Jak pomóc dziecku z dysleksją rozwojową?

Problem wczesnego rozpoznawania i likwidowania trudności w nauce czytania i pisania stanowi przedmiot troski pedagogów, psychologów, nauczycieli nie tylko w Polsce, ale również na świecie.
Termin „Dysleksja rozwojowa, czyli specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu” po raz pierwszy pojawił się w roku 1917 w monografii J. Hinshelwooda dla oznaczenia trudności
w uczeniu się u dzieci, w pierwotnym sformułowaniu „dysleksja wrodzona”. Termin „dysleksja” stosowany był już od 1887 roku przez R. Berlina, lecz w przypadku utraty zdolności do czytania u osób dorosłych. Dodanie do terminu „dysleksja” określenia „rozwojowa” lub „wrodzona” wskazuje na fakt wczesnych uwarunkowań tych trudności trwających od urodzenia, a nie nabytych w późniejszym okresie życia. W Polsce tą problematyką zajmowały się m.in. H. Spionek, B. Sawa, M. Bogdanowicz.
Niektórzy autorzy na oznaczenie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu używają jednego terminu np. dysleksja rozwojowa, inni dwóch np. dysleksja i dysgrafia, wreszcie trzecia grupa autorów to ta, która stosuje trzy terminy: dysleksja, dysortografia i dysgrafia. Autorzy stosując trzy terminy mają na celu dokładne wskazanie rodzaju występujących trudności u dziecka, ponieważ mogą występować one w sposób izolowany, choć najczęściej występują jednocześnie. Najczęściej jednak mówi się o tzw. dysleksji lub o dziecku dyslektycznym, sygnalizując w ten sposób, że ma się na myśli specyficzne trudności w uczeniu się czytania i pisania bez precyzowania, o jakie trudności chodzi.
Przedrostek „dys” oznacza w języku łacińskim i greckim brak czegoś, trudność, nadając określeniu znaczenie negatywne. Termin „dysleksja” wywodzi się od czasownika „lego” – czytam, zatem dysleksja to trudność w opanowaniu umiejętności czytania. Pojęcie „dysortografia” pochodzi od wyrazu „orthos” – prawidłowy i „grapho” – piszę, więc oznacza on trudność w opanowaniu prawidłowej pisowni. Termin „dysgrafia” oznacza trudność
w zakresie techniki pisania, niski poziom graficzny pisma.
Powszechnie uznawaną definicją dysleksji jest definicja przyjęta przez Światową Federację Neurologów w 1968 roku w Dallas (USA). Mówi ona, że specyficzna rozwojowa dysleksja to zaburzenia manifestujące się trudnościami w nauce czytania, mimo stosowania obowiązujących metod nauczania, normalnej inteligencji i sprzyjających warunków społeczno – kulturowych. Jest spowodowana zaburzeniami podstawowych funkcji poznawczych.
W Polsce najczęściej używaną definicją jest definicja H. Spionek mówiąca, że „dysleksją” i „dysortografią” możemy nazwać wyłącznie takie trudności w czytaniu i pisaniu, które są spowodowane deficytami rozwoju funkcji percepcyjno – motorycznych, obliczanymi w stosunku do wieku dziecka, a ocenianymi również w relacji do jego ogólnego poziomu umysłowego.
Niektórzy autorzy, np. M. Bogdanowicz wyróżniają następujące typy dysleksji:
•Dysleksja typu wzrokowego, u której podłoża leżą zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej, powiązane z zaburzeniami koordynacji wzrokowo – ruchowej i wzrokowo – przestrzennej;
•Dysleksja typu słuchowego – uwarunkowana zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy, najczęściej powiązana z zaburzeniami funkcji językowych;
•Dysleksja integracyjna, kiedy to poszczególne funkcje nie wykazują zakłóceń, natomiast zakłócona jest ich integracja.

Charakterystyczne objawy dysleksji:
1. Wiek niemowlęcy (0 – pierwszy rok życia)
Motoryka duża – opóźniony lub nietypowy rozwój ruchowy. Dzieci nie raczkują, gorzej utrzymują równowagę w postawie siedzącej i stojącej. Przejawiają minimalne dysfunkcje neurologiczne, jak: obniżony tonus mięśniowy, utrzymujące się pierwotne odruchy wrodzone, które powinny zaniknąć do końca pierwszego roku życia.
2. Wiek poniemowlęcy (2-3 lata)
Motoryka duża – opóźniony rozwój ruchowy. Dzieci mają trudności z utrzymaniem równowagi, automatyzacją chodu. Później zaczynają chodzić, biegać.
