Metody poznawania rodziny

Środowisko rodzinne odgrywa ogromną rolę w życiu dziecka a zatem bez pomocy rodziców, bez poznania warunków w jakich ono żyje nauczyciel nie może w pełni realizować zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych. W związku z tym istnieje potrzeba, aby jak najpełniej i jak najdokładniej poznać środowisko rodzinne ucznia.
Pracując w Specjalnym Ośrodku Szkolno – Wychowawczym wiem, że rodzina może być przyczyną problemów dziecka - wiem też, że bez pomocy i współpracy rodziców niewiele zdziałam. Mając to na uwadze staram się jak najlepiej poznać sytuację rodzinną moich wychowanków.

Istnieją różne metody poznawania rodziny, jednak dla mnie najlepsze okazały się:
1.Analiza dokumentacji szkolnej i akt osobowych dziecka. Analiza dokumentów szkolnych dostarcza wiele prawdziwych informacji o nowo przybyłym wychowanku. Głównym celem wglądu jest ustalenie przyczyn skierowania do ośrodka i internatu. Staram się wykonać tę czynność jeszcze przed rozmową z dzieckiem. Nietaktowne bowiem zapytanie o matkę czy ojca, który np. przebywa w więzieniu zaburza pozytywny układ wychowawca-dziecko.

2.Kwestionariuszowy wywiad środowiskowy przeprowadzony w domu rodzinnym i połączony z doraźną obserwacją kontynuowaną w czasie przeprowadzania wywiadu. Jest to jedna z metod, gdzie można uzyskać bardzo dużo cennych informacji, które nas interesują. Ważne jest, aby zadzwonić i umówić się na wizytę z rodzicami.

Wywiad środowiskowy pozwala na w miarę całościowe ujęcie badanych zjawisk. Podczas przeprowadzania wywiadu staram się by miał on formę luźnej rozmowy. Dzięki temu mogę też obserwować moich rozmówców i indywidualnie kierować rozmową. Swobodny wywiad daje także możliwość zindywidualizowania rozmowy i sięgnięcia do materiału głębszego, który mógłby zostać pominięty przy użyciu bardziej standardowego narzędzia jak np. ankieta. Aby uzyskać wiarygodne informacje należy włączyć do wywiadu większą liczbę członków rodziny.
Podczas rozmowy staram się stworzyć miłą atmosferę pełną życzliwości i wzajemnego zaufania. Nigdy też nie sporządzam notatek w obecności rozmówcy. Sądzę, iż najważniejsza jest tu umiejętność „picia herbaty” z rodzicami dzieci, bycie z drugim człowiekiem i cierpliwość.

3.Szczególne walory poznawcze i społeczne ma metoda dialogu środowiskowego.
Bez nawiązania osobistych kontaktów za pośrednictwem rozmowy współdziałanie wydaje się mało realne. Rozmowa nierzadko pozwala przełamać obopólną niechęć, brak zaufania i wzajemne opory, uniemożliwiające podejmowanie wspólnych zadań. Poprawna rozmowa między nauczycielem i rodzicem może wydatnie przyczynić się do:
- lepszego wzajemnego poznania się i poznania samych uczniów;
- pogłębienia zaufania rodziców do nauczycieli i vice versa;
- łagodzenia u rodziców napięcia psychicznego spowodowanego problemami dziecka w nauce;
- zmniejszenia u rodziców niepewności i osamotnienia w pracy wychowawczej z dzieckiem;
- zminimalizowania błędów wychowawczych popełnionych przez rodziców i nauczycieli;
- zharmonizowania oddziaływań pedagogicznych rodziny i szkoły.
4.Dobre efekty daje uzyskiwanie informacji od uczniów poprzez zastosowanie metod autoekspresyjnych. Zastosowanie tych metod polega na wytworzeniu sytuacji niejako skłaniającej ucznia do pewnego spontanicznego i szczerego zachowania werbalnego, które może pośrednio przynieść informację o nim i jego rodzinie. Najbardziej atrakcyjne dla wychowanków okazało się odgrywanie scenek oraz połączenie elementów zabawy z poważnym zastanowieniem się nad jakimiś sprawami. Metoda inscenizacji oparta jest na założeniu, że dzieci w zabawach często podejmują w sposób udramatyzowany odegranie pewnych ról lub role osób odgrywających ważne role w ich życiu np. ojca lub matki i dokonują projekcji swoich wrażeń wynikających z obserwacji zachowania tychże osób, na własne zachowanie w czasie gry. Zwykle tego rodzaju spontaniczne zachowanie dzieci może informować o tym, co dzieje się w ich środowiskach domowych.

