Etiologia jąkania

Przyczyn jąkania jest bardzo wiele. Stanowiska wobec tej kwestii są różne. Specjaliści upatrują przyczynę jąkania w zaburzeniach metabolicznych, nieprawidłowościach funkcjonowania mózgu, uszkodzeniach mózgu, ogólnej niesprawności motorycznej i mięśniowej, a także w urazach psychicznych, problemach rodzinnych. Ogólnie teorie dotyczące etiologii jąkania można podzielić następująco :
-Teoria fizjologiczna – najkrócej mówiąc głosi, że jąkanie jest skutkiem dyskoordynacji pracy narządów oddechowego, fonacyjnego
i artykulacyjnego. Prawidłowa koordynacja tych aparatów polega na tym, że oddech poprzedza fonację, fonacja artykulację. W przypadku jąkania impulsy nerwowe docierają z mózgu do obwodowych narządów mowy.
w nieprawidłowej kolejności. Zdarza się, że artykulacja wyprzedza fonację lub oddychanie. Powoduje to niepłynność mowy. Klasyczną teorię jąkania rozwinął E. Richter , który wyróżnił jego przyczyny pierwotne (neurofizjologiczne) i wtórne (psychogenne).

Do pierwotnych zalicza się:
a.naruszenie kolejności bodźców;
b.zbyt silne skurcze mięśni zaangażowanych w mówienie;
c.zahamowanie fonacji;
d.osłabienie rytmu;
e.wadliwe predyspozycje spowodowane złą techniką mówienia;
Wymienione czynniki należą do czynności mózgu i zaburzają bezpośrednio funkcję mówienia.

-Teoria psychologiczna –zwolennicy psychologicznej teorii jąkania twierdzą, że jest ono zaburzeniem psychosomatycznym, którego przyczyny pierwotne są psychiczne, a wtórne fizjologiczne. Klasyczną psychologiczną teorię jąkania stworzyli psychoanalitycy. Psychoanaliza traktuje jąkanie jako objaw nerwicy monosymptomatycznej, która jest efektem stłumienia negatywnych uczuć i emocji, wypartych do podświadomości. Te niepożądane treści ujawniają się w formie niepłynności mówienia.
Znaczenie czynników psychologicznych podkreśla K. Głogowski . Ujmuje jąkanie w aspekcie zdezintegrowanej osobowości, która jest „nerwicowo uszkodzona”. W świadomości jąkającego się powstają dwie sprzeczności: mówić albo milczeć.
Przedstawiciele psychologii behawioralnej twierdzą, że jąkanie jest wyuczonym zachowaniem werbalnym . Dziecko nauczyło się mówić niepłynnie, gdyż ta forma wypowiedzi była wielokrotnie wzmacniana pozytywnie, aż do utrwalenia się nawyku.
Genezę jąkania behawioryści tłumaczą także działaniem mechanizmów:
-warunkowania klasycznego - dzięki którym powstaje połączenie między sytuacjami wywołującymi negatywne emocje a niepłynnością mówienia. Emocje te aktywizują autonomiczny układ nerwowy, który funkcjonuje poza świadomością jąkającego się. Jego jąkanie jest więc reakcją warunkową na sytuacje lękotwórcze;
-warunkowania instrumentalnego- dzięki któremu są nabywane neuromięśniowe i wegetatywne ruchy towarzyszące mówieniu
Skoro jąkania można się nauczyć to można się i oduczyć - twierdzą behawioryści.

-Teoria lingwistyczna –Zwolennicy lingwistycznej teorii jąkania podkreślają fakt, że 90% przypadków jąkania rozpoczyna się w okresie kształtowania mowy dziecka (do lat 6), a zjawisko samoczynnego ustąpienia niepłynności mówienia jest częste. Rozumienie wypowiedzi rozwija się u dziecka lepiej, aniżeli umiejętność mówienia. Poza tym dziecko pozostaje w tym okresie na poziomie myślenia konkretnego i sprawia mu kłopot eliminowanie informacji nieistotnych. R. Becker twierdzi, że wiek przedszkolny jest szczególnie podatny dla powstawania jąkania, bowiem wchodzą tu w grę ogólna ruchliwość dziecka, szybkie wzbogacanie słownika, oraz dynamiczny rozwój myślenia. Zwraca się uwagę na fakt, że niepłynność mówienia koreluje często z opóźnionym rozwojem mowy. Dzieci jąkające się później zaczynają mówić, a ich rozwój języka przebiega z licznymi trudnościami. Gregory na podstawie badań stwierdził, że dzieci jąkające są mniej kompetentne językowo niż ich rówieśnicy mówiący płynnie. Traktuje on czynnik lingwistyczny jako jeden z głównych czynników zwiększających podatność na jąkanie.

