Twórczość plastyczna małego dziecka

TWÓRCZOŚĆ PLASTYCZNA MAŁEGO DZIECKA

Dla małego dziecka każda sytuacja jest nowa, bezustannie dokonuje ono odkryć rzeczy, zjawisk dotychczas nieznanych, zupełnie nowych. Dziecko podświadomie gromadzi różnorodne przeżycia i doświadczenia, których intensywność wymaga rozładowania. Przeżycia, doświadczenia i spostrzeżenia przekazuje w formie gestu, słowa, działalności plastycznej czy muzycznej. Poprzez te formy ekspresji stara się nawiązać kontakt z otoczeniem społecznym i przekazać to, co jest dla niego ważne. A. Trojanowska spontaniczną działalność dziecka nazywa „ekspresją artystyczną” lub „twórczością artystyczną”. Twórczość ta jest wyrazem zainteresowań dzieci, normalnie rozwijające się dziecko przy sprzyjających warunkach wychowawczych chętnie i samodzielnie rysuje, lepi, wycina itp. M. Parnowska-Kwiatowska przedstawia to w następujących słowach: „Pierwsze samodzielne próby rysowania, malowania, lepienia, wycinania itp. prowadzą dziecko do przekształcania w tym zakresie otaczającej rzeczywistości, do kształtowania nowych jej form z odpowiedniego materiału plastycznego. Przekształcanie stanu istniejącego, pomysłowość, wynalazczość, odkrywczość – cechy, które stanowią o geniuszu ludzkim, stają się w swojej zaczątkowej postaci udziałem małego dziecka. Wytwór plastyczny, dzieło sztuki dziecka jest jednocześnie indywidualnym i osobistym wyrazem jego chęci, zainteresowań, myśli czy przeżyć”.
Sztuka dziecka jest przejawem jego rozwoju. Podczas twórczego działania angażowane są wszystkie sfery psychiczne człowieka. W procesie twórczym uczestniczą poszczególne receptory (wzrok, dotyk, słuch itp.), aktywizują się procesy poznawcze (spostrzeżenia, pamięć, wyobraźnia twórcza, myślenie, uwaga), procesy emocjonalne, ujawniają się cechy osobowości.
V. Lovenfeld podkreśla ogromne znaczenie sztuki jako środka do zrozumienia rozwoju psychicznego dziecka. Wiedza, jaką dysponuje dziecko w czasie rysowania świadczy o poziomie jego rozwoju intelektualnego. W miarę jak dziecko rośnie wzrasta w jego rysunkach liczba szczegółów i świadomość zmienności otoczenia. Dzieci, u których ta świadomość nie rozwija się, ujawniają braki w rozwoju intelektualnym, zaś uwzględnianie wszystkich szczegółów rysowanego przedmiotu zazwyczaj występuje w rysunkach dzieci o wysokiej inteligencji. Rysowanie może dostarczyć dziecku okazji do rozwoju emocjonalnego. Częste stereotypowe powtórzenia występują zazwyczaj w rysunkach dzieci, które przejawiają sztywność myślenia i trudności w przystosowaniu do nowych sytuacji, są wyrazem słabego zaangażowania emocjonalnego. Wrażliwe emocjonalnie i niezahamowane dziecko chętnie identyfikuje się ze swoimi rysunkami, dziecko niewrażliwe emocjonalnie, zahamowane nie uwzględnia w swojej twórczości elementów osobistych. Rozwój fizyczny przejawiający się w pracy twórczej dziecka jest zdolnością do koordynacji wzrokowo – ruchowej, umiejętnością kontrolowania ruchów ciała i ogólną zręcznością. W twórczości plastycznej rosnące znaczenie rozwoju spostrzegania ujawnia się we wzrastającej świadomości dziecka i wykorzystywaniu przez nie różnorodnych doświadczeń zmysłowych. Wczesne okresy rozwojowe rysunku odznaczają się głównie spostrzeganiem barw, później ważne stają się także zmieniające się ich odcienie oraz światło, kształt, przestrzeń. W miarę jak dziecko rośnie jego sztuka staje się odzwierciedleniem rozbudzającej się świadomości otoczenia społecznego, rozwija się wrażliwość na obecność ludzi i ich wpływ na jego życie. Doświadczenia te stają się w dużym stopniu treścią rysunków, a sam proces tworzenia sprzyja rozwojowi społecznemu. Ujawnia się to także w odtwarzaniu na rysunku elementów otoczenia społecznego, np. rysowanie lekarza, policjanta, dzieci w przedszkolu. Rozwój estetyczny w wytworach artystycznych dzieci ujawnia się jako zdolność do łączenia doświadczeń w pewną sensowną całość. Efektem tego połączenia jest harmonijna organizacja myśli i uczuć, której wyrazem są linie, tworzywo i użyte barwy. Początkowo dzieci łączą je całkowicie intuicyjnie, z czasem znajdują przyjemność w świadomej manipulacji elementami rysunku i tworzenia stosunków przestrzennych między nimi.