Motoryka mała – opóźniony rozwój motoryki rąk. Dzieci są mało sprawne manualnie, nieporadne w samoobsłudze, a także mało sprawne w zabawach manipulacyjnych.
Funkcje wzrokowe, koordynacja wzrokowo – ruchowa – opóźnienie rozwoju grafomotorycznego. Dzieci nie próbują same rysować, w wieku 3 lat nie umieją narysować koła.
Funkcje językowe – opóźnienie rozwoju mowy. Dzieci później wypowiadają pierwsze wyrazy, w wieku 2 lat – zdania proste, w wieku 3 lat zdania złożone.
3. Wiek przedszkolny (3-5 lat)
Motoryka duża – niska sprawność ruchowa w zakresie ruchów całego ciała. Dziecko słabo biega, ma kłopoty z utrzymaniem równowagi, z trudem uczy się jeździć na rowerku trzykołowym, jest niezdarne w ruchach.
Motoryka mała – słaba sprawność ruchowa rąk. Dziecko ma niechęć do czynności samoobsługowych, zabaw manipulacyjnych.
Koordynacja wzrokowo – ruchowa – niechęć do rysowania, budowania z klocków, nieprawidłowy chwyt ołówka. Brak umiejętności rysowania koła (w wieku 3 lat), koła
i krzyża (w wieku 4 lat), kwadratu opartego na kącie (w wieku 5 lat).
Funkcje wzrokowe – nieporadność w rysowaniu. Trudności w składaniu według wzoru obrazków pociętych na części, puzzli, mozaiki.
Funkcje językowe – dziecko może mieć opóźniony rozwój mowy, nieprawidłową artykulację głosek. Występują trudności z wypowiadaniem wyrazów, z rozpoznawaniem rytmów
i aliteracji, z zapamiętaniem i przypominaniem nazw. Problem sprawia nauka wierszy
i piosenek. Zasób słownictwa jest ograniczony.
Lateralizacja – brak przejawów preferencji jednej ręki.
Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni – z końcem wieku przedszkolnego dziecko nie potrafi wskazać prawej ręki.
4. Klasa „0” (6-7 lat)
Motoryka duża – obniżona sprawność ruchowa. Dziecko słabo biega, skacze, ma trudności
z wykonywanie4m ćwiczeń równoważnych. Kłopoty sprawia mu nauka jazdy na nartach, łyżwach, rowerze.
Motoryka mała – mała sprawność manualna. Problem sprawia wykonywanie precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi oraz opanowanie prawidłowych nawyków podczas rysowania i pisania.
Koordynacja wzrokowo – ruchowa – trudności z rzucaniem i chwytaniem piłki, nieprawidłowy chwyt ołówka, niewłaściwe rysowanie szlaczków, odtwarzanie złożonych figur geometrycznych.
Funkcje językowe – wymowa może być nieprawidłowa. Spotyka się błędy gramatyczne. Dziecko może mieć trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych wyrażających stosunki przestrzenne, różnicowaniem podobnych głosek, z dokonywaniem operacji na cząstkach fonologicznych. Występować mogą problemy z zapamiętaniem więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie oraz z przyswojeniem materiału uszeregowanego w serie i sekwencje.
5. Wiek szkolny
Motoryka duża – trudności z opanowaniem jazdy na rowerze, nartach, łyżwach. Niechętne uczestnictwo w zabawach ruchowych.
Motoryka mała – brak pełnego opanowania czynności samoobsługowych związanych
z ubieraniem się, myciem i jedzeniem.
Koordynacja wzrokowo – ruchowa – trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem. Niechęć do pisania i rysowania. Niski poziom graficzny rysunków i pisma.
Funkcje wzrokowe – dziecko ma trudności z wyróżnianiem elementów z całości oraz
z syntetyzowaniem ich w całość, z wyodrębnianiem szczegółów różniących obrazki.
Funkcje językowe – wadliwa wymowa, błędy gramatyczne. Trudności z pamięcią fonologiczną, sekwencyjną, z szybkim wymawianiem nazw, z nazywaniem
i zapamiętywaniem liter alfabetu, uczeniem się tabliczki mnożenia.
Lateralizacja – utrzymanie się oburęczności.
Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni – trudności z jednoczesnym wskazywaniem na sobie części ciała i określaniem ich terminami: prawe – lewe, z określeniami położenia przedmiotów względem siebie. Zwierciadlane pisanie liter i cyfr.
