Pułapki związane z kwestią nauczycielskiego autorytetu

„Autorytetu nie można otrzymać, nikt nie jest w stanie wyposażyć kogokolwiek w autorytet” . ( S . Gertsmann )

W zmieniających się warunkach życia społecznego, zmienia się edukacja, obraz nauczyciela oraz jego autorytet. Zadanie stawiane dziś pedagogom nie jest łatwe. Dzieci i młodzież szukając autorytetów, coraz rzadziej odwołują się do nauczycieli. Pojęcie autorytetu jest też bardzo różnie rozumiane, bo różnorodny jest system wartości ludzi, a co za tym idzie, inne cechy i zachowania są przez nich cenione i uznawane za godne do naśladowania. Odpowiedzi udzielane na pytanie: „Kto jest dla ciebie autorytetem?" należy interpretować bardzo ostrożnie. Brak odpowiedzi, odpowiedzi wymijające lub negujące istnienie jakiegokolwiek autorytetu mogą świadczyć o tym, że uczniowie na swej drodze życia nie spotkali ani jednej postaci skupiającej w sobie wszystkie cenione przez nich cechy. Czym jest autorytet?
Autorytet (z łaciny, auctoritas – powaga moralna, znaczenie), prestiż osoby, grupy lub organizacji oparty na uznanych i cenionych w środowisku lub społeczeństwie wartościach.
Pytanie o źródło autorytetu nauczyciela pojawia się od momentu, gdy w pedagogice autorytet nauczyciela uznano za podstawę do sukcesów wychowawczych. Rozważania na temat tego zagadnienia, zapoczątkowane w Polsce już na przełomie XIX i XX wieku wprowadziły przeświadczenie, że ważnym źródłem autorytetu jest osobowość nauczyciela, a wśród wielu wymienianych cech nauczyciela na szczególne wyróżnienie zasługują zdolność do empatii oraz wrażliwość pedagogiczna. Młodzież szczególnie wrażliwa na to, by postępowanie nauczyciela - wychowawcy było zgodne z głoszonymi przezeń ideami, oczekuje zrozumienia siebie oraz postawy zapewniającej możliwość oparcia, gwarantującej poczucie bezpieczeństwa: chce ufać, pragnie sprawiedliwości w działaniach i ocenach.
Współczesnego nauczyciela, obok gruntownej i rzetelnej wiedzy, którą winien nieustannie aktualizować i umiejętności metodycznych powinny charakteryzować specyficzne cechy osobowościowe do jakich należy zaliczyć miłość drugiego człowieka, kontaktowość, wyobraźnię.
Mysłakowski wskazuje na spis cech wzoru osobowości nauczyciela: umiejętność kontaktu z młodzieżą, czynna sympatia, poszanowanie godności ludzkiej ucznia, kredyt zaufania, jakim powinno obdarzać się młodzież, sprawiedliwość, zgodność między słowem a postępowaniem, niezawodność, umiejętność stawiania wymagań i konsekwencja w ich egzekwowaniu .
Drzebicka wymienia następujące cechy: wytrwałość, cierpliwość, wyrozumiałość, optymizm, żywe uosobienie, sumienność, pracowitość, uczciwość, prawość oraz rzeczowość .
Schwarz do istotnych cech osobowych nauczyciela zalicza: zamiłowanie do praktycznej działalności dydaktyczno–wychowawczej, wytrwałość, poczucie odpowiedzialności, umiejętność podawania i utrwalania wiedzy, umiejętność kształtowania charakteru ucznia, zdolność do rozpoznawania indywidualnych różnic między uczniami .
Istnieją różne rodzaje autorytetów, które na ogół występują parami.
Autorytet wyzwalający ma inspirujący i konstruktywny wpływ na postępowanie osób, u których cieszy się uznaniem. Ma on szczególne znaczenie w pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą. Wychowawca darzony takim autorytetem mobilizuje swoich wychowanków do inicjatyw i podejmowania samodzielnych działań, pogłębia poczucie odpowiedzialności za własny rozwój.