Twórczość plastyczna jest najpowszechniejszym zjawiskiem w spontanicznej i ekspresyjnej działalności dziecka, jednocześnie niezmiernie ważnym dla jego rozwoju. Z tego powodu stała się przedmiotem zainteresowania badaczy wielu dyscyplin naukowych, m.in. pedagogiki, psychologii, socjologii, estetyki. Pierwszym polskim psychologiem, który podjął szeroko zakrojone badania w tej dziedzinie był S. Szuman. Jego badania wykazały pewne prawidłowości w rozwoju ekspresji rysunkowej dziecka. Wraz z ogólnym rozwojem psychoruchowym dziecka i rozszerzaniem się jego wiedzy o świecie wzbogaca się także schemat rzeczy przedstawianych na rysunku. Szuman wyróżnił zatem w rozwoju rysunków trzy fazy:
1. Okres bazgrania, czyli formowania się schematu,
2. Okres schematu,
3. Okres poschematyczny.
Okres bazgrania obejmuje 2 – 3 rok życia. Charakterystyczną cechą tego okresu jest zapełnianie płaszczyzny kropkami, kreskami, krzyżującymi się liniami krzywymi, próby zamykania koła.
Okres schematu (ideoplastyka) obejmuje 3 – 12 rok życia. Został on podzielony na następujące fazy:
• Głowonogi – 3-4 rok życia;
• Głowotułowie – 4-5 rok życia;
• Schematy uproszczone – 5-7 rok życia;
• Schematy wzbogacone – 7-12 rok życia.
Dwie pierwsze fazy charakteryzują się uprzedmiotowieniem wypowiedzi plastycznych, natomiast dwie następne symbolicznym ujmowaniem formy, stopniowym wzbogacaniem schematu.
Okres poschematyczny (fizjoplastyka) obejmuje 12 – 15 rok życia. Jest to okres, kiedy dziecko dąży do odtwarzania podobieństwa na podstawie bezpośrednich obserwacji przedmiotów z natury.
Rysunek jest jedną z pierwszych i najważniejszych form ekspresji. Od rysowania najczęściej rozpoczyna dziecko opowiadanie o sobie i o świecie. Nawet bardzo małe dziecko, nie zdając sobie sprawy z trudności prowadzenia ołówka, ani nie znając różnej miękkości grafitów, jest bardzo zadowolone mogąc rysować miękką kredką. W pierwszych rysunkach nie usiłuje jeszcze niczego przedstawiać, absorbuje je sama możliwość zapełnienia powierzchni kartki. Fascynuje je barwny ślad kredki, wypróbowuje kolory, ciesząc się samym procesem rysowania zapełnia liniami powierzchnię. W następnym etapie rozwoju dziecko spostrzega, że może istnieć związek między bezładnymi kształtami, które narysowało, a wizerunkami rzeczy, które napotyka w swoim otoczeniu, dochodząc do tego, że istnieją graficzne obrazy ludzi i przedmiotów, zaczyna uznawać swe własne działania graficzne za wizerunki rzeczy. Głównym celem rysunków małego dziecka jest narracja, dążenie do podania możliwie największej ilości informacji przy znacznej oszczędności środków, dlatego dzieci starają się przedstawić rzeczy tylko podstawowe, najważniejsze, najważniejsze dla dziecka.
Malowanie farbami dla dziecka w wieku przedszkolnym jest źródłem przeżyć i emocji. W swej ekspresji malarskiej dziecko potrafi wyrazić myśli tak głębokie, jakich nie umiałoby wyrazić słowami. Dziecko 6 -letnie posiadając już pewne doświadczenia malarskie, potrafi mieszać dwa kolory dla otrzymania nowego. Jest to dla niego pasjonująca zabawa, pełna niespodzianek, wiodąc do nowych pomysłów i odkryć. Dziecko 6–letnie potrafi już nazywać barwy i rozróżniać ich odcienie. Odczuwa ciepło i neutralność kolorów oraz specyfikę ich wzajemnego oddziaływania w kompozycji. Maluje ono swoje obrazki z wielką łatwością, naturalną swobodą i polotem.