Orientacja w czasie – trudności z określeniem pory roku, dnia, czasu na zegarze.
Czytanie i pisanie – dziecko czyta wolno głosując lub sylabizując. Czyta szybko, ale popełnia przy tym dużo błędów. Myli litery rzadziej występujące lub podobne pod względem kształtu oraz identyczne, lecz inaczej położone w przestrzeni. Nagminnie opuszcza, dodaje, przestawia, podwaja litery lub sylaby. Nasilone trudności podczas pisania dyktand.

Zabawy i ćwiczenia usprawniające orientację
w schemacie ciała i przestrzeni
I. Orientacja w schemacie ciała.
1.Poznawanie własnego ciała.
•Dotykanie poszczególnych części ciała.
•Oglądanie swojego ciała w lustrze.
•Pokazywanie, naśladowanie min w lustrze.
•Pokazywanie poszczególnych części ciała, dotykanie ich, poklepywanie.
•Poruszanie wskazaną częścią ciała.
•Wskazywanie i nazywanie poszczególnych części ciała.
2. Wyrobienie i utrwalenie autoorientacji.
•Podnieś prawą rękę, pokaż lewe oko, chwyć się za prawe kolano, pokaż lewe ucho itd.
•Lewą ręką pokaż prawe oko, prawą ręką chwyć lewe ucho itd.
3. Wyrabianie i utrwalanie orientacji w schemacie ciała osoby stojącej naprzeciw.
•Ćwiczenia z lustrem (takie jak w punkcie 2 tylko przed lustrem).
•Rób to, co ja – naśladowanie czynności wykonywanych przez drugą osobę.
•Ja mówię, ty pokaż – mama mówi np.: pokaż głowę, dziecko pokazuje, połóż ręce na głowie, dziecko kładzie ręce na głowie itp.
•Róbmy to razem – wspólne działania dziecka i mamy, np. złapmy się za ręce, kładziemy ręce na swoich ramionach itp.
•Ćwiczenia z drugą osobą – stań przede mną, za mną, do mnie przodem, tyłem, idź do przodu, tyłu itp.
•Ćwiczenia z osobą naprzeciw – dorosły wymienia części swojego ciała, dziecko obserwuje, a następnie je wskazuje u stojącej naprzeciw osoby.
II. Orientacja w kierunkach przestrzeni.
1. Określanie przestrzeni.
•Podnieś ręce do góry, popatrz w dół, spójrz za siebie, powiedz, co jest po twojej prawej stronie, co leży na stole, co jest przed tobą, co jest za biurkiem, pod krzesłem, itp.
•Połóż lalkę na łóżku, z lewej strony krzesła, pod biurkiem, za zasłonką itp.
•Ćwiczenia z przedmiotem, np.: stań za piłką, przed piłką, obok piłki, poturlaj piłkę po podłodze, rzuć piłkę do góry, do mnie, itp.
2. Chodzenie pod dyktando.
•Pójdź 2 kroki do przodu, 3 kroki w lewo, 2 do tyłu, 5 w prawo itp.
3. Ćwiczenia utrwalające orientację na kartce papieru.
•Dużą białą kartkę przypinamy do ściany. Zadaniem dziecka jest pokazanie górnego brzegu, dolnego brzegu, prawej (lewej) strony.
•Kartkę kładziemy na stole. Dziecko określa brzegi jak poprzednio.
4. Zamalowywanie dużych powierzchni farbami, rysowanie szlaczków o rozmaitych kształtach, rysowanie kształtów literopodobnych z zachowaniem kierunków od lewej do prawej, od góry do dołu i w przeciwną stronę do wskazówek zegara.
5. Rysowanie oburącz np.: choinki, serca, domku itp.
6. Kreślenie egipskich wzorów – dziecko wg instrukcji dorosłego rysuje szlaczki. Każda kreska ma długość kratki. Rozpoczynamy od kropki. 1 kratka w górę, 1 w prawo, 1 w dół, 1 w prawo, 1 kratka w górę, 1 w prawo, 1 w dół, 1 w prawo. Dalej potrafisz sam. Dokończ szlaczek.
7. Labirynty - dziecko wg instrukcji dorosłego rysuje labirynt. Rozpoczynamy od kropki.
1 kratka w górę, 1 w prawo, 2 w dół, 2 w lewo, 3 w górę, 3 w prawo, 4 w dół, 4 w lewo, 5 w górę, 5 w prawo, 6 w dół, 6 w lewo … Dalej potrafisz sam. Dokończ labirynt.