Autorytet ujarzmiający wypływa nie z osobistych zalet czy zasług, lecz z żądzy władzy i wygórowanych ambicji. Osoba taka pragnie często bezwzględnie podporządkować sobie wychowanków poprzez stosowany wobec nich przymus zewnętrzny (zakazy , nakazy).
Autorytet wewnętrzny w dobrowolny sposób skłania inne osoby do uległości i gotowości podporządkowania się ze względu na odczuwany podziw i uznanie. Autorytet taki oparty jest na echach charakteru i wartościach, jakie ta osoba uznaje i konsekwentnie realizuje w życiu codziennym.
Z autorytetem zewnętrznym mamy do czynienia, gdy podporządkowanie nie jest dobrowolne a wynika np. z zajmowanego stanowiska w hierarchii władzy. Taki autorytet nie jest autentyczny do końca.
Jak się zdobywa autorytet nauczycielski? Budowanie autorytetu to proces bardzo żmudny i długotrwały. Nauczyciel uznawany przez uczniów za autorytet nie krzywdzi swoimi uwagami, potrafi słuchać, szanuje ucznia i okazuje mu to. Wzmacnia w ten sposób poczucie wartości wychowanków. Prowadzi umiejętnie dialog z uczniami, mądrze kierując grupą. Autentyczny autorytet opiera się na otwartym i jasnym sposobie komunikowania. Nie można powiedzieć, że jeśli nauczyciel ma autorytet, to automatycznie ma go też szkoła. I odwrotnie – szkoła może cieszyć się autorytetem, a nauczyciel pracujący w tej szkole może go nie mieć. Każdy nauczyciel musi sam zapracować na swój autorytet. Na autorytet nauczyciela składa się jego wiedza, wyznawany system wartości, postępowanie zgodne z głoszonymi zasadami. Cechą nauczyciela bardzo wysoko cenioną przez uczniów jest sprawiedliwość, wyrażająca się w równorzędnym traktowaniu wszystkich uczniów w codziennych kontaktach, a szczególnie przy ocenianiu. Nauczyciela sprawiedliwego darzy się szacunkiem. Bardzo ważnym, a może najważniejszym czynnikiem budującym autorytet, jest tzw. poczucie misji. Misją nauczyciela jest nie tylko przekazywanie wiedzy, ale też przygotowanie młodych ludzi do dalszego życia. Nauczyciel o takiej świadomości sam się dokształca, szuka nowych form przekazywania materiału, szanuje swoich uczniów.
Z pedagogicznego punktu widzenia najbardziej wskazany jest właśnie autorytet wewnętrzny i wyzwalający. Oznacza się on podwójną interakcją.
Oprócz szacunku dla nauczyciela za posiadaną przez niego wiedzę (autorytet intelektualny) duże znaczenie ma sposób przekazywania wiedzy uczniom w sposób przystępny, rzetelny i trafny. Ważne jest także w jaki sposób nauczyciel przyznaje się do niewiedzy z jakiejś dziedziny. Element wiarygodności bardzo mocno rzutuje na bycie autorytetem. Bardzo ważne jest także i to, w jaki sposób rodzice odnoszą się do nauczyciela, co o nim mówią w obecności dzieci, w jakim stopniu wspierają swoje dzieci, a w jakim działania nauczyciela. Niestety wielu rodziców przyjmuje skrajne postawy, tymczasem bardzo ważne jest zachowanie umiaru.