Jedną z form twórczości plastycznej dziecka jest budowanie i konstruowanie z elementów gotowych, np. z klocków, z materiału przyrodniczego, bądź też z innego dowolnie dobranego materiału , np. z puszek, szpulek na nici, drutu itp. Formy konstrukcyjne 6-latka są bogate pod względem formy i treści. Różnorodne rozwiązania konstrukcyjne świadczą o wielkim zainteresowaniu tą formą twórczości. Dziecko czerpiąc z otaczającej rzeczywistości interesujące je treści tworzy konstrukcje pełne fantazji.
Obok technik rysunkowych, malarskich, konstrukcyjnych w przedszkolu stosuje się wiele różnorodnych technik, np.: techniki wycinankowe, wydzierankowe, drukowanie, rzeźbienie, lepienie itp.
Działalność plastyczna stwarza szerokie pole dla wyrażania dziecięcej ekspresji. Rozwija inicjatywę, samodzielność i wytrwałość, pobudza również do słownego wyrażania swoich odczuć. Własna twórczość daje dziecku odprężenie, rozładowanie napięć mięśniowych i emocjonalnych. Daje mu przy tym radość i zadowolenie, wzmacnia poczucie własnej wartości. Poprzez twórczość plastyczną dziecko zaspokaja typową dla tego wieku potrzebę działania. Wartość tego działania należy upatrywać nie tyle w produkcie końcowym aktu tworzenia, ile w samym procesie tworzenia. Indywidualne uzdolnienia plastyczne dzieci są bardzo zróżnicowane i nie wszystkie wytwory ich działalności mają charakter artystyczny, rysowanie czy lepienie są jednak czynnościami twórczymi, gdyż z nieukształtowanego materiału poprzez działanie powstaje własny wytwór dziecka. Sztuka, to piękno widziane przez artystę, nie ma w sztuce pojęć "źle", czy "dobrze", wszystkie próby podejmowane przez dziecko mają wartość pozytywną. Maria Żebrowska określa wytwory dziecka mianem „sztuki dziecka”. Według J. Cybulskiej-Piskorek „takie cechy charakterystyczne sztuki dziecka jak zwięzłość, lapidarne uproszczenia, geometryzacja i deformacja rysunku oraz wyrazistość, świeże i odkrywcze spojrzenie nasuwają analogie ze sztuką prymitywną ludzi pierwotnych, ze sztuką naiwnych realistów i sztuką ludową. Dziecko maluje, rysuje to co wie o świecie, o przedmiotach, a nie to co widzi.
Aktywność plastyczna dzieci jest częścią edukacji artystycznej i stanowi istotną część procesu edukacji i wychowania w przedszkolu. Podstawowymi zadaniami działalności plastycznej dzieci w przedszkolu są:
1. Rozwijanie swobody w posługiwaniu się linią i plamą, kształtem i barwą na płaszczyźnie i w przestrzeni w różnych technikach plastycznych.
2. Uwrażliwienie dziecka na zjawiska otaczającej rzeczywistości ,na światło, barwę, linię, fakturę, ruch i przestrzeń. Zapoczątkowanie pierwszych kontaktów z pięknem przyrody i sztuki.
Te zadania, systematycznie rozwiązywane w warunkach przedszkolnych, spełniają wielorakie funkcje np.:
- kształtowanie postawy i inwencji twórczej dziecka,
- rozwijanie różnych form myślenia i postrzegania,
- pobudzanie i pogłębianie uczuć i doznań - rozwijanie zdolności emocjonalnego przeżywania wartości estetycznych,
- kształtowanie harmonijnie rozwiniętej osobowości,
- przestrzeganie zasad i norm współżycia w grupie,
- kształtowanie indywidualnych zainteresowań,
- wdrażanie do codziennego stosowania estetyki w swym o otoczeniu.
W tym celu w przedszkolu dzieci uczestniczą:
- W zabawach plastycznych wykorzystując znane techniki plastyczne
- Eksperymentują kolorem i materiałem plastycznym
- Tworzą projekty np. zaproszeń, kartek świątecznych
- Poznają elementy historii sztuki
- Poznają sztukę ludową własnego regionu
- Poznają nowe techniki plastyczne
- Uczestniczą w wycieczkach do muzeum
- Poznają przybory wykorzystywane w twórczości plastycznej.
