Szkolnictwo innowiercze na ziemiach polskich

I Początki reformacji (kryzys i przemiany kościoła, które w konsekwencji doprowadziły do jego rozpadu) w Polsce przypadają na 20 – te lata XVI wieku.

II Powstanie nowego szkolnictwa:

1. Luteranizm (Marcin Luter, w 1517 roku w Wittenberdze ogłosił 95 tez, wystąpił przeciw „sprzedaży” odpustów; wyznanie ewangelicko-augsburskie; jedno z wyznań protestanckich, powstałych w Niemczech w XVI w., które za źródło wiary uznaje tylko Biblię, odrzucając sakramenty, z wyjątkiem chrztu i komunii):
> Luteranizm „przybył” z Brandenburgii, Prus Książęcych i ze Śląska. Rozwijał się na Pomorzu i w
Wielkopolsce, czasem również w Krakowie oraz innych miastach Małopolski.
• W 1535 roku, otworzono gimnazjum w Elblągu, które istniało do XIX wieku. Jego założycielem był holenderski emigrant Wilhelm Gnapheus, jednak właściwym organizatorem szkoły był zastępca Wilhelma – uczeń Melanchtona, Andrzej Aurifaber. Zachował humanistyczny profil szkoły, ale obok gramatyki i literatury łacińskiej i greckiej wprowadził do jej programu takie przedmioty, jak matematyka, historia powszechna. Następcy Aurifabera: J. Hoppe, J. Mylius i jego syn Michał, starali się nadać gimnazjum cechy szkoły wyższej. Szkoła liczyła siedem klas i dziewięć lat nauki (najmłodsza i ostatnia były dwuletnie). W XVI wieku wprowadzono filozofię i teologię luterańską. Stopniowo próbowano przekształcić ją w gimnazjum akademickie rozszerzając jej program w kierunku prawa i nauk matematyczno – przyrodniczych. Nauczano języka polskiego – wynikało to z potrzeb praktycznych (nauczanie języka polskiego dla Niemców i niemieckiego dla Polaków). Obok gimnazjum elbląskiego funkcjonowała także od 1599 roku szkoła dla ubogich uczniów (Pauperschule).
• W 1558 powstało gimnazjum w Gdańsku, istniejące do 1793 roku. Jego założycielem był Jan Hoppe. Początkowo była to czteroklasowa i czteroletnia szkoła humanistyczna. W 1580 szkoła ta, została przekształcona w gimnazjum akademickie. Gimnazjum to zyskało dwie nowe dwuletnie klasy (razem liczyło 6 klas i 8 lat nauki), w którym wykładano na poziomie akademickim teologię, matematykę, filozofię, prawo, historię, medycynę i poetykę. Nauczano również języka polskiego, który został do niego wprowadzony w 1589 roku przez J.Rybińskiego. Została tu po raz pierwszy w Polsce przeprowadzona sekcja zwłok. Badano również możliwości zastosowania chemii w wytwarzaniu lekarstw.
• Trzecie ze słynnych gimnazjów powstało w Toruniu w 1568 roku, a istniało do 1817. Powstało w oparciu o wzory humanistyczne, jednak wkrótce upadło. W 1584 roku zostało ponownie zorganizowane na wzór J.Sturma przez H.Strobanda oraz U.Schobera. Od tego czasu szkoła ta, posiadała 10 klas. W 1594 roku dodano jeszcze jedną dwuletnią klasę (suprema), w której nauczano przedmiotów na poziomie zbliżonym do uniwersyteckiego. Wówczas owe gimnazjum zostało przekształcone w tzw. Gimnazjum akademickie. Program obejmował nauczanie elementarne, średnie humanistyczne i kursy akademickie. Wykładano m.in. prawo i egzaminy publiczne. Nauczano w nim także języka polskiego dla młodzieży niemieckojęzycznej oraz niemieckiego dla uczniów polskojęzycznych. Gimnazjum miało własną bibliotekę i drukarnię.

2. Kalwinizm (protestancka doktryna stworzona przez Jana Kalwina 1536 r. i przyjęta następnie przez wszystkie kościoły ewangelicko-reformowane.):
> Od połowy XVI wieku obserwujemy rozwój szkolnictwa kalwińskiego, w Małopolsce (np. Pińczów, Kraków, Dubiec) i na Litwie w drugiej połowie XVI wieku powstały gimnazja kalwińskie.
• Pierwsze i najbardziej znane gimnazjum powstało w Pińczowie w dobrach Mikołaja Oleśnickiego w 1551 roku. Jego rozwój przypada na okres po 1556 roku. P.Statorius zreformował je i przekształcił w szkołę humanistyczną. Skrócił czas nauki – cztery klasy (klasa elementarna + trzy klasy zapewniające wykształcenie humanistyczne). Statorius uporządkował sprawę dni wolnych od nauki, świąt i wakacji letnich, kładąc kres idącej dowolności w tej dziedzinie. Każdy miał wpłacać do kasy szkoły 12 groszy kwartalnie. Dużą nowością było wprowadzenie podręczników do każdego przedmiotu. Nauczało się języka polskiego, a nawet wydano w 1568 roku po łacinie gramatykę języka polskiego. W latach 60-tych XVI wieku, na skutek rozłamu w kalwinizmie, szkoła pińczowska opowiedziała się po stronie arian. Stała się pierwszą szkołą tego wyznania w Polsce.