Od kilku lat dużo się mówi i pisze o kryzysie autorytetu w szeroko rozumianym znaczeniu. Niektórzy twierdzą, że nie ma już żadnych autorytetów. Tym trudniej jest nauczycielowi budować swój własny autorytet i nie wpaść w pułapkę frustracji związaną z wykonywanym zawodem. Kilkadziesiąt lat temu sam fakt, że ktoś uczył w szkole, bardzo wzmacniał prestiż takiego człowieka, szczególnie było to widoczne w małych miejscowościach. Z pewnością czasy, w których żyjemy przyczyniły się znacznie do obalenia wielu autorytetów. Dziś mówi się głośno, że jesteśmy społeczeństwem co raz bardziej konsumpcyjnym. Mimo twierdzenia, że lepiej jest być niż mieć, codzienność pokazuje pogoń za materią i brak czasu na refleksję. Dominacja ekonomii a przez nią ,,pieniądza” jest tak duża, że to właśnie ona kształtuje nasz światopogląd i podpowiada ,,co jest naprawdę ważne i warte”, dlatego, tym trudniej wpajać dzieciom i młodzieży pożądane wzory zachowań.
Jedną z wielu pułapek autorytetu nauczyciela to niewspółmiernie niskie zarobki. Nauczyciele są pracownikami państwowymi, którym państwo oferuje wynagrodzenie finansowe, które jest nieproporcjonalne do zaangażowania i wkładu pracy, dlatego nauczyciel pracuje na kilku etatach, korzysta z możliwości „dorobienia” zatrudniając się w kilku szkołach, udzielając licznych korepetycji lub sprawdzając się w zupełnie innych sferach gospodarki, aby zapewnić byt swojej rodzinie. A przecież w dzisiejszych czasach wysokość zarobków ma wpływ na postrzeganie osoby bogatej jako zaradnej, ustawionej, podziwianej, szanowanej, która coś w życiu osiągnęła i jest kimś. Nauczyciele - mężczyźni, tzw. „głowa rodziny” prowadzą firmy rodzinne ze współmałżonkami (agroturystyka, gastronomia, rozrywka), oddają się zajęciom, na które jest popyt (videofilmowanie , języki obce) czy spędzają wolne chwile na pracach poza granicami kraju (niezgodne z wykształceniem, ale za to dochodowe zajęcie). Jeżeli decydują się, mimo niskich zarobków dalej pracować w szkole, często startują w konkursach na kierownicze stanowiska, po to, żeby potwierdzić, że na zarządzaniu znają się lepiej niż na nauczaniu, wychowaniu i opiece. Ale tu czeka na nich kolejna pułapka, ponieważ stanowisko dyrektora szkoły nie daje możliwości rozwijania dalszej kariery zawodowej.
Media, które są obecne pod każdą strzechą nie przyczyniają się do budowania autorytetu nauczyciela. Niestety, prasa, radio i telewizja interesują się najczęściej nieprawidłowościami, omawiając przypadki, w których nauczyciel popełnił jakiś błąd. Ukazują młodzieży świat bez konsekwencji i odpowiedzialności, karmią gazetami, których zawartość w znacznej części stanowi tematyka seksu, zdewaluowanej rodziny, gdzie człowiek znaczy tyle, ile może kupić. Takie przedstawianie incydentalnych wydarzeń prowadzi do osłabienia autorytetu nauczyciela, do powstania niewłaściwych i krzywdzących uogólnień. Z punktu widzenia mediów obraz dobrze pracującego nauczyciela nie jest godny wzmianki. Chociaż, gdy jakiś czas temu przeczyłam w gazecie artykuł dotyczący czterech najbardziej prestiżowych i czterech najbardziej odpowiedzialnych zawodów, byłam mile zaskoczona, bo najbardziej prestiżowymi okazały się zawody: lekarz, prawnik, policjant i na czwartym miejscu nauczyciel. Natomiast w kategorii odpowiedzialności publicznej redakcja gazety uznała zawód nauczyciela za priorytetowy.
