Psychologiczne skutki sytuacji kryzysowej

Agnieszka Rucińska-Cyran, psycholog

1. Co to jest sytuacja kryzysowa?

Sytuacja w sensie psychologicznym to dynamiczny, najczęściej gwałtownie zmieniający się układ wzajemnych stosunków człowieka z innymi elementami jego otoczenia.
Względnie stabilny układ tych stosunków to środowisko, czyli normalne warunki codziennego życia np.środowisko szkolne, czyli względnie stały harmonogram zajęć, znani dobrze nauczyciele, uczniowie, rutynowe czynności itp.

Kryzys jak podaje słownik języka polskiego, to sytuacja niekorzystna dla kogoś lub czegoś

Sytuacja kryzysowa-gwałtowna, niekorzystna zmiana

Przykładowe definicje:
(z materiałów NATO) Sytuacja kryzysowa to zestaw gwałtownych i nieuniknionych zdarzeń, które powodują wzrastający wpływ sił destabilizujących(…) wywołujących napięcia i niepewność i prowadzących do niekontrolowanego rozwoju wydarzeń z użyciem przemocy włącznie.

(z materiałów policyjnych) Sytuacja kryzysowa to splot wydarzeń i okoliczności mogących prowadzić do utraty kontroli nad rozwojem sytuacji.

( z materiałów obrony cywilnej)Sytuacja kryzysowa to zespół okoliczności zewnętrznych i wewnętrznych o charakterze militarnym i pozamilitarnym (klęski żywiołowe, duże katastrofy, awarie techniczne, skażenia) wpływających destabilizująco na dany układ, w taki sposób, że rozpoczyna się w nim proces zmiany w rezultacie którego dochodzi do zachwiania równowagi układu. Prowadzi to do zagrożenia bezpieczeństwa funkcjonowania układu (państwa, sojuszu, społeczności).

Na terytorium Polski istnieją cztery główne grupy zagrożeń tj. terroryzm, klęski żywiołowe, katastrofy i awarie techniczne, niekorzystne zjawiska społeczno-ekonomiczne.

Z informacji Miejskiego Centrum Zarządzania Kryzysowego w Elblągu wynika, iż z dużym prawdopodobieństwem mogą zagrozić nam: - powodzie i podtopienia wywołane gwałtownymi opadami, odwilżą,
- pożary, szczególnie w sezonie grzewczym
- wypadki, katastrofy komunikacyjne
- nagłe awarie techniczne np. instalacji gazowej, elektrycznej, grzewczej

W psychologii najczęściej mówi się o dwóch rodzajach kryzysów:
- kryzysach rozwojowych jako nieodłącznej części życia każdego człowieka, zawsze wymagających zmiany ról i zadań np. rozpoczęcie/zakończenie szkoły, rozpoczęcie/zakończenie pracy, zawarcie związku małżeńskiego, urodzenie dziecka itp.

-kryzysach sytuacyjnych( traumatycznych) wywołanych najczęściej przez nagłe, niespodziewane, silnie urazowe zdarzenia, które zagrażają bezpieczeństwu, poczuciu tożsamości, zdrowiu, a nawet życiu.
Wydarzenia, które mogą spowodować tego rodzaju kryzys to: śmierć bliskiej osoby, zdrada, gwałt, wypadek komunikacyjny, powódź, walka zbrojna, akt terrorystyczny, poważna choroba somatyczna, inwalidztwo, przemoc w rodzinie.

Kryzysy dzielimy również na ostre(przebiegające gwałtownie zaraz po wydarzeniu do kilku tygodni) i chroniczne ( z objawami utrzymującymi się powyżej kilku tygodni, czasem nawet latami). Do kryzysów chronicznych dochodzi, gdy osoba wycofała się lub zastosowała patologiczne rozwiązania lub zatrzymała się w fazie reakcji emocjonalnej.

2. Skutki psychologiczne

Sytuacja kryzysowa charakteryzuje się szczególną dynamiką zmian. W nadzwyczaj krótkim czasie w środowisku człowieka zachodzą burzliwe przemiany stwarzające nową sytuację, która najczęściej zaskakuje go nagle i rozwija się gwałtownie. Mnogość i intensywność działających bodźców wywiera istotny wpływ na ludzi.
Objawy kryzysu:
A. Na płaszczyźnie emocjonalnej: intensywny lęk, przerażenie, rozpacz, złość, poczucie winy i klęski, bezradność i poczucie beznadziejności, niepokój o przyszłość, zaprzeczanie, zmęczenie, brak poczucia bezpieczeństwa, poczucie utraty kontroli, żal, wściekłość, otępienie, niepewność, panika, depresja, frustracja, oszołomienie itp.
B. Na płaszczyźnie zachowania: niezdolność do podejmowania typowych aktywności, zmiany aktywności, zwiększenie zależności od otoczenia, intensyfikacja działań nieprzemyślanych lub/i patologicznych (alkohol, narkotyki), wybuchy gniewu, poddenerwowanie, reakcje histeryczne, osłabione reakcje, zmiana w sposobie komunikowania się, płacz, pobudzenie ruchowe
C. Na płaszczyźnie biofizjologicznej: pocenie się, biegunka, wymioty, bóle, wysypki, problemy z oddychaniem, męczliwość, utrata apetytu, zaburzenia snu
D. Na płaszczyźnie poznawczej: utrata zwykłej zdolności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji typu: dezorientacja, brak logicznego myślenia, zawężenie pola uwagi, kłopoty z koncentracją, koszmary senne

