Rola wycieczek szkolnych w procesie kształcenia

Każda wycieczka powinna być „wielostronnie wykorzystana, spostrzeżenia zdobyte drogą obserwacji - przetworzone, uporządkowane, uogólnione, utrwalone. Wrażenia
z wycieczki mogą stać się tworzywem w nauczaniu różnych przedmiotów."
Bezpośrednie obcowanie z przyrodą nie doprowadzi samo przez się do rozumienia
przyczyn zjawisk, związków, zależności i niektórych praw przyrody. Wymagałoby to długiego postępowania badawczego. Ważne jest, że obcowanie z przyrodą nasuwa dziecku szereg pytań o przyczyny, o źródła, o skutki, o zależności.
Nauczyciel zaś musi głębiej mać przyrodę, aby odpowiadać na pytania uczniów.
Każda wycieczka powinna mieć , jeden temat zasadniczy, ale obok niego wiele
obserwacji dokonują uczniowie w sposób okazjonalny. Te obserwacje wykorzystujemy na lekcjach różnych przedmiotów. W klasach początkowych wycieczki mają często charakter wieloaspektowy, tzn. dane środowisko rozpoznaje z różnych punktów widzenia."
Dobrze przygotowana, przeprowadzona i odpowiednio wykorzystana wycieczka „spełnia w procesie dydaktyczno - wychowawczym różnorodne funkcje, przede wszystkim poznawczą, kształcącą, wychowawczą i motywacyjną.
Funkcja poznawcza - „to dostarczanie dziecku spostrzeżeń, informacji o świecie. Dzięki wycieczkom uczeń zdobywa orientację w otoczeniu, wiadomości z różnych dziedzin, odkrywa przyczyny i skutki oraz powiązania różnych faktów i zjawisk. Wycieczki ułatwiają obserwację obiektów w naturalnych warunkach, ułatwiają kształtowanie poglądów, zbliżają proces nauczania do procesu poznawczego."
Z. Kobyłecka uważa, że „niezwykłość sytuacji spotykanych podczas wycieczki, nowość obiektów i zjawisk, wyzwala aktywność poznawczą objawiającą się w dociekliwości obserwacyjnej, stawianiu wielu pytań i wymianie poglądów".
Organizacja działalności poznawczej uczniów powinna umożliwić „uczenie się wielostronne, tj. oparte nie tylko na przyswajaniu wiedzy, lecz także na odkrywaniu, przeżywaniu i działaniu".
Wincenty Okoń pisze o osobowości jako stopniowo harmonizującą się całość, oddziałując na nią i uruchamiając własne siły jednostki, nie możemy jednocześnie nie dostrzegać podstawowych jej funkcji, którym zawdzięcza swoją egzystencję i swój rozwój. Do tych funkcji osobowości zalicza się poznawanie świata i siebie, przeżywanie świata i nagromadzonych w nim wartości oraz zmienianie świata czyli działanie".
Podczas wycieczki rozbudzamy „ciekawość i zainteresowanie, umożliwiamy większą koncentrację uwagi i nastawienie całej świadomości na przedmiot poznania.
W oparciu o własne obserwacje, przeżycia, porównania, uczeń dochodzi do poznania ogólnych i istotnych własności przedmiotu i zjawisk.
Tak zdobyta wiedza jest jasna, wyraźna, skonkretyzowana i trwała".
Funkcja kształcąca - polega na „rozwijaniu zdolności poznawczych, sfery emocjonalnej
i estetycznej, na wyrabianiu umiejętności uczenia się przez obserwację, odkrywanie
i rozmowy z ludźmi. Opanowując umiejętność obserwacji, dziecko zdobywa ważną metodę poznawania rzeczywistości. Dzięki różnym obserwacjom prowadzonym na wycieczkach rozwija się u dziecka spostrzegawczość i wyobraźnia".
W literaturze psychologicznej spostrzeżeniem nazywamy „proces psychiczny, który polega na odzwierciedlaniu w świadomości całokształtu danego przedmiotu lub zjawiska oddziałującego w danej chwili na nasze analizatory".
Spostrzeżenie stanowi wyższy stopień zmysłowego poznania rzeczywistości i pełniej pozwala poznać środowisko społeczno - przyrodnicze.
W zdobywaniu wiedzy uczniów o środowisku społeczno – przyrodniczym szczególną rolę odgrywają aktywne, zamierzone spostrzeżenia. Taką aktywną, ukierunkowaną formą jest obserwacja, podczas której kształtujemy spostrzegawczość. Spostrzegawczość przyczynia się do „wzbogacania wiedzy uczniów o rzeczywistości, sprzyja też przyswajaniu wiadomości w procesie nauczania".