Pułapką dla autorytetu nauczyciela jest też stres, który powoduje, że nauczyciel jest pozbawiony radości i sensu swojej pracy, bez chęci, energii i satysfakcji. Autorytetem nie może być wypalony zawodowo, ciągle zmęczony, znudzony, zniechęcony i zrezygnowany nauczyciel, który utracił nadzieję na znalezienie sensu w swojej pracy zawodowej, dla którego ona okazała się udręką, niespełnieniem, który utracił zaangażowanie i radość. W rezultacie może prowadzić to do niższej jakości pracy, braku zaangażowania w problemy uczniów, krytykowanie ich i upokarzanie. Taki nauczyciel może „zarażać” stresem, pogłębiać „wyuczoną bezradność” i popularyzować pesymizm, będzie przekazicielem wiedzy, a nie wychowawcą, przewodnikiem i mistrzem. Nauczyciele zagrożeni wypaleniem zawodowym powinni podjąć decyzję o przerwie lub zmienić zawód, zanim spowodowane przez nich szkody nie poczynią negatywnych zmian w kształtujących się młodych umysłach.
Jeszcze inną pułapką jest traktowanie szkoły jako tylko i wyłącznie miejsca zarobkowania, bo nauczyciel nie lubi wykonywanego zawodu, jak również dzieci. Taki nauczyciel przebywa w szkole tylko tyle czasu, ile powinien i nie pozostaje w niej nawet kilkunastu minut dłużej, opuszczając ją w pośpiechu. Przez takie postępowanie traci kontakt z uczniami, co oznacza również utratę autorytetu. Uczniowie to wykorzystują, wtedy mają czas na niewłaściwe zachowania i zabawę, co więcej mają na nie zezwolenie nauczyciela. Nieobecność nauczyciela czy to emocjonalna, czy fizyczna jest zagrożeniem dla uczniów, bo zostają sami ze swoimi problemami i po swojemu je rozwiązują, co często skutkuje agresją. Nauczyciel z takim podejściem nie dba o ucznia, a jego lekcje są nieciekawe, wyładowuje na uczniach swoje frustracje, szydząc i wyśmiewając swoich uczniów. Dzięki takiemu powierzchownemu podejściu, nauczyciel tworzy niewłaściwe relacje z uczniem, relacje pełne rozterek, wrogości, nieporozumień, które znacznie osłabiają jego autorytet. Powstaje opozycja wobec nauczyciela wzbudzająca u ucznia niechęć a nawet agresję wobec niego.
Dziecko obserwując sposób zachowania się rodziców względem siebie zachowuje się podobnie w kontaktach z rówieśnikami, rodzeństwem, rodzicami i nauczycielem. Klasa szkolna, w której skupiają się uczniowie z różnych domów, wymaga od nauczyciela silnej woli i determinacji, aby nawiązać z nimi wszystkimi prawidłowe relacje. To nauczyciel swoim przykładem może wskazać uczniom, że relacje zachodzące między dorosłym człowiekiem a dzieckiem mogą być oparte na wzajemnej życzliwości, szacunku, i zrozumieniu. W dużej mierze wizerunek nauczyciela kreowany przez rodziców jest bardzo niekorzystny. Uważają oni, że zawód nauczyciela nie należy do zawodów zbyt męczących, ani też wpływających szkodliwie na zdrowie. Swe opinie popierają takimi argumentami, jak: „dużo wolnego”, „pełnopłatna praca na pół etatu”, a do tego nauczyciel pracuje z dziećmi w takim wieku, które nie są w stanie ocenić sposobu wykonywania pracy dorosłego. Wszystko to, to jedynie puste stwierdzenia, bowiem w rzeczywistości nauczanie jest bardzo trudną sztuką, a do tego męczącą i wyczerpującą. Postawa rodziców krytykujących nauczycieli w obecności dzieci, mówiących o nich w negatywny sposób wpływa niestety na obniżenie autorytetu nauczyciela.
Wymagania stawiane nauczycielom przez MEN: stopnie awansu zawodowego, wykształcenie, ciągłe doskonalenie warsztatu pracy to kolejna pułapka autorytetu nauczyciela. Mimo, że statystyki pokazują, że stajemy się „społeczeństwem wiedzy” uważam, że nastąpił koniec kultury uczenia się. Wiedza przestała być czymś wartościowym, a stała się towarem. Nie ma pędu do wiedzy, jest pęd do dyplomu, który oznacza dla nauczyciela wyższe zarobki. Również nadmierna biurokracja, której nauczyciele poświęcają większą część swojej pracy powoduje, że nauczyciel jest ciągle zmęczony, a czasami nawet zniechęcony do pracy. Zamiast zajmować się tym, co nauczyciel powinien robić, a więc nauczaniem i wychowywaniem, zajmuje się on często pisaniem sprawozdań i wypełnianiem tabel, które maja być dowodem na to, że wykonał swoje zadania . Czy na tym polega praca nauczyciela?