5. Wiele potrzebnych informacji można uzyskać od dzieci z ich swobodnych wypowiedzi pisemnych. Zadaję wypracowania, których temat jest pytaniem otwartym np. „Dom moich marzeń”, „Moja rodzina”. We wspomnianych wyżej przykładach zbieram wiadomości o uczniu oraz o innych członkach rodziny.

6. Godne polecenia są dwie metody psychologiczne o charakterze projekcyjnym: test rysunku rodziny M. Braun-Gałkowskiej oraz test uzupełniania zdań J. Kostrzewskiego w wersji zmodyfikowanej. Są one uzupełnieniem metod podstawowych, a więc wywiadów, kwestionariusza i testów. Podstawowym założeniem, wspólnym dla technik projekcyjnych jest fakt, że badana osoba, która znajduje się w sytuacji wieloznacznej „spostrzeżeniowo niejasnej”, interpretuje potrzeby i stany emocjonalne według własnych stanów psychicznych. Wybór tych metod podyktowany został zarówno wiekiem jak i możliwościami intelektualnymi wychowanków. Testy projekcyjne są z reguły atrakcyjne dla dzieci a ponadto są dostępne dla badanych niezależnie od ich poziomu umysłowego, co w przypadku badania dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim jest bardzo ważne. Dodatkowo analiza rysunków dzieci pozwala pogłębić orientację co do zakresu trudności manualnych, a także dostarczyć spostrzeżeń dotyczących poziomu rozwoju analizy, syntezy i pamięci wzrokowej, orientacji kierunkowej i organizacji przestrzennej.
Świadomość tego, iż rysunki dzieci są odzwierciedleniem procesu rozwojowego i mogą dostarczyć wielu informacji o środowisku wychowanków skłania mnie do przeprowadzenia testu rysunku rodziny w mojej grupie. Każde dziecko mając do dyspozycji 12 kredek i czystą kartkę rysuje na moje polecenie swoją rodzinę. Podczas wykonywania przez dzieci rysunku rodziny obserwuję kolejność rysowania postaci, ich wielkość, umieszczenie na kartce, rysowane przedmioty, dewaloryzację lub waloryzację któregoś członka z rodziny. Ważna jest także odległość dziecka od rodziców, należy wziąć także pod uwagę nacisk narzędzia piszącego ( zbyt lekkie lub zbyt mocne) oraz kolorystykę rysowanych postaci.
Po zakończeniu pracy proponuję dziecku próbę opisania rysunku. Zadając pytania pomocnicze takie jak: kim są osoby na rysunku, co robią, gdzie się znajdują, kto jest najbardziej szczęśliwy w rodzinie, czy oni się lubią? Proszę także, aby wychowanek określił kim chciałby być w rodzinie i dlaczego. Pytam czy jest zadowolony ze swego rysunku i czy chciałby coś w nim zmienić? Każdy rysunek konsultuję z psychologiem.

7. Złożoność percepcji i relacji interpersonalnych w rodzinie widoczna jest również w teście niedokończonych zdań.Polega on na werbalnym lub pisemnym eksponowaniu wyrazu lub fragmentu zdania, który dziecko ma rozbudować w pełne zdanie. Oto przykład wyrazów – haseł : „Mama najwięcej kocha ...”, „ Tata najwięcej kocha ...”, „ Kocham swoją mamę, ale ...? „ itp. Oczekiwania, że wyniki testu dostarczą bogatego materiału jakościowego o rodzinach dzieci – spełniają się. Dzięki testowi można poznać sprawy czasami bardzo intymne np. „ Chciałbym, aby moja mama przestała pić”, „Chciałbym aby tata nie bił mamy”.

