Terapia grupowa dla gimnazjalistów. Podstawy i założenia rocznej pracy terapeutycznej z grupą uczniów pierwszej klasy gimnazjum

1. CHARAKTERYSTYKA OKRESU ADOLESCENCJI

Okres gimnazjum jest uznawany za najtrudniejszy etap edukacyjny. Nie bez przyczyny - uczniowie pierwszej klasy gimnazjum to młodzież w wieku 13 lat, która wraz ze zmianą szkoły wchodzi w skomplikowaną fazę rozwojową - okres adolescencji. Jest to czas zmian, które oznaczają stratę tego, co dotychczasowe, co znane, co oswojone i z czym wygodnie i bezpiecznie się żyło.
Adolescent traci dzieciństwo, beztroskę, cały wypracowany system funkcjonowania adaptacyjnego jako dziecko. Towarzyszy temu brak stabilności fizjologicznej, emocjonalnej, rozbudzony popęd seksualny i młodzieńczy bunt.
Adolescencja jest krokiem z dzieciństwa w dorosłość, jest to proces przygotowywania ciała i psychiki do dorosłych funkcji. W tym okresie rozwój fizyczny nabiera tempa. Organizm dziecięcy przeobraża się w organizm osoby dorosłej, zmieniając swoją wielkość, proporcje i kształty. Wiele zmian hormonalnych sprawia dorastającym poważne problemy z nastrojem i emocjami. Niezrównoważenie młodzieży w wieku dorastania przejawia się w pewnej anarchii życia psychicznego, w chaosie przeżyć i działań, w szybko po sobie następujących stanach: energii i lenistwa, radości i smutku, brawury i nieśmiałości, towarzyskości i pragnienia samotności.
W tej fazie rozwoju młody człowiek po raz kolejny przechodzi proces separacji-indywiduacji. Oprócz buntu, ruchów wolnościowych na drodze określania siebie pojawiają się również lęki czy uda się sprostać dorosłej roli. Niektórzy w odpowiedzi na nie wycofują się, uciekając w przedłużającą się zależność od rodziców lub w wieczny bunt nastolatka. W okresie tym rozpoczyna się poszukiwanie doświadczeń poza środowiskiem rodzinnym, ważne stają się przyjaźnie i przynależność do grupy rówieśniczej.
Potrzeba bycia akceptowanym przez grupę rówieśniczą ma taką siłę, że często dorastający zaspokajają ją kosztem własnego „ja”. Młodzi ludzie przyjmują normy i zachowania grupy wbrew temu, co dotąd uważali za ważne i słuszne. Siłę tę wzmaga wkraczanie w okres buntu młodzieńczego, który w tym wieku manifestuje się przede wszystkim podważaniem, negowaniem tego, co w procesie wychowania płynie od dorosłych.
Rozpoczynając naukę w gimnazjum uczniowie spotykają się po raz pierwszy z nowymi kolegami i nauczycielami, często znajdują się w dotąd nieznanym miejscu. Zachowanie poszczególnych uczniów w stosunku do ich kolegów z klasy jest wypadkową ich wcześniejszych doświadczeń zebranych w domu i szkole, utrwalonych już postaw i aktualnych wyobrażeń. Początek roku szkolnego jest dla większości uczniów klas pierwszych okresem trudnym i pełnym pytań. Jaka okaże się nowa klasa? Kto będzie wychowawcą? Jakich spotkam nauczycieli? Czy będę się dobrze czuł w nowym gronie koleżanek i kolegów? W pierwszej klasie gimnazjum, „świeżo upieczonym gimnazjalistom” ciągle powtarza się frazę “nie jesteście już w podstawówce, zachowujcie się”. Pierwszoklasiści zwykle rozumieją to jako „nie jesteśmy już w podstawówce, nie jesteśmy dziećmi więc możemy więcej”. Gimnazjaliści manifestują swoją „dorosłość” poprzez wyzywające zachowanie, eksperymentowanie z używkami, seksem.

