Problemy emocjonalne i społeczne dziecka przedszkolnego pochodzącego z rodziny uzależnionej od alkoholu

Lata przedszkolne według psychologów, tworzą fundamenty dorosłej osobowości. Obserwując dzieci w przedszkolu i analizując rozmaite sytuacje, np.: rutynowe czynności codzienne, zachowanie podczas zabawy, przystosowanie emocjonalne, stosunki między rodzicami i dzieckiem, można ustalić, czy żyje ono w atmosferze napięcia wynikającego z uzależnienia od alkoholu któregoś z jego rodziców. Alkoholizm jednego z członków oddziałuje na całą rodzinę i chorują wszyscy. Jednak jego szczególnie niewinnymi, niedostrzeganymi ofiarami są dzieci. Każde dziecko doświadcza w ciągu swego życia uczuć negatywnych tj.: gniewu, strachu, niepewności, winy bądź zakłopotania czy wstydu. Dzieci alkoholików przeżywają te uczucie znacznie głębiej, intensywniej i częściej, aniżeli ich rówieśnicy. Życie w rodzinie alkoholowej może wywrzeć poważny wpływ na rozwój dziecka. Każde dziecko w miarę dorastania zmaga się z problemami przystosowania psychicznego, ale codzienność dzieci w rodzinach alkoholowych zadaje o wiele boleśniejsze rany.
Dziecko buduje swój świat na podstawie tego, czego doświadcza, słyszy i poznaje. Dziecko żyjące w „toksycznym” świecie, który zniewala, zawłaszcza i zatruwa jego indywidualną przestrzeń, bywa jednak nie tylko jego aktywnym badaczem – który go poznaje, wydaje o nim sądy, próbuje zmagać się z nim, pokonując niesprzyjające sytuacje, w których przyszło mu żyć. Potrafi ono także działać w tym świecie w sposób destrukcyjny(M. Szczepska-Pustkowska, 1998, s.215). Rodzina alkoholowa zaszczepia w dziecku wieczną traumę, poczucie znieważenia, poniżenia, wpędza je w pustkę emocjonalną i stan ubóstwa społecznego. Rodzina dysfunkcyjna, jako „toksyczny” świat dziecka ...zmusza je do przyjmowania i pełnienia w nim „toksycznych” ról społecznych, dostarcza mu wypaczonych wzorców postaw wobec różnych obszarów rzeczywistości. Pod jego wpływem dziecko staje się podobnie jak on sam „toksyczne” (tamże,s.216).
Wychowanie w rodzinie dysfunkcyjnej powoduje u dziecka rozmaite zaburzenia rozwojowe. Dzieci z rodzin alkoholowych często mają problemy z konstruktywnym radzeniem sobie w trudnych sytuacjach (z emocjami, przeżywaniem ich i odreagowywaniem). Właśnie zmiana środowiska z rodzinnego na przedszkolne jest szczególnie trudna dla dziecka.
U dzieci alkoholików występują zaburzenia w zachowaniu, a przejawiają się one w komplikacjach adaptacyjnych do środowiska przedszkolnego.
A. Klim-Klimaszewska (2006) wyróżnia kilka typów zaburzeń w adaptacji przedszkolnej dziecka z rodziny uzależnionej od alkoholu:
- dzieci na pozór przystosowane, podporządkowane i grzeczne, ale bardzo nieśmiałe, małomówne, lękliwe;
- dzieci smutne, o zaburzonym nastroju, drażliwe i płaczliwe, mające trudności ze snem i apetytem;
- dzieci mające duże problemy w kontaktach z rówieśnikami, nadpobudliwe, agresywne;
- dzieci „zbuntowane”, nie okazujące satysfakcji, rozżalone, niechętnie odnoszące się do przedszkola i rówieśników.
Dzieci wykazujące trudności w adaptacji do środowiska przedszkolnego są mniej podatne na oddziaływania wychowawcze, a długo trwające zaburzenia w zachowaniu mogą ulec utrwaleniu i powodować zakłócenia rozwoju społecznego dziecka. A. Klim-Klimaszewska (2006. s. 32) twierdzi, iż podstawowym objawem złego przystosowania jest negatywny stosunek emocjonalny dziecka do przedszkola.
W zaburzeniach emocjonalnych dzieci wykazujących trudności w adaptacji do środowiska przedszkolnego, a pochodzących z rodziny uzależnionej od alkoholu, można wyróżnić następujące syndromy:
• reakcje nerwicowe cechujące się dużą różnorodnością zmieniających się objawów,
• zaburzenia w kształtowaniu się struktury osobowości, wyrażające się zachowaniem agresywnym bądź zachowaniem biernym, wycofującym się,
• zaburzenia zachowania, w ramach których wyróżnia się zachowania typu acting out, będące wyrazem agresji,
• zaburzenia psychotyczne (A. Kozłowska, za: A. Klim-Klimaszewska, 2006, s. 33).
Zatem, jeśli dziecko przejawia zaburzenia emocjonalne powstałe w wyniku nieprawidłowości życia rodzinnego (alkohol w rodzinie), to konsekwencje tego można obserwować właśnie na terenie przedszkola. Analizowanie kilku sytuacji (wymienione wyżej: codzienne rutynowe czynności, zachowanie podczas zabawy, przystosowanie emocjonalne, stosunki między rodzicami a dzieckiem) pozwoli nauczycielce w przedszkolu ustalić czy dziecko żyje w atmosferze ciągłego napięcia wynikającego z uzależnienia od alkoholu.