W wyniku spostrzegania dochodzimy do tworzenia wyobrażeń, które są obrazami pewnych elementów rzeczywistości, które aktywizują się jako myślowe odtworzenie spostrzeganych na wycieczkach przedmiotów, zjawisk i sytuacji.
Funkcja kształcąca wycieczek jest źródłem wrażeń i spostrzeżeń niezbędnych w pracy myślowej.
Wycieczka przyczynia się również do „wyrabiania sprawności fizycznej, wytrzymałości i odporności, wdrażania dzieci do dbałości o własne zdrowie.
Stosowanie podczas wycieczek odpowiednich form pracy wyzwala inicjatywę i samodzielność, skłania do pokonywania trudności".
Funkcja wychowawcza - „dostarczanie wzorów postępowania i kształtowania umiejętności zachowania się wobec swoich kolegów, społeczeństwa, przyrody, wytworów pracy ludzkiej". Wycieczka jest doskonałym terenem, na którym możemy lepiej poznać naszego wychowanka.
Potwierdzenie tej tezy znajdujemy u Z. i St. Czajkowskich bowiem „na wycieczce szybko poznajemy dzieci, które są zdyscyplinowane, podporządkowują się regulaminowi oraz takie, które pragną zaznaczyć swoją niezależność i odrębność. Możemy poznać ich cechy charakteru, a także postawę społeczną".
Wycieczka stwarza możliwość kształtowania w dzieciach społecznie wartościowych cech charakteru i woli, uczuć społecznych, nawyków dobrego postępowania oraz wdrażania do kulturalnego zachowania się.
Wycieczka jest doskonałą okazją do kształtowania u dzieci pozytywnego stosunku do przyrody, szacunku wobec otaczającego je świata, poczucia odpowiedzialności za swoje postępowanie, „uświadomienie dzieciom faktu, że jesteśmy częścią świata przyrodniczego i niszcząc przyrodę niszczymy siebie".
Funkcja aktywizująca - „Aktywnością uczniowską nazywamy w miarę samodzielne,
wykonane chętnie, mniej lub bardziej świadome celu działania uczniów w postaci ruchów, czynności werbalnych i operacji myślowych, odnoszących się bezpośrednio lub pośrednio do szeroko pojętych procesów i rezultatów uczenia się wartościowego pedagogicznie".
Jest to aktywność, w którą uczeń angażuje się z własnej woli. Aktywność na wycieczkach dotyczy czterech głównych czynności uczenia się:
1) poznawania nowych treści;
2) opanowania metod pozwalających na przyswojenie owych treści (sposobów postępowania, rozwiązywania zadań);
3) sprawdzenia i utrwalenia rezultatów swojej pracy w zakresie zdobywania nowych wiadomości i sprawności;
4) czynności kontrolujące i oceniające stopień wyuczenia.
Uczeń musi widzieć skuteczność swego działania. Jest to niezbędny bodziec dla dalszej jego aktywności. Zatem trzeba wyraźnie dbać o efekty, ujawniać je poprzez zwracanie uwagi innych dzieci, należy udzielać pochwał, podkreślać strony dodatnie i wysiłek nawet w przypadku mniej udanych wytworów.
Jeszcze większym sukcesem nauczyciela będą sytuacje, w których uczniowie sami życzliwie będą odnosili się do trudu kolegi.
Koniecznym warunkiem odczuwania poprzez dzieci sukcesu swojej pracy jest dobieranie takich zadań, które będą dla uczniów interesujące a zarazem odczuwane jako celowe.
Z funkcją aktywizującą silnie związana jest funkcja motywacyjna wycieczek.
Funkcja motywacyjna - Zdaniem M. Bogdanowicza motywacja jest „złożonym procesem, który pobudza dziecko do działania i ukierunkowuje je na określony cel".
Motywacja może być wewnętrzna lub zewnętrzna. W. Okoń stwierdza, że motywacja wewnętrzna pobudza do działania, „które ma wartość samą w sobie, jej przykładem jest zainteresowanie lub zamiłowanie do czego," natomiast motywacja zewnętrzna do działania, to ta, która jest w jakiś sposób nagradzana, lub która pozwala umknąć kary".
Z. Kobyłecka uważa, że funkcja motywacyjna wycieczek wyzwala „chęci do badań i eksperymentów, do aktywnej percepcji i twórczej ekspresji sztuki".
Wycieczka to „otwieranie okna na świat, przygotowanie do samodzielnych wypraw, obserwacji i badań w celu zaspokojenia ciekawości, potrzeb intelektualnych i estetycznych".
Funkcja integracyjna - integracja to „scalanie, wiązanie w jedność, te działania, w których nie występują rozbieżności kierunków działania, sprzeczności między teorią a praktyką, dysproporcje między czterema drogami nauczania - uczenia się".