2. GRUPA DO TERAPII
Oferta skierowana jest do uczniów i uczennic pierwszych klas gimnazjum, wykazujących problemy adaptacyjne w nowym środowisku szkolnym objawiające się:

- trudnościami w porozumiewaniu się z rówieśnikami i/lub osobami dorosłymi
- częstym przeżywaniem stresu, napięć, lęków
- nagłymi i nieprzewidywalnymi zmianami nastroju, wybuchami złości, łatwym popadaniem w zdenerwowanie
- zaniżoną samooceną
- częstym odczuwaniem smutku, przygnębienia, poczucia samotności
- osoby ze zdiagnozowanymi zaburzeniami zachowania lub/i emocji

Liczebność grupy: min. 5, maks. 10 osób – z tym , że im większa liczebność, tym większy może być efekt socjalizacji, zwłaszcza w okresie gdy akceptacja grupy jest dla adolescenta najważniejsza

Kwalifikacja do grupy:
Osoby prowadzące sporządzają listę kryteriów, które decydują o włączeniu adolescenta do grupy. Zainteresowani rodzice kontaktują się z prowadzącymi. Może być również taka opcja, że nastolatek sam zgłasza się jako osoba chętna do wzięcia udziału w grupie (w takiej sytuacji również rodzice lub opiekunowie umawiani są na wstępny wywiad).
Przeprowadzany jest wstępny wywiad z rodzicami oraz rozmowa z nastolatkiem. Udziela się w tym momencie informacji co jest celem tego spotkania, a także jaki jest cel i sposób działania grupy.
W czasie takiego spotkania można wstępnie ocenić motywację potencjalnego uczestnika do wzięcia udziału w grupie, a także jaki stosunek do udziału dziecka w terapii mają jego rodzice/opiekunowie i czy są w stanie wspierać udział dziecka w sesjach.
Po podjęciu decyzji o przyjęciu nastolatka do grupy należy o tym poinformować rodziców/opiekunów i udzielić im wszelkich dodatkowych informacji, jak również poprosić o pisemną zgodę na udział dziecka w terapii. Na tym etapie omówione zostają również kwestie poufności oraz podane informacje o możliwych konsultacjach dla rodziców w trakcie trwania grupy (terminy).

Kryteria doboru pacjentów do terapii grupowej:
- minimalny stopień umiejętności interpersonalnych
- aktualnie istniejący dyskomfort psychiczny
- istnienie problemu interpersonalnego
- podatność na wpływ grupy

Skład grupy:
Podstawowym zadaniem jest takie dobranie pacjentów, aby ich indywidualne cechy harmonizowały z rodzajem interakcji i procesu grupowego – czyli określenie jakie właściwości powinny być podobne u wszystkich uczestników.

Co może pojawić się w tej grupie:
- utrata poczucia bezpieczeństwa w związku ze zmianą szkoły – nowe środowisko, inne normy, systemy wartości
- walka o pozycję w grupie
- poczucie osamotnienia, nieumiejętność odnalezienia się w nowej grupie
- zaniżona samoocena
- autodestrukcja, fantazje o śmierci, własnym pogrzebie
- brak motywacji do nauki, pracy
-„testowanie dorosłych” – eksperymentowanie na ile można sobie pozwolić w relacjach z dorosłymi, zachowania prowokacyjne
- depresyjność
- eksperymentowanie z używkami
- poczucie niezrozumienia przez osoby dorosłe
- poszukiwanie własnej tożsamości
- pierwsze miłości
- pytania o seksualność, zainteresowanie seksem

Jakie zachowania mogą być przeszkodą do powodzenia terapii:
- odrzucanie autorytetu dorosłych
- milczenie
- brak zaufania do terapeuty i uczestników
- spóźnienia, unikanie sesji
- wybuch agresji, rękoczyny
- możliwość spotykania się uczestników poza grupą
- zjednoczenie się przeciwko terapeucie
- wypadanie z terapii

3. CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOTKAŃ
Grupa spotyka się co tydzień w stałym miejscu w godzinach 17.00 – 18.00

Rozpoczęcie: miesiąc październik – z wyłączeniem okresu wakacji i ferii szkolnych; miesiąc wrzesień przeznaczony jest na proces kwalifikacji do grupy.