8. Poznawczą wartość mają także metody socjometryczne, które polegają napodawaniu przez osoby badane nazwisk członków rodziny, do której oni przynależą zgodnie z określonymi kryteriami wyboru. Kryteria te dotyczą w szczególności żywionych przez osoby badane uczuć sympatii, przyjaźni; uznania lub antypatii, wrogości wobec członków swojej rodziny. Najczęściej stosuję technikę J. L. Moreno. Jest ona łatwa w użyciu i wymaga niewiele czasu na przeprowadzenie. Oto przykładowe pytania:
- „Z kim najchętniej bawisz się w domu?”
- „ Kogo z rodziny zabrałbyś na bezludną wyspę?”
- „Z kim nie chciałbyś pojechać na bezludną wyspę?”

Przedstawione wyżej metody umożliwiają zbadanie często bardzo intymnych przeżyć dzieci np. tęsknotę za domem, za najbliższymi. Techniki projekcyjne stanowią materiał do nawiązania rozmów na tematy zaburzonego zachowania dzieci: ucieczek z domu, kradzieży, wykroczeń seksualnych, wybryków chuligańskich itd.

Reasumując należy podkreślić, iż aby badania dały zamierzony skutek należy zastosować jednocześnie kilka metod, tylko wtedy możemy zgłębić tajemnice życia rodzinnego.
Ważną sprawą jest także to, iż badając dane zjawisko nie można opierać się na informacjach jednostronnych. Badając np. przyczyny agresywnego zachowania wychowanka należy przeprowadzić wywiad z wychowawcą klasy, rodzicami i samym uczniem. Dodatkowo moje spostrzeżenia konsultuję z psychologiem i pedagogiem - tylko to sprawi, że nasze badania będą wiarygodne.

Aby uzyskać rzetelne informacje i dokonać trafnej diagnozy proponuję:
- Dążenie do wieloaspektowego ujęcie problematyki rodziny.
- Łączenie analizy jakościowej z ilościową.
- Posługiwanie się wieloma metodami badawczymi.
Opieranie się na informacjach podawanych nie tylko przez rodziców, gdyż mogą być one nie zawsze do końca prawdziwe. Często zdarza się, że rodzice podają tylko pozytywne zachowania, by przedstawić dziecko w jak najlepszym świetle. Potrzebna jest nam pedagogom rzetelna wiedza, umożliwiająca podjęcie wspólnych działań wychowawczych, zapobiegających narastaniu trudności.
- Proponuję zadbać o to, aby spotkania z rodzicami przebiegały w atmosferze życzliwości i wzajemnego zaufania.
- Ważne jest zapraszanie rodziców na imprezy organizowane w szkole np. bal karnawałowy, „Dzień Matki”, „Dzień Dziecka” a także na ciekawe lekcje otwarte. Na imprezach tego typu mogłyby być różne konkursy, zabawy z udziałem rodziców. Wychowawca ma wtedy możliwość zaobserwowania kontaktów rodzice-dzieci.
- Bardzo ważna jest także współpraca z psychologiem i pedagogiem szkolnym, wymiana informacji, spostrzeżeń.
- Każdy nauczyciel, aby poznać rodzinę w sposób możliwie pełny musi poza wykorzystywaniem wymienionych metod badań pedagogicznych, poznać odpowiednią literaturę psychologiczną i pedagogiczną, śledzić informacje na ten temat w czasopismach i literaturze.

Literatura

1.Janowski A., Poznawanie uczniów, WSiP, Warszawa 1975.
2.Kawula S., Brągiel J., Janke A. W., Pedagogika rodziny. Wyd. Adam Marszałek. Toruń 1997.
3.Sowa I., Pedagogika specjalna w zarysie. Wyd. oświatowe „ FOSZE”, Rzeszów 1997.
4.Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. WPN, Warszawa 1975.
5.Tyszka Z., Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną, „ POMORZE”, Bydgoszcz 1988.
6.Winiarski M., Rodzina – szkoła- środowisko lokalne. Problemy edukacji środowiskowej, Warszawa 2000.
7.Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, WSiP, Warszawa 1995.