Funkcja integracyjna wycieczki sprowadza się do synchronizacji w nauczaniu zbliżonych do siebie treści programowych różnych przedmiotów, np. zbieżność pewnych tematów ze środowiska społeczno - przyrodniczego z odpowiednimi tematami z języka polskiego.
Integracyjna funkcja wycieczek praktycznie stosowana zapewni wielostronne spojrzenie na treści kształcenia, a przez to pogłębienie rozumienia otaczającej rzeczywistości i zwiększenie funkcjonalności wiedzy zdobytej w szkole.
Nowoczesne nauczanie powinno być nastawione na pobudzenie, aktywizowanie
i rozwijanie działalności poznawczej uczniów, postaw twórczych i działań kreatywnych. „Szczególnie ważne jest pokazywanie uczniom sposobów rozwiązywania różnorodnych problemów, umiejętności samodzielnego planowania różnych strategii postępowania i zachowań twórczych, które są podstawą zdobywania nowej wiedzy i umiejętności, jak też skutecznej realizacji własnych celów i potrzeb".
Funkcja zdrowotna - wycieczka przyczynia się do wyrabiania sprawności fizycznej, wytrzymałości i odporności, a także wdraża uczniów do dbałości o własne zdrowie.
W literaturze pedagogicznej niektórzy autorzy posługują się pojęciem „funkcje wycieczki", inni zaś używają terminu „walory wycieczki".
R. Harajda uważa, iż każda dobrze zorganizowana wycieczka spełnia cztery walory:
• intelektualne
• fizyczne
• moralne
• estetyczne.
Walory intelektualne - wycieczka daje pełniejszy obraz życia przyrody niż książka, czy lekcja. Pozwala rozszerzyć i utrwalić wiedzę zdobytą w szkole. Wzbogaca wiedzę ucznia.
Walory fizyczne - uczeń pokonując trudności terenu i przeciwności pogody podnosi nie tylko stopień sprawności fizycznej, ale także wyrabia w sobie odporność psychiczną na przeciwności losu. Dzięki temu uczeń ma zaufanie do własnych sił i możliwości.
Walory moralne - uczeń dzięki wycieczce uczy się właściwego współżycia w grupie.
Wycieczka dając pełne poznanie kraju, wytwarza w uczestnikach „poczucie dumy narodowej i miłości do ziemi rodzinnej, uczy patriotyzmu".
Walory estetyczne uwrażliwiają na piękno, uczą spostrzegać je w przyrodzie i w dziełach człowieka.
Na wycieczce łatwo uzasadnić i wpoić uczestnikom konieczność ochrony przyrody, troski o zabytki. Na wycieczce pojawiają się różnorodne sytuacje umożliwiające kształtowanie „wartościowych cech charakteru i woli, uczuć społecznych,
nawyków społecznego postępowania oraz wdrażania do kulturalnego zachowania się."
Znaczenie kontaktów z przyrodą w nauczaniu głęboko zrozumiał W. Suchomliński, który organizował dla uczniów wyprawy do źródeł myślenia i mowy, do cudownego piękna natury. Pisał, że „...my nauczyciele, mamy do czynienia z tym co w naturze najdelikatniejsze, najsubtelniejsze i najwrażliwsze - z mózgiem dziecka.
Dlatego musimy być ostrożni i czuli w każdej chwili: przecież dotykamy
myślącej materii rozwijającego się organizmu."
Mózg dziecka wymaga, żeby jego umysł rozwijał się u źródła myśli „...wśród obrazów widzialnych, przede wszystkim w obcowaniu z przyrodą, żeby myśl przestawiała się z obrazu oglądanego na „przetwarzanie" informacji o tym obrazie. Jeżeli dziecko jest izolowane od przyrody, jeżeli od pierwszych dni nauki odbiera tylko słowa, komórki mózgowe szybko się męczą i nie mogą sprostać pracy, której wymaga nauczyciel."
Oto dlaczego trzeba rozwijać proces myślenia u dzieci, umocnić ich siły umysłowe w obcowaniu z przyrodą - jest to postulat naturalnych prawidłowości rozwoju organizmu dziecięcego. „Dlatego każda wycieczka na łono natury jest lekcją myślenia i rozwoju umysłowego."
Wszystkie wymienione funkcje wycieczek realizowane są jednocześnie i wskazują jak doniosłą rolę pełnią wycieczki szkolne. Dobrze zaplanowane i realizowane ułatwiają poznanie rzeczy i zjawisk, wpływają na rozwój spostrzeżeń, wyobraźni i myślenia, przyczyniają się do kształtowania i rozwijania uczuć patriotycznych,
społecznych, estetycznych oraz wpływają na kształtowanie się takich cech charakteru, jak np. koleżeńskość, wytrwałość, zaradność. Wycieczki zbliżają ponadto szkołę do życia, ukazuj ą pracę człowieka i zmiany, jakich człowiek dokonuje w otaczającym go świecie.