8. Rysowanie przedmiotów w odpowiednim położeniu, np.:
•Dorysuj pod oknem ławkę, obok drzewa dorysuj krzew, dorysuj dym z komina, nad drzewami dorysuj chmurkę, dorysuj kamyki na drodze, pod drzewem dorysuj grzybek itp.
•Pomiędzy klockami dorysuj piłkę, włosy lalki z prawej strony pomaluj na brązowo, sukienkę lalki z lewej strony pomaluj na czerwono, obok lalki, która prawą rękę trzyma w górze narysuj balonik itp.
9. Kolorowanie obrazka wg podanej instrukcji, np.:
•Pola oznaczone kropką pomaluj na niebiesko, pola oznaczone krzyżykiem na żółto itp.
10. Łączenie kropek.
11. Kalkowanie wzorów.

Zabawy i ćwiczenia rozwijające słuch fonematyczny
(zdolność do słyszenia i różnicowania dźwięków mowy)
1. Naśladowanie odgłosów zwierząt.
2. Powtarzanie trudnych sylab i wyrazów.
3. Rozpoznawanie nuconej melodii.
4. Odtwarzanie rytmów klaskaniem, pukaniem.
5. Wyróżnianie wyrazów w prostych zdaniach, np.: Ela ma kotka.
a)Liczenie wyrazów.
b)Wyklaskiwanie, wypukiwanie wyrazów.
c)Określanie miejsca wyrazu w zdaniu.
6. Wyróżnianie sylab w wyrazie.
a)Zabawa w wyliczanki, np.: e – le – me – le – dut – ki …
b)Zabawa w rymowanie, np.: co rymuje się z wyrazem kotek (płotek, młotek).
c)Wybrzmiewacie w wyrazach pierwszej sylaby.
d)Kończenie wyrazów rozpoczętych przez drugą osobę, np.: ma- mama, ka- kawa.
e)Wyklaskiwanie sylab.
f)Liczenie sylab w wyrazach.
7. Wyróżnianie głosek w wyrazie.
a)Wybrzmiewanie pierwszej samogłoski (należy ją przedłużyć, np.: oooooko, uuuuucho).
b)Wybrzmiewanie pierwszej spółgłoski (w prostych wyrazach, w których drugą głoską jest samogłoska, np.: sok, rak).
c)Wybrzmiewanie ostatniej samogłoski.
d)Wybrzmiewanie ostatniej spółgłoski.
e)Wybrzmiewanie ostatniej samogłoski.
f)Wybrzmiewacie głosek z jednoczesnym klaskaniem.
8. „Czytanie słuchem” – składanie słów z usłyszanych głosek lub sylab.
a)Co słyszysz, gdy powiem: k o t e k (głoski należy wypowiadać w pewnych odstępach czasowych).
b)Co słyszysz, gdy powiem: pa ra sol ka (sylaby należy wypowiadać w pewnych odstępach czasowych).
9. Wyszukiwanie wśród obrazków takich par, których nazwy rozpoczynają się taką samą głoską lub sylabą.
10. Wyszukiwanie wśród obrazków takich par, których nazwy rozpoczynają się określoną głoską lub sylabą.
11. Wyszukiwanie par typu: kartonik z obrazkiem i kartonik z literą, na jaką rozpoczyna się jego nazwa.
12. Domino fonetyczne: mówienie wyrazów w taki sposób, aby każdy następny wyraz rozpoczynał się taką samą głoską, jaką kończy się poprzedni, np.: las – sowa – aparat – traktor – rak – katar.
13. Określanie ilości głosek w usłyszanych wyrazach.
Mam nadzieję, że przytoczone zestawy ćwiczeń uatrakcyjnią pracę z dzieckiem dyslektycznym, ułatwią i wydatnie przyspieszą naukę czytania i pisania.

Bibliografia:
1.Bogdanowicz M., Metoda dobrego startu w pracy z dzieckiem w wieku od 5 do 10 lat, WSiP, Warszawa 1989.
2.Bogdanowicz M., O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu – odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli, Linea, Lublin 1994.
3.Krasowicz – Kupis G., Język, czytanie i dysleksja, AWH Antoni Dudek, Lublin 2001.
4.Stępkowska Z., Kos B., Pomoce do nauki pisania, czytania i mówienia także dla dzieci dyslektycznych, WSiP, Warszawa 1995.
5.Włodek – Chronowska J., Stymulacja procesu czytania w młodszym wieku szkolnym, UJ, Kraków 1985.