Zaburzenia analizy słuchowej

Percepcja słuchowa to zdolność do rozpoznawania i różnicowania bodźców fonicznych. Odbiór słyszanych dźwięków jest możliwy dzięki analizatorowi słuchowemu, który składa się z:
1.receptora odbierającego bodźce słuchowe (narząd Cortiego w uchu), przekazującego je na pobudzenia nerwowe;
2.drogi słuchowej doprowadzającej pobudzenia nerwowe do mózgu (nerwy słuchowe);
3.części korowej analizatora będącej miejscem dokonywania analizy i syntezy bodźców słuchowych;
4.nerwów odśrodkowych przekazujących impulsy do mózgu.
Prawidłowa identyfikacja i różnicowanie bodźców dźwiękowych jest podstawą słyszenia
mowy, jak również mechanizmu czytania, pisania ze słuchu, z pamięci itp. Odbiór mowy polega na zidentyfikowaniu zasłyszanych dźwięków, a następnie na powiązaniu ich z zasłyszaną treścią. Percepcja mowy jest więc procesem złożonym, w którym uczestniczą:
-słuch fizjologiczny,
-słuch fonematyczny, czyli umiejętność różnicowania dźwięków mowy,
-pamięć słuchowa wyrazów,
-umiejętność kojarzenia wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi pojęciami,
-umiejętność rozszyfrowywania związków występujących między wyrazami w zdaniu (rządu, zgody, przynależności) umożliwiająca zrozumienie znaczenia poszczególnych wyrazów oraz treści całej wypowiedzi.

Słuch fizjologiczny umożliwia odbiór i różnicowanie sygnałów słuchowych. Zależnie od
natężenia są one odbierane jako szmery lub szumy. Słuch fizjologiczny warunkuje wykształcenie się słuchu fonematycznego, czyli umiejętności różnicowania najmniejszych elementów składowych wyrazów (fonemów) i odgrywa najważniejszą rolę w odbiorze i różnicowaniu dźwięków mowy pod względem fonetycznym.
W oparciu o dobrze rozwinięty słuch fonematyczny rozwijają się operacje świadomej analizy i syntezy słuchowej. W odróżnieniu od innych operacji percepcyjnych, ze względu na swój abstrakcyjny charakter są dla dziecka bardzo trudne i rozwijają się spontanicznie.
Trudności w analizie wynikają często z faktu, iż wyraz w rozbiciu na poszczególne głoski brzmi inaczej niż w całości. Ta sama trudność dotyczy syntezy- scalanie izolowanych głosek daje inny obraz słuchowy danego słowa i utrudnia jego zrozumienie.
Prawidłowej analizy słuchowej głosek należy uczyć dzieci w trakcie celowo organizowanych ćwiczeń. Szczególnie ważne jest to w czasie nauki pisania i czytania- wówczas procesy te należy poprzedzić dłuższym okresem ćwiczeń słuchowych i dopiero po opanowaniu przez dziecko podstawowych operacji analizy i syntezy słuchowej przechodzić do nauki czytania i pisania.

Objawy zaburzeń percepcji słuchowej

Zaburzenie percepcji słuchowej jest powodem trudności jakie napotykają dzieci w czasie nauki czytania i pisania. Różnicowanie dźwięków, ich analizowanie i syntetyzowanie dokonuje się na poziomie ośrodkowego układu nerwowego, głównie zaś w korze mózgowej. Jeśli słuchowe okolice kory mózgowej oraz niższe piętra struktur słuchowych są uszkodzone procesy te przebiegają wadliwie. Należy jednak podkreślić, że dzieci z zaburzeniem słuchu fonematycznego poszczególne dźwięki słyszą bardzo dobrze ale z potoku mowy nie potrafią wychwycić ich wszystkich po kolei i prawidłowo różnicować.
Doskonalenie procesów analityczno-syntetycznych w obrębie ośrodkowej części analizatora słuchowego postępuje wraz z wiekiem oraz dzięki odpowiednim ćwiczeniom słuchowym.
Jednym z najbardziej uchwytnych przejawów zaburzeń analizy słuchowej w dzieciństwie jest opóźnienie rozwoju mowy lub zaburzenia mowy u uczniów klas początkowych.