3. Wraz z wyodrębnieniem się Zboru Mniejszego, czyli Braci Polskich, rozwija się też szkolnictwo ariańskie. (kierunek w teologii chrześcijańskiej zapoczątkowany przez kapłana aleksandryjskiego Ariusza ok. 256-336, podważający dogmat Trójcy Świętej i zaprzeczający boskiej naturze Chrystusa).
• W 1588 roku arianie przejęli drugą po pińczowskiej szkołę kalwińską – gimnazjum w Lewartowie. Jej reformatorem był Wojciech z Kalisza. Gimnazjum miało pięć klas. Celem wychowawczym było wpojenie młodzieży dobrych obyczajów. Uczono świeckiej etyki, centralną pozycję zajmował język łaciński. Ważną pozycję zajmowała również ekonomia i polityka. Kształciła się w owej szkole młodzież protestancka i katolicka. Kontynuacją szkoły lewartowskiej była tzw. Akademia Rakowska. Mówi się, że Arianie byli prekursorami Oświecenia.
> Bracia Polscy w 1603 roku założyli pięcioklasowe gimnazjum w Rakowie.
• Program Akademii był bardzo praktyczny. Nauki łaciny nie traktowano jako cel sam w sobie, lecz jako narzędzie ułatwiające porozumienie między ludźmi. Przy nauce retoryki wykorzystywano aktualną problematykę społeczną i polityczną. Uzupełnieniem była nauka prawa i historii Polski według podręcznika J. Pastoriusa. Nowością w owej szkole były nauki przyrodnicze i matematyczne. Sporą wagę przykładano do etyki, co wynikało z racjonalizmu i tolerancji religijnej Braci Polskich. Ze szkołą rakowską była związana drukarnia, w której wydawano podręczniki i dzieła arian polskich.

4. Bracia Czescy zaczęli osiedlać się już w 1548 roku w Wielkopolsce. (chrześcijański ruch reformacyjny zapoczątkowany w Czechach w 1457 r. Wyrósł z sekty husytów Piotra Chelczycky'ego (1390-1460). Po nawiązaniu kontaktów z Marcinem Lutrem ruch przyjął postać samodzielnego Kościoła ewangelickiego).
• Około 1555 roku założyli szkołę w Lesznie. W początkach XVII wieku jej program był ubogi, jednak w 1628 roku po przybyciu do Leszna czeskiego pedagoga J.A.Komeńskiego to się zmieniło. Uczynił z niej bowiem „laboratorium doświadczalne dla pomysłów i wynalazków, organizacji i metod nauczania”. Przez dydaktykę, pojmowaną jako „sztuka nauczania wszystkiego wszystkich”, dojrzewała w nim idea zbudowania nauki, która obejmowałaby wszystkie inne – naukę uniwersalną (pansofię). Zostało też zorganizowane gimnazjum Opalińskich w Sierakowie w 1650 roku. W czasie potopu szwedzkiego w 1656 roku szkoła w Lesznie uległa zniszczeniu.

Bibliografia:

I Opracowania zwarte:

Bartnicka K., Szybiak I.: Zarys historii wychowania. Wyd. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s.119.
Kot S.: Historia wychowania. t.1. Wyd. „Żak”, Warszawa 1996, s. 260 – 264.
Kurdybacha Ł. (red.): Historia wychowania. t.1. Wyd. PWN, Warszawa 1965, s. 391 – 392; 397 – 399.
Litak S.: Historia wychowania – podręcznik akademicki. Do wielkiej rewolucji francuskiej. t.1. Wyd. WAM,
Kraków 2004, s. 121 – 122; 126 – 128.
Orczyk A.: Zarys historii szkolnictwa i myśli pedagogicznej. Wyd. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2008, s. 111 – 112.

II Netografia:

http://portalwiedzy.onet.pl/34076,,,,reformacja,haslo.html , 05.11.2009, 19.11.
http://www.slownik-online.pl/kopalinski/D9ADD93265C37C5FC12565EF0051C476.php ,05.11.2009, 19.45.
http://www.slownik-online.pl/kopalinski/46AAF0045800FDB6C12565E2003BD34A.php , 06.11.2009, 10.37.
http://www.slownik-online.pl/kopalinski/4327CC0AE6FD5C32412565A1005ABBCA.php , 06.11.2009, 11.03.
http://dziedzictwo.ekai.pl/@@bracia_czescy 06.11.2009, 11.54.