Dużą pułapką dla autorytetu nauczyciela jest sam nauczyciel, który swoim brakiem taktu wobec ucznia; nieadekwatnym do sytuacji strojem: zbyt krótkie mini, strój wieczorowy; zbyt wyzywającym makijażem; tatuażami w widocznych miejscach; dużą ilością biżuterii; różnymi kolorami włosów; zachowaniem (luzackie na zasadzie jestem waszym kumplem lub zbyt rygorystyczne) powoduje, że uczniowie nie czują się odpowiedzialni za swoje zachowanie w stosunku do nauczyciela, nie zwracają się też do niego ze swoimi problemami, nauczyciel przestaje być dla nich autorytetem.
Rola autorytetu w życiu człowieka stale się zmienia. Głównym powodem tego jest rozwój społeczno – gospodarczy, demokratyzacja życia, pluralizm, popularyzacja wiedzy, a w tym systematyczny rozwój środków masowego przekazu. Przemiany jakie nastąpiły w ostatnim dziesięcioleciu przyczyniły się do dewaluacji słowa autorytet. Stało się ono wręcz niemodne, bo kojarzy się z pewnymi ograniczeniami wolności, na samą taką myśl młodzież reaguje alergicznie. Tak naprawdę jednak prawdziwy autorytet nie opiera się na strachu, przymusie, ograniczaniu wolności i rozbudowanemu systemowi kontroli.
Autorytet nauczyciela wzmacniają wysokie kwalifikacje, wiedza, ale także życzliwość wobec uczniów, ogólne doświadczenie, mądrość życiowa, zrównoważenie, umiar, rozwaga i powściągliwość w wydawaniu sądów oraz tolerancja.
Bycie dobrym nauczycielem i wychowawcą nigdy nie było łatwe, a wydaje się, że czasy w których przypadło nam żyć są co raz bardziej wymagające.
Podsumowując rozważania na temat pułapek związanych z autorytetem nauczyciela, chciałam podkreślić wielkie znaczenie dla całego społeczeństwa funkcjonowania autorytetów – oczywiście tych prawdziwych. Już Stanisław Staszic powiedział, że ,,takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”. Słowa te wskazują, jak ważne są prawidłowe, mądre, rozważne i życzliwe relacje z dziećmi i młodzieżą. Jeżeli zadbamy o to, by tak właśnie było, wchodząc poniekąd w rolę służebną wobec naszych wychowanków, nabywanie autorytetu i utrzymanie go przyjdzie nam znacznie łatwiej i odbędzie się to z korzyścią dla dzieci, nauczycieli a także rodziców.


BIBLIOGRAFIA :
1. R. Smolski, M. Smolski, E. H. Stadtmüller,1999, Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska
2. Z. Mysłakowski , Cechy osobowe sprzyjające sprawności w wychowania. W: Pisma wybrane, Warszawa 1971, PZWS
3. L. Bandura, Model nauczyciela w społeczeństwie budującym socjalizm, „Nowa Szkoła” 1957 nr 2
4. J . Schwarz, Badania nad osobowością nauczyciela, „Nowa Szkoła” 1962 nr 12
5. Psychologia w szkole nr 19/ wiosna 2006
6. M. Żebrowska, B. Łuczyńska ,,Problem autorytetu ”
7. M . Łobocki ,,Autorytet w wychowaniu ”
8. M. Debesse ,,Etapy wychowania”
9. B. Kurzelnik ,, Autorytet i jego rola w wychowaniu dzieci młodzieży”