4. KONSULTACJE INDYWIDUALNE DLA RODZICÓW
W trakcie trwania grupy przewidziane są indywidualne konsultacje dla rodziców jeden raz w miesiącu. Adolescent jest informowany o tym, jakie sprawy będą omawiane na spotkaniu, by uniknąć fantazji o zjednoczeniu się terapeuty z rodzicem przeciwko adolescentowi.

5. CELE TERAPII
Udział w grupie może pozwolić młodej osobie:
- doświadczyć „bycia razem”, poczucia przynależności
- zdobyć korektywne emocjonalne doświadczenia na bazie relacji z terapeutami i członkami grupy
- przyjrzeć się relacjom jakie zachodzą w grupie
- doświadczyć dzielenia się swoimi przeżyciami, myślami, emocjami
- zbudować niezależność osobistą przy jednoczesnym uwzględnieniu współzależności z innymi
- zaufać sobie i innym, doznać bezpieczeństwa i wsparcia od grupy, poczuć się pewniej wśród rówieśników
- poprawić świadomość własnych uczuć i potrzeb oraz nauczyć się ich konstruktywnego przeżywania i wyrażania
- przeżyć sytuacje trudne, konfliktowe, doświadczyć jak zachowuje się w takich sytuacjach i wypracować inne sposoby
- uzyskać informacje zwrotne na temat swojej osoby
- nauczyć się tolerować odmienne przekonania, postawy czy zachowania
- przeżyć doświadczenie rozstawania się

6. OSOBY PROWADZĄCE: dwóch koterapeutów

7. OGÓLNY PLAN TERAPII
Oddziaływania terapeutyczne podążać będą za etapami/fazami rozwoju grupy. Terapia prowadzona będzie metodą niedyrektywną. Jedyną strukturą będzie stały sygnał przywitania się grupy i pożegnania po zakończonej sesji. Grupa będzie spotykała się w tym samym dniu tygodnia o stałej godzinie. Od uczestników grupy wymagana będzie punktualność i obecność na sesjach. Terapeuci będą ukierunkowani na pomoc w wyrażeniu trudnych emocji, będą dbać o bezpieczeństwo w grupie oraz o jasność jej struktur.