Sprecyzowanie i wybór tematu na zajęciach plastycznych mobilizują dziecko i pobudzają jego inwencję twórczą . Temat bliski dziecku, zaczerpnięty z najbliższego otoczenia lub związany z aktualnymi przeżyciami rozbudza jego wyobraźnię, angażuje emocjonalnie, stając się punktem wyjścia dla jego ekspresji plastycznej .
W trakcie działania należy pozwolić dziecku na swobodne skojarzenia, własne odczucia, które z naszą pomocą poprowadzą je do budowania obrazu siebie i świata. Wszelki przymus , narzucanie dziecku gotowych wzorów ze strony nauczycielki nie przynosi pozytywnych rezultatów, wprost przeciwnie – zniechęca dziecko. Natomiast zachęcanie do samodzielnej wypowiedzi, stwarzanie życzliwej atmosfery i odpowiednich warunków nakłaniających do wyrażania własnych przeżyć jest sposobem właściwym. Stopniowo, w trakcie wielorakich twórczych doświadczeń należy przedstawiać dziecku obiektywne - istniejące poza jego dziecięcym światem - zależności, reakcje, cechy i wartości. Czynić to można zarówno przez dostarczanie mu nowych środków wyrazu plastycznego jak i ugruntowanie umiejętności i wiedzy na ten temat. Kierowanie zajęciami plastycznymi w przedszkolu, rozwijanie zdolności i umiejętności dzieci w tej dziedzinie musi się opierać na poszanowaniu właściwego dzieciom sposobu rysowania, lepienia, wycinania i w ogóle operowania różnorodnym materiałem plastycznym. Prace dziecka trzeba oceniać miarą jego możliwości, a nie według tego, na co stać człowieka dorosłego.
W celu uzyskania jak najlepszych wyników w stymulowaniu twórczości dziecka należy przestrzegać następujących zasad:
1. zajęcia powinny odbywać się w atmosferze życzliwości, zachęty i spokoju;
2. każde dziecko winno pracować swobodnie, bez żadnego przymusu i ingerencji nauczycielki;
3. nauczycielka na początku i w trakcie zajęć powinna inspirować twórczość
dzieci różnymi środkami (materiał i narzędzia, opowiadania i baśnie, piosenki i
wiersze itp.);
4. dziecko powinno mieć możliwość zakończenia swej twórczej pracy (nie należy nagle przerywać zajęć plastycznych).
Należy pamiętać, aby wykonane prace plastyczne były wyeksponowane, ponieważ to daje dzieciom dużo radości i przekonuje o poważnym traktowaniu ich wysiłku. Ważne jest, aby rodzice mogli zobaczyć osiągnięcia swoich dzieci na tle innych, bo chociaż każda praca odznacza się niepowtarzalnością to oglądanie ich przez rodziców może zachęcić do stworzenia swoim latoroślom warunków do działalności plastycznej w domu.

„Twórcza praca dziecka jest językiem wypowiadania się tylko jemu właściwym, jest wyrazem nie tylko jego przeżyć uczuciowych, jest czynnikiem harmonii między sercem i rozumem, między wrażliwością i inteligencją, jest jednym z wielu sposobów intelektualnego poznania świata i docierania do głębszego i szerszego jego rozumienia”. (Z. Słobodzian)

Opracowała: Maria Lisiecka

BIBLIOGRAFIA:

Aktywność twórcza dzieci i młodzieży, red. S. Popek, Warszawa1988
Cybulska-Piskorek J., Twórczość plastyczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1976
Czarwosz Z., Dzieci lubią rysować, Warszawa 1986
Lam W., Sztuka dziecka i jej naturalny rozwój, Warszawa 1960
Lovenfeld V., Brittain W. L., Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977
Natorff A., Wasiluk K., Wychowanie plastyczne w przedszkolu, Warszawa 1990
Parnowska-Kwiatowska M., Badanie twórczości plastycznej dzieci 3 – 4- letnich, Warszawa 1960,
Słobodzian Z., Twórcza praca dziecka, Warszawa 1980
Szuman S., Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej dziecka, Warszawa 1990
Trojanowska-Kaczmarska A., Dziecko i twórczość, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1971,
Żebrowska M. (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1988.