Dzieci z rodzin, gdzie nadużywa się alkoholu przeżywają bardziej niż inne dzieci zakłócenia w poczuciu bezpieczeństwa. Doświadczają więcej lęku, napięć, samotności i dezorientacji. Taki stan doprowadza do tworzenia się obronnej postawy życiowej. Postawa obronna charakteryzuje się tym, że dziecko zamyka się w sobie, cofa przed ryzykiem i zmianami, nie ufa ludziom. Na tle sytuacji materialnej, warunków mieszkaniowych rodziny nadużywającej alkohol kształtuje się sytuacja dziecka w domu rodzinnym. Mieszkania przeważnie ciasne, przeludnione, zaniedbane i niedostatecznie umeblowane powoduje, że dzieci te nie mają miejsca do zabawy, swojego kącika do wyciszenia. Nie mają możliwości zapraszania rówieśników, a obecność wielu osób powoduje, wzajemne przeszkadzanie sobie, a to doprowadza do konfliktów. Siedzenie w zadymionym mieszkaniu, niedosypianie, powoduje u dzieci stany nerwicowe i rozwój agresji. Panująca wówczas atmosfera pełna napięć i nieporozumień stwarza dziecku wiele negatywnych i obciążających jego system nerwowy doświadczeń (A. Kozłowska, 1984, s.118). Wynikają z tego problemy emocjonalne i społeczne w środowisku przedszkolnym. Dzieci te stają się bardziej nerwowe, nie mogą porozumieć się spokojnie z rówieśnikami, często izolują się od nich. Dzieci te osiągają mizerne wyniki w edukacji przedszkolnej.
Często dzieci alkoholików spotykają się też z odrzuceniem ze strony pijących rodziców. Chociaż rodzice ci okazują czasem miłość, to szybko ją odbierają bądź przemieniają w obojętność lub złość. I dlatego dzieci te czują się odrzucone, ponieważ dla ich rodziców alkohol jest ważniejszy. Niektóre dzieci z rodzin alkoholowych czują się odrzucone również przez rodziców nie pijących, ponieważ ci koncentrują się mocno na osobie pijącej, zapominając o dziecku. Odrzucone dziecko sądzi, że skoro rodzice go nie kochają, nie chcą go, że nie zasługuje na dobre traktowanie. W przedszkolu dzieci te wycofują się z różnych zadań, zakładając z góry, że i tak im nie sprostają. Niekiedy dzieci też obwiniają same siebie, i to w sobie doszukują się przyczyny tragedii rodzinnej. U dzieci z takich rodzin występuje rozstrojenie życia uczuciowego, jakaś nienormalność w przeżywaniu lub wyrażaniu uczuć. Może to być płaczliwość, lękliwość, ale również nieopanowana agresja, wybuchowość. Życie w warunkach długoletniego stresu psychicznego doprowadza do destrukcyjnych wzorów zachowań.
Powyższe wzorce wyniesione z domu, przykre doświadczenia ze środowiska rodzinnego skutkują ogromnymi problemami w przedszkolu. Dzieci te są nieufne wobec nauczycielki i rówieśników. Nie mając odpowiednich wzorców z domu rodzinnego, cechują się niezaradnością w sytuacjach przedszkolnych. Nie potrafią nawiązywać więzi ani z innymi dziećmi, ani z nauczycielką; ich zachowanie często charakteryzuje się izolacją i wycofaniem. Są też dzieci, które w przedszkolu, za wszelką cenę, pragną zwrócić na siebie uwagę innych, ponieważ odczuwają ogromną potrzebę akceptacji.
Dziecko z rodziny alkoholowej ma mniejsze poczucie własnej wartości, dlatego też w nowym otoczeniu staje się ono niepewne siebie i swoich możliwości, reaguje lękiem w sytuacjach, które odbiera jako zbyt trudne i przerastające jego możliwości (tamże, s. 32).
Dzieci bywają świadkami i ofiarami przemocy w rodzinie alkoholowej, a takie zachowania przenoszą też na środowisko przedszkolne – modelują agresywne zachowania i słownictwo rodziców. W rodzinie tej niemal każdemu zachowaniu dziecka towarzyszy ostra krytyka i nagana, często są stosowane kary za drobne nawet uchybienia w wykonywaniu poleceń rodziców. System kar i zakazów jest w takich rodzinach jedyną formą kontaktu (tamże, s.125). Taki system wychowawczy powoduje nadpobudliwość i agresywność dziecka w sferze ruchowej i słownej, która pojawia się szczególnie w trudnych sytuacjach, w nowym otoczeniu (np. przedszkolnym).
Dzieci w takich rodzinach są znacznie bardziej narażone na zakłócenia w stanie poczucia swojego bezpieczeństwa. Doświadczają więcej napięć, lęku, dezorientacji i samotności. Może to prowadzić do tworzenia obronnych postaw życiowych (bohater rodzinny, wspomagacz, kozioł ofiarny, zagubione dziecko, maskotka).
U dzieci przejawiających trudności w adaptacji do środowiska przedszkolnego może wystąpić wiele zaburzeń spowodowanych wychowaniem w dysfunkcyjnym środowisku rodzinnym. Bowiem trwające dłuższy czas działania traumatyczne czy znaczące doświadczenia stresowe wywołują we wrażliwym układzie nerwowym dziecka wiele destrukcyjnych skutków. W niektórych przypadkach może pomóc tylko odpowiednio prowadzone działanie terapeutyczne (A. Klim-Klimaszewska, 2006, s. 44).

Literatura:
Klim-Klimaszewska A., Adaptacja dziecka do środowiska przedszkolnego, Siedlce 2006.
Kozłowska A., Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym, Warszawa 1984.
Szczepska-Pustkowska M., „Toksyczne dzieci” – dziecięce postawy wobec alkoholizmu,
W: J. Żebrowski (red.), Pedagogika opiekuńcza w okresie demokratycznych przemian, Gdańsk 1998.