W czasie sytuacji kryzysowej i bezpośrednio po niej mogą pojawić się następujące reakcje:
• Zjawiska rozszczepienia(depersonalizacja, derealizacja, amnezja)
• Wtręty myślowe (intensywne, wyraziste wspomnienia, sny koszmarne, natrętne odtwarzanie wydarzeń)
• Unikanie ludzi izolowanie się
• Pobudzenie
• Niepokój
• Depresja
• Nadużywanie alkoholu, leków
• Zaburzenia psychotyczne( halucynacje, dziwaczne interpretacje, wyobrażenia)

Objawy kryzysu chronicznego: brak umiejętności radzenia sobie, bierność, bezradność, brak motywacji do zmiany, skłonność do wycofywania się, pogarszanie relacji społecznych, lęk przed wysiłkiem i kontaktami, nastrój obniżony, dolegliwości somatyczne.


W sytuacji kryzysowej reakcja kryzysowa przebiega w czterech fazach:

I. FAZA SZOKU, w której charakterystycznym jest mechanizm zaprzeczania. Życie zewnętrzne może sprawiać wrażenie uporządkowanego, natomiast w psychice panuje chaos i silne pobudzenie. Pojawiają się bezsensowne działania lub rodzaj odrętwienia i zaburzenia kontaktu.
II. FAZA REAKCJI EMOCJONALNEJ, gdy następuje konfrontacja z rzeczywistością. Osoba stara się przystosować do nowej sytuacji, stosując mechanizmy obronne, tj. zaprzeczanie, wyparcie, racjonalizację. Wszystkie uczucia są bardzo intensywne. Jeżeli wsparcie społeczne jest niewystarczające lub osoba znajduje się w pustce, istnieje niebezpieczeństwo fiksacji i przejścia kryzysu w stan chroniczny. Jeżeli jednak osoba otrzymuje wsparcie, poziom emocji ulega obniżeniu i możliwe jest rozpoczęcie pracy nad kryzysem: poszukiwanie jego przyczyn, przewidywanych konsekwencji.
III. FAZA PRACY NAD KRYZYSEM oznacza wyzwalanie się spod dominacji traumatycznych przeżyć, zainteresowanie przyszłością. Granica między fazami jest płynna, mogą one występować naprzemiennie lecz reakcje emocjonalne są coraz rzadsze i mniej intensywne.
IV FAZA NOWEJ ORIENTACJI, kiedy zostaje odbudowane poczucie własnej wartości, przywrócona kontrola, dochodzi do nawiązywania nowych związków, a wydarzenie traumatyczne wzbogaca doświadczenie życiowe jednostki.

Dzieci w sytuacji kryzysowej doświadczają tak samo silnych emocji jak dorośli. Dysponują jednak mniejszymi umiejętnościami radzenia sobie. Są więc bardziej podatne na urazy psychiczne. Ponadto doświadczają częściej poczucia osamotnienia, ponieważ osoby dorosłe nie rozmawiają z nimi. Ważne jest informowanie dzieci o tym co się dzieje, co dorośli już zrobili i co planują dalej robić.

Reakcje zbiorowe

Panika- niepohamowany lęk o skrajnie silnym natężeniu
Panikę wywołują właśnie sytuacje kryzysowe. Może dotknąć jednostki (ważne szybkie wychwytywanie celem zapobiegania „ zarażania” tym stanem innych) jak i tłumu. Dogodną sytuację do jej powstania stwarza nieoczekiwane zagrożenie bezpieczeństwa znacznej liczby ludzi znajdujących się w pomieszczeniach zamkniętych.
Tłum- to przypadkowa i z zasady krótkotrwała zbiorowość ludzi, nie mająca żadnej wewnętrznej spójni i organizacji. Następuje w niej proces dezindywidualizacji ( jednostka traci swoją odrębność i indywidualność). Na zachowanie tłumu nie ma wpływu wykształcenie, czy stopień rozwoju umysłowego. Decydują o nim uczucia i instynkty. Tłum kieruje się uczuciami a nie rozumem. Tłum wykazuje niezwykłą łatwość ulegania wpływom. Uczucia rozchodzą się z niezwykłą szybkością. Ludzie w tłumie wykazują instynkt stadny i kierują się bezmyślnie zachowaniem innych osób. Nie poszukują drogi ucieczki na własną rękę, a podążają za innymi. Dążenie do szybkiego opuszczenia zagrożonego miejsca jest silniejsze niż dążenie do unikania kolizji z innymi. Ludzie zaczynają się tratować wzajemnie podczas gdy inne wyjścia ewakuacyjne są nieużywane.