Symptomy zaburzeń percepcji słuchowej w zakresie poszczególnych umiejętności

Szkolnych przedstawiają się następująco:

1.Pisanie
•specyficzne trudności w pisaniu ze słuchu;
•zniekształcanie pisowni, niekiedy „zlepki liter”;
•trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, głoskami zatracającymi dźwięczność (zamiana na bezdźwięczne)
•kłopoty w odróżnianiu samogłosek nosowych ą,ę od zespołów dźwiękowych om, em, on, en;
•trudności w analizie zdań na wyrazy, wyrazów na sylaby i głoski, łączenie przyimków z rzeczownikami;
•opuszczanie końcówek, cząstek wyrazów, „gubienie” liter-zwłaszcza samogłosek;
•przestawianie szyku dyktowanych wyrazów;
•liczne poprawki w zeszytach świadczące o tym, że dziecko podczas pisania -szczególnie ze słuchu pomaga sobie pamięcią wzrokową

2.Czytanie:
•szczególne trudności w różnicowaniu dźwięków mowy co może powodować niewłaściwe ich wybrzmiewanie;
•trudności w syntezie przeliterowanych dźwięków, w scalaniu ich w dźwiękową całość wyrazu;
•trudności we właściwej intonacji czytanych treści;
•błędy w czytaniu- zamiana liter, zmiana brzmienia, nieprawidłowe odczytywanie całego wyrazu;
•trudności w zrozumieniu przeczytanej treści wynikające z błędów w czytaniu jak i niewłaściwego zrozumienia określeń słownych, głównie pojęć abstrakcyjnych.

3.Trudności-występujące w innych przedmiotach:
•trudności w nauczaniu języków obcych, w uczeniu się pamięciowym (wiersze, słowa piosenek, ciągi słowne-dni tygodnia, miesięcy itp.);
•trudności w przyswajaniu materiału z gramatyki, w rozumieniu dłuższych wypowiedzi słownych i poleceń nauczyciela.


Badanie poziomu analizy słuchowej
Do oceny poziomu analizy słuchowej mogą należeć próby, w czasie których dziecko wyodrębnia z mówionego tekstu:
a) zdania- wydzielenie określonego zdania z tekstu wiersza lub piosenki;
b) wyrazy- wyodrębnianie określonych wyrazów z tekstu;
c) sylaby- liczenie, ile dany wyraz ma sylab;
a) głoski- samogłoski i spółgłoski:
-jaka głoska znajduje się na początku i na końcu wyrazu;
-wyodrębnianie ostatniej głoski w kolejno podawanych sylabach;
-wybieranie spośród obrazków tych, które przedstawiają przedmiot o nazwie zawierającej podaną głoskę;
-wszystkich głosek z wyrazu, wybrzmiewanie ich i liczenie.

Przykłady ćwiczeń usprawniających i doskonalących analizę słuchową

1. Odtwarzanie struktur dźwiękowych według wzoru:
•odtwarzanie rytmu według wzoru,
•słuchowa analiza podanego rytmu i ruchowe jego odtwarzanie przez wyklaskiwanie, wystukiwanie z uwzględnieniem następstwa czasowego;
•odgadywanie słyszanego rytmu;

2. Analiza wyrazowa zdań:
a)wyodrębnianie zdań z mowy potocznej:
•dzielenie zdań prostych na wyrazy, porównywanie liczby zdań w wyrazach,
•wyodrębnianie wyrazu ze zdania,
•graficzne przedstawianie zdań za pomocą kreski, paska papieru itp.;

3. Analiza sylabowa wyrazów:
a) dzielenie wyrazów na sylaby:
•określanie długości wyrazu na podstawie liczby sylab,
•ustalenie pozycji danej sylaby w wyrazie,
•podział wyrazu na sylaby;
b)określanie pozycji sylaby w wyrazie:
•wydzielanie sylab w wygłosie, nagłosie i śródgłosie,
•wyszukiwanie podanych sylab w różnych wyrazach,

4. Analiza głoskowa wyrazów ( kojarzenie głoski ze znakiem graficznym):
a) wyodrębnianie początkowej głoski w wyrazie:
•wybrzmiewanie samogłosek i spółgłosek w nagłosie,
•grupowanie obrazków, których nazwy zaczynają się daną głoską,
b) wyodrębnianie końcowej głoski w wyrazach z wyjątkiem głosek dźwięcznych, miękkich i samogłosek nosowych:
•rozpoznawanie obrazków i przedmiotów na podstawie podanej głoski końcowej ich nazw,
•dobieranie par obrazków, w których nazwa pierwszego rozpoczyna się taką samą głoską, jaką kończy się nazwa drugiego,
•grupowanie rysunków, których podpisy kończą się taką samą głoską;
•wybieranie obrazków, których nazwy kończą się daną głoską
c)wyodrębnianie środkowej głoski w wyrazach:
•dobieranie obrazków, których nazwy (trzygłoskowe) posiadają daną głoskę w środku,
•rozpoznawanie głoski powtarzającej się w wyrazie,
d) wydzielanie głosek w wyrazach:
•liczenie głosek w wyrazach,
•wyszukiwanie wyrazów posiadających daną głoskę;

5.Analiza dźwiękowa wyrazów jednosylabowych ze zbiegiem spółgłosek:
a) przekształcanie wyrazów przez zmianę sylab.

Literatura:
1. Gąsowska T., Pietrzak-Stępkowska Z.: Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu, cz. II, Warszawa 1994, WSiP
2. Górniewicz E., Trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci, Olsztyn 2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
3.Skibińska H., Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w pisaniu i czytaniu, Bydgoszcz 1996, Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy