiczneji według kryterium wyuczalnosci) J. Doroszewska (op. cit.) przedstawia jeszcze następujące:
- klasyfikację biomedyczną,
- klasyfikację według kryteriów tak zwanych psychologicznych,
- klasyfikację według kryterium ewolucyjnego,
- klasyfikację według kryterium społecznego,
- klasyfikację według kryterium osobowościowo- społecznego,
- klasyfikację według kryterium typów układu nerwowego,
- klasyfikację według kryterium patopsychologicznego.


CHARAKTERYSTYKA OSÓB UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO W STOPNIU LEKKIM

J. Kostrzewski (op. cit.), charakteryzując osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim, podkreśla ich niedorozwój w sferze uczuć wyższych, mniejszą wrażliwość i poczucie odpowiedzialności moralnej. „Częściej także można zaobserwować w reakcjach tych osób niestałość emocjonalną, impulsywność, agresywność, niepokój, niedomogi w zakresie samokontroli” (Wyczesany J. w: Dykcik W., op. cit., s. 121).
Podstawowe kryteria diagnostyczne dla upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim w klasyfikacji dziecięcych i młodzieżowych chorób psychicznych według DSM- III- R przedstawia Janina Wyczesany (ibidem, s. 122). Są one następujące:
„Znaczne obniżenie ogólnego funkcjonowania intelektualnego - iloraz inteligencji uzyskany w indywidualnie stosowanym teście wynosi 70 lub mniej.
Współwystępowanie deficytów lub zmniejszenie się zdolności przystosowania społecznego, to znaczy obniżona jest skuteczność osoby w spełnianiu oczekiwań zgodnych z jej wiekiem i przynależnością kulturową, takich jak umiejętności społeczne i odpowiedzialność, komunikowanie się, wypełnianie czynności dnia codziennego, samodzielność, samoobsługa.
Ujawnienie się przed 18 rokiem życia”

Dzieci lekko upośledzone umysłowo w stopniu lekkim na ogół nie różnią się pod względem wyglądu zewnętrznego i rozwoju fizycznego od swoich zdrowych rówieśników. Wnikliwa obserwacja pozwala jednak na zauważenie pewnych anomalii fizycznych, częstsze uszkodzenia zmysłu wzroku i słuchu, narządów ruchu, oraz zaburzenia motoryki
( Borzyszkowska H., 1985).
Najbardziej typowym objawem lekkiego upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim jest upośledzenie zdolności myślenia abstrakcyjnego, niezdolność syntetyzowania, spostrzegania, pamięci, uwagi i orientacji społecznej (Sękowska Z., 1982).

Według C. Burtona (za Clarke A., op. cit.) procesy poznawcze tych dzieci podlegają znacznym wahaniom. Największe zaburzenia widoczne są w sferze rozumowania, pamięci logicznej i mechanicznej długotrwałej, oraz krótkotrwałej pamięci logicznej. Natomiast najmniejsze zaburzenia występują w zakresie trwałości uwagi.
J. Kostrzewski zwraca uwagę na obniżony poziom uspołecznienia, osłabienie wrażliwości, a także na niedorozwój uczuć wyższych (Kostrzewski J. w: Kirejczyk K. op. cit.).
Z. Sękowska (op. cit.) zauważa, że w omawianej populacji dzieci ma miejsce zwolnione tempo i mała ruchliwość procesów intelektualnych. Widoczne jest to szczególnie w sferze działalności, uczuć, woli, intelektu. Dzieci te cechuje sztywność poglądów i zachowań, słaba zdolność panowania nad sobą.
Zdaniem H. Borzyszkowskiej (op. cit.) najbardziej charakterystyczną cechą lekkiego upośledzenia umysłowego jest brak samodzielności i inicjatywy, z tego – zdaniem autorki - wynika szablonowość działania, niechęć do podejmowania nowych przedsięwzięć.
H. Borzyszkowska zauważa jednak, że mimo upośledzenia u tych dzieci zdolności myślenia abstrakcyjnego zachowana jest zdolność nauczenia się mowy, czytania, pisania, liczenia. Uczniowie lekko upośledzeni są także w stanie zdobyć przygotowanie zawodowe do pracy w niektórych zawodach.
Doskonałym podsumowaniem charakterystyki osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim będzie przytoczenie opracowanego przez J. Wyczesany zestawienia, które przedstawia zaburzenia w różnych sferach życia osób lekko upośledzonych, oraz mechanizmy fizjologiczne tych zaburzeń, zwracając uwagę na ścisły związek oligofrenii z chorobami psychicznymi i nieprawidłowościami w rozwoju fizycznym, oraz obniżeniem poziomu umiejętności społecznych.

Zaburzenia w rozwoju psychofizycznym oligofrenikow

SFERA ZABURZEŃ
PRZEJAWY W FUNKCJONOWANIU PSYCHOSPOŁECZNYM

Zaburzenia w procesie poznawczo - emocjonalnym
(Niedorozwój, zahamowania, niepełnosprawności i dysproporcje rozwojowe). Odbiór wrażeń zmysłowych niedokładny. Trudności skupienia uwagi. Wyobraźnia słaba. Pamięć zasadniczo słaba, czasem jednak wybitna w pewnym kierunku. Utrudnione zapamiętywanie, mała selektywność i gotowość poznawcza. Tworzenie pojęć utrudnione, myślenie ograniczone- konkretyzm myślenia. Utrudnione wnioskowanie, rozumienie, wykrywanie zależności stosunków, powiązań. Kojarzenie utrudnione i czasem nieprawidłowe. mechaniczne przyswajanie wiedzy. Mała pojemność treści poznawczych. Słownictwo ubogie i nie zawsze adekwatne. Rytm procesów myślowych zwolniony. Plastyczność myślenia mała, a więc trudności w zastosowaniu zdobytych wiadomości, orientowaniu się w nowej, bardziej złożonej sytuacji, w stosowaniu nowych argumentów w rozumowaniu, mocne tendencje do stereotypii myślowej. Podatność na wpływy. Panowanie nad popędami i afektami utrudnione.

Zaburzenia psychoruchowe
W postawie, ruchach i sprawnościach ruchowych. Wydłużony okres reakcji w ogóle, zwolnione.
Tempo reakcji psychicznych. Męczliwość psychoruchowa. Mała sprawność kinestetyczna. Zaburzenia w koordynacji ruchowej.

Niedoćwiczenie funkcji psychoruchowych. Zjawiska hyper- i hipokinezy. Ruchy mimowolne. Tiki.

W mowie i piśmie. Rożnego rodzaju zaburzenia i nieprawidłowości rozwojowe mowy i pisma.

Zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym Utrudniona orientacja w złożonych sytuacjach. Trudności zastosowania w nich zdobytych umiejętności. Upośledzenie twórczości, przedsiębiorczości, inicjatywy i sprawności ruchowych. Utrudnienie głębszego porozumienia się z otoczeniem wskutek zubożenia słowa i słownictwa oraz ewentualnych nieprawidłowości rozwojowych mowy. Sugestywność. Podatność do naśladownictwa i podporządkowania się silniejszym wpływom (osłabiony krytycyzm). Rutynowe wykonywanie czynności. Mała zdolność opanowania popędów i afektów. Mała wydolność pracy. Zdolność do pracy zarobkowej tylko w określonych warunkach.
Mechanizmy fizjologiczne tych zaburzeń Słaba reaktywność korowa i czasem podwyższona reaktywność podkorowa. Mała plastyczność mechanizmu korowo - podkorowego i ewentualne odchylenia od normy we współpracy kory i podkorza. Podatność na procesy hamowania wskutek słabości komórek nerwowych (męczliwość) lub nadmiernej ich ruchliwości .