PIERWSZY ETAP – FAZA ORIENTACJI I ZALEŻNOŚCI (zwana czasem fazą formowania grupy)
Co dzieje się z uczestnikami, jak się czują?
- uczestnicy nie znają się, nie mają do siebie zaufania
- czują się skrępowani, niepewni, nie wiedzą co sie będzie działo
- uczucia: wahanie, lęk, napięcie, obawa, ciekawość, poczucie zagrożenia
- niektóre osoby mogą niwelować lęk poprzez próby kontrolowania sytuacji
- próbują szukać w grupie kogoś podobnego do siebie, atrakcyjnego, kto ma dobrą pozycję
- chcą się dowiedzieć jaki jest cel zajęć, jakie zasady będą panować
- może wystąpić opór, niechęć do wyrażania własnych opinii, emocji, pseudointegracja wynikająca z zaciekawienia
- grupa niweluje różnice, ujednolica się, wypracowuje sobie pewną spójność i zaufanie, które jest przygotowaniem do dalszej wspólnej pracy; jednocześnie zarysowują się poszczególne role u uczestników, które będą się jeszcze na kolejnych etapach zmieniać
- grupa wykazuje zależność od prowadzącego, oczekuje ukierunkowania od prowadzącego, większość uczestników woli polegać na bezpośrednich wskazówkach osób prowadzących niż występować z własnymi pomysłami
Rola terapeuty:
- określenie kim jest terapeuta, ustalenie celów (grupowych i indywidualnych)
- stworzenie warunków umożliwiających zbudowanie w grupie poczucia bezpieczeństwa i empatii
- słuchanie grupy i poszczególnych członków
- wspólnie z grupą wprowadzenie norm grupowych i zasad wspólnego pobytu (budowanie kontraktu)
- zachęcanie uczestników do dzielenia się swoimi uczuciami
Struktury do zaproponowania:
- ustalenie z grupą kontraktu, celów indywidualnych i celów grupy
- na pierwszej sesji wprowadza się struktury, które pozwolą się grupie lepiej poznać (ćwiczenia integracyjne) np.: psychorysunek (narysuj siebie, swoje zainteresowania, narysuj jaki masz dzisiaj nastrój itd.)
- od drugiej sesji proponujemy niedyrektywny styl prowadzenia zajęć, adolescenci odrzucają wszystko co pochodzi od dorosłej osoby, w tym od terapeuty. Należy pozostawić pole do działania grupie, zainicjować dyskusje na dany temat, interweniować tylko wtedy, gdy jest to konieczne
- terapeuta na początku niektórych sesji, po przywitaniu uczestników w stały, wyznaczony na pierwszej sesji sposób, pisze na tablicy przewodni temat. Młodzież może krępować się poruszać trudne tematy, temat przewodni może ułatwić otwarcie się.
Cytaty możliwe do wykorzystania podczas zajęć 1 fazy:
Moja największa obawa w życiu to ...
Myślisz, że jesteś najlepszy? To stań z boku i popatrz na siebie tak, jak patrzą na Ciebie inni. http://jadzka1.c
Przyjaciel widzi lepiej niż lustro.
Człowiek nie jest doskonały, popełnia błędy, te błędy go nie dyskwalifikują, przecież człowiek może się pomylić.

FAZA KONFLIKTU I BUNTU zwana czasem fazą burzy
Co się dzieje w grupie?
- uczestnicy zastanawiają się, czy wszystko czego oczekiwali od zajęć spełnia się
- bunt grupy przeciwko prowadzącemu, testowanie prowadzącego
- uczestnicy poza testowaniem terapeuty „sprawdzają” się również nawzajem
- pojawia się negatywizm – nic się nie podoba: inne osoby z grupy, prowadzący itd.
- pojawiają się symptomy złości – negatywne uwagi, krytyka, silne emocje, a także opór, niechęć, milczenie
- dochodzi do okazywania wrogości, rywalizacji, walki
- u uczestników mogą pojawiać się obawy przed odrzuceniem, utratą kontroli
- pojawiają się takie zachowania jak milczenie, bierność, wycofywanie się, tworzenie się podgrup i koalicji
- ze względu na wzrost poczucia bezpieczeństwa będą ujawniać się różnice w zapatrywaniach, poglądach, członkowie grupy mogą się ze sobą nie zgadzać, może dochodzić do konfliktów
- może dochodzić do porównywania terapeutów do rodziców lub nauczycieli
- uczestnicy na tym etapie często dzielą się z grupą tym, czego oczekują od życia, od innych osób lub jak chcieliby być postrzegani
- może dochodzić do silnej ekspresji emocji, co w efekcie może prowadzić do pewnego uwolnienia, samoakceptacji, rozumienia siebie, rozpoznania intensywności uczuć, a także uzyskania troski i wsparcia od grupy
- ujawniają się role, pojawia się struktura grupy
- uczestnicy maja krytyczne podejście do grupy i prowadzącego, jednak dochodzą do wniosku, że są w grupie z własnej woli – pojawia się wzięcie odpowiedzialności za uczestnictwo w grupie
Zadania terapeuty:
- zadaniem prowadzącego jest działać jak mądry rodzic, który wie, że bunt należy przetrwać
- ważne jest, by terapeuta nie traktował zachowania grupy jako atak na swoją osobę
- stosowanie techniki wspólnych tematów „wygląda na to , że każdy się trochę boi”
- przejęcie neutralnej pozycji w sytuacji konfliktowej
- ewentualne wsparcie „ kozła ofiarnego”
- ukierunkowanie grupy by skupiła się na istotnych tematach