Ważny jest „pierwszy głos” w tłumie. Szybkie przejęcie kontroli przez przywódcę, energicznego, umiejącego narzucić swoje przekonanie. Bez przywódcy tłum zmienia się w chaotyczne zbiorowisko. Tłum podporządkowuje się ludziom w mundurze oraz ludziom ze swojego grona.
Przykładowe wskazania w postępowaniu z tłumem:
- nie kieruj wezwań ogólnie do tłumu (brak reakcji)
- wyselekcjonuj z najbliższego otoczenia osobę w mundurze lub osobę najbardziej aktywną
- patrząc w oczy bezdyskusyjnie wydawaj polecenia
- nie próbuj uspokoić tłumu słowami: „cisza!”, „spokój!”- głośno i wyraźnie wydawaj konkretne polecenia
Twój przykład powinien „odblokować” działania innych.

3. Podstawowe zasady pomocy psychologicznej

Najczęściej w sytuacji kryzysowej pomocy psychologicznej udzielają nie profesjonaliści, ale świadkowie i współuczestnicy zdarzeń. Wszelkim takim działaniom powinno towarzyszyć zrozumienie, współodczuwanie, wysłuchanie i wspomaganie w uśmierzeniu niepokoju.
Pomocne mogą być następujące nakazy:

Chroń- stwórz możliwości ochrony ofiar przed dalszym zagrożeniem i przed dalszym wystawieniem na urazowe przeżycia i bodźce; zorganizuj choćby symboliczne schronienie- miejsce bezpieczne. Im mniej urazowych bodźców dotrze do ludzi, im mniej zobaczą, dotkną, usłyszą, powąchają, odczują tym lepiej dla nich. Chroń ofiary przed gapiami i przedstawicielami mediów

Kieruj – potrzebne i cenne jest łagodne i stanowcze kierowanie; ocaleni mogą być oszołomieni, znajdować się w szoku, doświadczać dysocjacji( rozkojarzenia) o różnym o nasileniu. Gdy to możliwe kieruj ocalonych jak najdalej od miejsca katastrofy, jak najdalej od poważnie poszkodowanych i od dalszego zagrożenia

Łącz- podtrzymujące i nieosądzające reakcje werbalne i niewerbalne pomiędzy tobą a ofiarami mogą być doświadczeniem więzi. Choćby te relacje były krótkie a ich efekty ulotne, stanowią one ważny element pomocy. Pomóż połączyć się z bliskimi, ze źródłem rzetelnej informacji i zasobów, z miejscami gdzie mogą otrzymać dodatkową pomoc

Dostrzegaj- osoby pobudzone lub odrętwiałe, manifestujące przerażenie, wściekłość, rozpacz, chaotyczne działania. Staraj się nawiązać kontakt, zapewnić bezpieczeństwo, wysłuchaj pomóż uporządkować myśli i uczucia. Można niekiedy podać leki.

Zapewnij pomoc doraźną- medyczną, psychologiczną. Skontaktuj się z lekarzem, pielęgniarką, psychologiem i dostęp do interwencji kryzysowej


Interwencja kryzysowa to metoda systemowego, interdyscyplinarnego, wielowątkowego oddziaływania na osobę w kryzysie, dostarczająca wszechstronnego wsparcia i wielostronnej pomocy: psychologicznej, materialno-bytowej, prawnej, społecznej, medycznej, informacyjnej i innej.


Sytuacje kryzysowe są nieuniknione, co oznacza, że prędzej czy później każdy z nas może się w takiej sytuacji znaleźć. Brak stosownej wiedzy i doświadczenia skutkuje tym, że zatraca się naturalne dążenie do unikania sytuacji trudnych, w przypadku zagrożenia traci rozsądek i możliwości racjonalnego zachowania w konkretnej sytuacji. Dlatego też tak istotne jest edukowanie dzieci, młodzieży, pracowników. Wiedza na temat sytuacji kryzysowych, zasad bezpiecznego zachowania, procedur postępowania np.w sytuacji ewakuacji( zorganizowane przemieszczenie ludności), wiedza psychologiczna jest niezbędna. Im bogatszą wiedzą dysponuje człowiek, o czekających go ewentualnych zdarzeniach, tym w jego świadomości i wyobraźni mniej „przypadkowości”, tym mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia lęku, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia racjonalnego sterowania jego zachowaniami. Istotne jest również prowadzenie ćwiczeń i treningów tym zakresie, celem formowania czynności nawykowych (stereotypów działania).