Na ogół ruchliwość procesów nerwowych jest zwolniona. Niesprawna współpraca I i II układu sygnałowego (z powodu ich słabości). Zaburzona wyższa analiza i synteza. Utrudnione kształtowanie się stereotypów dynamicznych, dynamizacja układów strukturalnych. Zwiększone znaczenie podkorza w procesach psychicznych - utrudniona kontrola korowa.
ŹRÓDŁO: Wyczesany J., 1999, s. 34- 35


Wniosek, jaki nasuwa się na zakończenie rozważań dotyczących osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim jest następujący: są to osoby wymagające specjalistycznej pomocy pedagogicznej, psychologicznej z racji swych psychofizycznych deficytów, jednakże, jeżeli ta pomoc zostanie im udzielona w wystarczającym stopniu i w odpowiednim czasie, to wówczas osoby lekko upośledzone umysłowo będą w stanie funkcjonować prawidłowo. Zjawisko to daje się zauważyć zwłaszcza na przykładzie dorosłych upośledzonych, którzy w społecznym życiu bardzo często nie wyróżniają się spośród osób w normie intelektualnej- pełnią swoje role społeczne- rodziców, małżonków czy pracowników; jednakże taki poziom rozwoju społecznego wymagał od nich samych, od ich rodziców i wychowawców wiele wysiłku ukierunkowanego na zdobycie podstawowych wiadomości, umiejętności, nawyków niezbędnych dla prawidłowego przystosowania społecznego.

BIBLIOGRAFIA :

Bilikiewicz T. „Wybrane zagadnienia psychiatrii dziecięcej” (w:) Barański A., Chrapowicki T.Popowski S. (red.) „Pediatria kliniczna”, T. III.
2) -װ- „Oligofrenopedagogika” W- wa PWN;
3) Clarke A. M. Clarke A.D.B. “Upośledzenie umysłowe”
4) Doroszewska J. „Pedagogika specjalna” I. II. III., Ossolineum
5) Dziedzic J. „Zajęcia wychowania fizycznego w metodzie ośrodków pracy”, „Szkoła Specjalna”, nr 1
6) „Encyklopedia pedagogiczna” (red.) Pomykała W. Fundacja Innowacja 1997 Warszawa
7) Gałkowski T. „Nowe tendencje w problematyce niedorozwoju umysłowego” w:Kirejczyk K.(red.) „Z zagadnień oligofrenii dziecięcej” W- wa
8) -װ- „Analiza wartości rewalidacyjnych metody ośrodków pracy”,
9) Kirejczyk K. „Oligofrenopedagogika”
10) -װ- „Upośledzenie umysłowe- Pedagogika”
11) Kostrzewski J. „Skale pomiaru podstawowych zdolności szkolnych” 1974, W- wa, WP
12) -װ- „Z zagadnień psychologii dziecka upośledzonego umysłowo”
13) -װ- „System wczesnej diagnozy potrzeb dzieci z odchyleniami od normy”, „ Studia Pedagogiczne”, t. XL
14) –װ- „Poglądy na upośledzenie umysłowe” w: Kirejczyk K. (red.) „Upośledzenie umysłowe-Pedagogika”
15) Kościelak R. „Psychologia kliniczna upośledzonych umysłowo”
16) Sękowska Z. „Pedagogika specjalna”
17) Sowa J. „Pedagogika specjalna w zarysie”,
18) Spionek H. „Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych”
19) Wald I. „Aktualne zagadnienia niedorozwoju umysłowego w Polsce”, w: „Szkoła Specjalna”, nr 29 / 3;
20) -װ- „Anomalie chromosomalne, choroby metaboliczne i niektóre choroby dziedziczne” w: Dowżenko (red.) „Neurologia kliniczna”
21) Wyczesany J. „Pedagogika upośledzonych umysłowo- wybrane zagadnienia”