FAZA SPÓJNOŚCI I WSPÓŁPRACY W GRUPIE (normalizacja)
Co się dzieje w grupie:
- poradzenie sobie z poprzednio wymienionymi trudnościami prowadzi do tego właśnie etapu
- idealizacja grupy, zmniejszenie poziomu krytycyzmu
- pojawia się kompromis, przestrzeganie norm, szacunek, akceptacja, przejaskrawienie miłych uczuć
- wzrasta poziom wzajemnej akceptacji, poczucia przynależności
- konflikty mogą się nadal pojawiać ale sposoby radzenia z nimi są już bardziej konstruktywne
- niepokój nie towarzyszy juz całej grupie, ale staje się indywidualnym odczuciem poszczególnych osób
- otwarta komunikacja
- uczestnicy wyrażają otwarcie swoje potrzeby
- odbiegające od normy zachowanie jest coraz częściej tolerowane
- przejście od rywalizacji do współpracy
- uczestnicy lepiej rozumieją genezę swoich trudności
Rola terapeuty:
- zidentyfikowanie tematów wspólnych dla wszystkich lub kilku jej członków
Struktury do zaproponowania:
- psychodrama
- praca ze snem
- psychorysunek (np. mapa życia, mój najszczęśliwszy dzień w życiu)

FAZA ZAKOŃCZENIA
Co się dzieje w grupie:
- przeżywanie straty (żal, złość, poczucie odrzucenia i opuszczenia, poczucie, ze otrzymało się za mało)
- uczestnicy mogą zacząć unikać trudnych tematów
Zadania terapeuty:
- odpowiednio wcześnie przypomnieć uczestnikom o zakończeniu grupy
- pozwolić grupie podzielić się odczuciami i myślami związanymi z opuszczeniem grupy
- podsumowanie tego, co działo się w trakcie terapii
- wzmocnienie pozytywnych uczuć, podsumowanie nabytych umiejętności

Bibliografia:
1. Gryniuk I., Wspomaganie rozwoju u uczniów szkoły średniej jako próba przeciwdziałania patologii społecznej, [w:] Psychopatologia i psychoprofilaktyka , p. red. Margasiński A., Zajęcka B., Kraków 2000

2. Obuchowska I., Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wychowawców, Warszawa1996

3. Siemek D., Problemy wychowawcze wieku dorastania, Warszawa 1986

4. Simm M., Sytuacja wychowawcza w gimnazjach, „Wychowawca” 2002/10

5. Sosnowski A, Walkowiak J., Dylematy socjologii młodzieży – próby ich rozwiązania, „ Studia Socjologiczne” 1989/4

6. Szczepański M., Woźniak – Krakowian A., Pawlica B., Polska młodzież między normą a patologią społeczną [w:] Psychopatologia i psychoprofilaktyka , p. red. Margasiński A., Zajęcka B., Kraków 2000

7. Urban B. Dewiacje wśród młodzież: uwarunkowania i profilaktyka,
Kraków 2001

8. Żebrowski J., Psychospołeczne skutki przemocy i agresji w szkole [w:] Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transfomacji ustrojowej, p. red. Papieża J., Płukisa A., Toruń 1998

9. Geldard K., Geldard D. (2005). Jak pracowac z dziecięcymi grupami terapeutycznymi.Gdańsk, GWP

10. Harold S. Bernard, K. Roy Mac Kenzi. (2000). Podstawy terapii grupowej, Gdańsk. GWP