-Teoria biocybernetyczna – podstawy biocybernetycznej teorii jąkania opracowali lubelscy fizycy. Według nich jąkanie to efekt uszkodzenia części elektronowej ośrodka mowy. Uszkodzenie to jest częściowe, gdyż niepłynność jest okresowa . Nowy empiryczny model biocybernetyczny stanowi, że jąkanie powstaje na poziomie poprzedzającym programowanie ruchów artykulacyjnych tzn. podczas tworzenia zamysłu i formy wypowiedzi. Proces ten składa się z trzech części: generowanie wiadomości, formułowanie wypowiedzi i artykulacja. Formułowanie przekazu słownego składa się z kodowania syntaktycznego i fonologicznego. Celem kodowania składni jest tworzenie zdań ze znaczeń słów, zaś celem kodowania fonologicznego jest przekształcenie programu syntaktycznego w program artykulacyjny poprzez dobór segmentów do budowy określonego słowa, łączenie ich w sylaby i nałożenie wskaźników intonacyjnych i czasowych na sylaby. Efektem programu artykulacyjnego jest plan motoryki, zgodnie z którym sterowane są ruchy narządów mowy. Jąkanie jest wynikiem zaburzenia kodowania fonologicznego, szczególnie na poziomie intonacyjno-czasowym. Pogląd ten jest zgodny z przytoczoną wcześniej w niniejszej pracy tezą Van Ripera, który twierdził, że niepłynność mówienia wynika z braku koordynacji czasowej ruchów artykulacyjnych.

Biorąc pod uwagę omawiane kryteria Z. Tarkowski dzieli następująco niepłynność mówienia:
1.stosując kryterium lingwistyczne, wyróżnia:
-niepłynność prostą, kiedy występuje jeden objaw niepłynności mówienia
-niepłynność złożoną, kiedy występuje kilka objawów niepłynności mówienia
Podstawowe objawy niepłynności mówienia to:
-powtarzanie głosek (m-m-m-mama), sylab (ma-ma-mama), słów (mama, mama poszła), części zdań (mama poszła, mama poszła do, do sklepu)
-przeciąganie głosek (mmmmama)
-blokowanie( m..ama poszła)
-emblofazje (yyy, eee)
-pauzy (momenty ciszy)
-rewizje (mama poszedł...szła do sklepu)
-tachylalia (zbyt szybkie mówienie)
-dysrytmia (nierytmiczne mówienie)
Objawy te mogą występować:
-w formie izolowanej, tzn. oddzielnie od siebie, z przerwami wypełnionymi płynnie wymawianymi głoskami,
-w formie łączonej, tzn. kilka objawów niepłynności mówienia jeden po drugim.

2.Zgodnie z kryterium fizjologicznym niepłynność mówienia Z.Tarkowski dzieli na:
-niepłynność spastyczną, występującą na skutek nadmiernych skurczów mięśni aparatu mowy;
-niepłynność niespastyczną, której nie towarzyszą wymienione skurcze.

3.Kryterium psychologiczne to przede wszystkim świadomość niepłynności mówienia i logofobia, wyróżnia tu:
-niepłynność nieuświadomioną i nielogofobiczną;
-niepłynność uświadomioną, ale nielogofobiczną;
-niepłynność uświadomioną i logofobiczną.

4.Stosując kryterium socjologiczne, tenże autor dzieli niepłynność na:
-niepłynność społeczną stałą, występującą w każdej sytuacji i wobec każdej osoby;
-niepłynność społeczną zmienną, pojawiającą się w niektórych sytuacjach i wobec określonych osób.

Mimo licznych badań mechanizm jąkania nie został w pełni wyjaśniony. Każda z prezentowanych teorii jąkania ma pewne racje, najwięcej zwolenników zdobywają w tej kwestii teorie wieloczynnikowe.

Literatura:

Chęciak. M, Realizacja jednostek mowy w jąkaniu, Uniwersytet Śląski, Katowice 2005
Engiel. Z, Próba opracowania systemu ćwiczeń logopedycznych w rehabilitacji jąkania, cz. IV, Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne 3,1997
Głogowski. K , Jąkanie w aspekcie zdezintegrowanej osobowości, ”Logopedia”8-9
Grzybowska. A ,Behawioralne teorie jąkania ,”Przegląd Psychologiczny”1,1999
Kostecka. W , Zintegrowany program terapii osób jąkających się ,Lublin 2004
Pruszewicz. A(red), Foniatria kliniczna, Warszawa 1992
Tarkowski. Z, Jąkanie, Warszawa 1999, PWN
www.jąkanie.pl
Zaleski. T, Jąkanie z punktu widzenia praktyki foniatrycznej, Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Mowy ,4, s.88-90