Zabawa jako jedna z metod nauczania w różnych obszarach edukacji - referat

„Zabawa jest nauką, nauka jest zabawą.
Im więcej zabawy, tym więcej nauki.”
G. Doman


„ZABAWA JAKO JEDNA Z METOD NAUCZANIA W RÓŻNYCH OBSZARACH EDUKACJI”

1. Charakterystyka i definicja zabawy.
2. Znaczenie zabawy w rozwoju dziecka.
3. Cechy zabaw.
4. Funkcje zabaw.
5. Rodzaje zabaw.
6. Warunki sprzyjające zabawom dziecka.

Czym jest zabawa? Skąd się bierze? Jakie jest jej znaczenie? Na te i inne pytania próbowali odpowiadać przedstawiciele różnych gałęzi wiedzy: biologii, psychologii, socjologii oraz pedagogiki.
W literaturze przedmiotu znajdujemy różne interpretacje natury zabaw, odnajdujemy je w następujących teoriach:

a) teoria nadmiaru energii

Herbert Spencer swoją teorię nadmiaru energii uzasadniał w świetle nauk przyrodniczych. Zwierzęta i ludzie swoje potrzeby elementarne zaspokajają bez większego trudu, a nagromadzony nadmiar sił witalnych wyładowują w zabawach. Młode osobniki, jako że nie muszą dbać o byt posiadają tej energii szczególnie dużo. Odtwarzają więc w zabawach czynności dorosłych typowe dla danego gatunku.

b) teoria reakcji, wytchnienia (wytchnienia po działalności nie zabawowej)

Przeciwstawną teorią do teorii nadmiaru energii jest teoria wytchnienia reprezentowana przez Schallera i Lazarusa. Teoria ta głosi, że zabawa jest formą aktywnego wypoczynku, regeneracji sił, odprężenia po pracy.

c) teoria ćwiczenia przygotowawczego

Teoria ćwiczenia przygotowawczego opracowana przez Karola Groosa podkreśla wpływ zabawy na późniejszą działalność człowieka. Jest to teoria teleologiczna, powstała na podłożu dążeń do powiązania psychologii z naukami biologicznymi. Groos uważa, że celem zabawy jest ćwiczenie czynności przydatnych osobnikowi w życiu. Bawiąc się beztrosko dziecko ćwiczy te sprawności i umiejętności, które później pozwolą mu przystosować się do warunków środowiska i realizować poważne zadania życiowe.

d) teoria atawizmu (rekapitulacji)

Teoria atawizmu G. Stanleya Halla oparta jest na genetycznej interpretacji zabaw dzieci. W myśl jego teorii - w zabawie dzieci pojawiają się kolejno czynności analogiczne do tych, które ludzie podejmowali w toku swego historycznego rozwoju, a także dziecko w zabawie wyładowuje swoje atawistyczne skłonności, które nie mają racji bytu we współczesnej cywilizacji (np. w bójkach zaspokaja instynkt walki).

e) teoria funkcji zastępczych

Teoria funkcji zastępczej, której przedstawicielem był Edward Clapadere głosiła, że funkcja zabawy polega na daniu osobnikowi możliwości zrealizowania samego siebie, rozwinięcia swej osobowości, pójścia po linii największego swojego zainteresowania, w tych wypadkach, gdy tego nie może dokonać za pośrednictwem zajęć poważnych. Zabawa jest zatem zastępstwem działalności poważnej. Posiada ona dla dziecka znaczenie przygotowawcze: ćwiczy ogólne funkcje umysłowe (spostrzeganie, myślenie, wyobraźnię twórczą, ciekawość), a także czynności specjalne. Ucieczka dziecka w krainę fantazji jest elementem zabawy i wynika z jej zastępczej, kompensacyjnej funkcji. Claparede uważał, że funkcjonalna rola zabawy w życiu dziecka jest dopełnieniem roli kompensacyjnej.

f) teoria katarktyczna

Teoria katarktyczna reprezentowana przez H. Carra przypisywała zabawie funkcję oczyszczającą. Pierwotne instynkty i popędy ludzkie mają charakter społeczny. Dziecko wyładowuje te popędy w zabawie, przez co osłabia ich destrukcyjny wpływ na późniejsze zachowanie.

g) teoria przyjemności funkcjonalnej

Teoria przyjemności funkcjonalnej, której twórcą jest Karol Buhler wychodzi z założenia, iż zasadniczym motywem zabawy jest przyjemność, a nie rezultat tej czynności. W tej teorii ujęta została ważna własność zabawy - że jest ona czynnością wykonywaną dla przyjemności, a nie dla osiągnięć praktycznych.


Jednakże prawdziwa natura zabawy jest niewyjaśniona.
Zabawa jest jedną z głównych form wyrażania się zainteresowań dzieci i ludzi dorosłych; towarzyszy człowiekowi od kolebki do śmierci, przybierając w biegu życia coraz to inne formy.
Wraz z rozwojem człowieka zabawa zmienia swój charakter, funkcję i formę.

Ogólną definicję zabawy sformułował między innymi W. Okoń według niego zabawa jest „działaniem wykonywanym dla własnej przyjemności, a opartym na udziale wyobraźni, tworzącej nową rzeczywistość. Choć działaniem tym rządzą reguły, których treść pochodzi głównie z życia społecznego, ma ono charakter twórczy i prowadzi do samodzielnego poznania i przekształcania rzeczywistości”.
Stefan Szuman i Władysław Dyner rozumieją zabawę jako aktywność zależną, od czterech składników rozwoju dziecka:
- zadatków biologicznych;
- środowiska społeczno – kulturowego;
- celowych oddziaływań wychowawczych;
- aktywności własnej.

ZNACZENIE ZABAWY W ROZWOJU DZIECKA:

- zaspokaja szereg potrzeb psychicznych,
- wyzwala wiarę we własne siły,
- daje możliwość wyrażania uczuć i emocji oraz komunikowania tych stanów otoczeniu (poprzez formy werbalne i czynnościowe),
- wyzwala w wychowanku możliwości twórcze,
- pomaga w wyzbyciu się kompleksów, nieśmiałości, lęku,
- przyzwyczaja do wytrwałości,
- zapewnia odprężenie i dobre samopoczucie,
- inne.....(lista wymienionych czynników nie ma charakteru wyczerpującego).

CECHY ZABAWY:

1) swobodna, dobrowolna, wewnętrznie umotywowana, nie na skutek czyjegoś polecenia;
2) działanie bezinteresowne, cel sam w sobie;
3) fikcyjność i odmienność świata zabawy, zamkniętego umownymi granicami czasu i przestrzeni, swoboda w wyborze rekwizytów, przedmiotów do zabawy;
4) w zabawie występuje element napięcia – emocje, zaangażowanie w pewną czynność, dzieci mają potrzebę budowania nastroju grozy, niebezpieczeństwa, zagrożenia;
5) istnienie reguł, norm, konwencji...

FUNKCJE ZABAWY:

- kształcąca/rozwijająca (przyswajanie wiedzy i umiejętności);
- wychowawcza (reguły, normy, współdziałanie);
- diagnostyczna (odzwierciedla poziom rozwoju, umiejętności, sytuację domową, upodobania, zainteresowania, stany emocjonalne, lęki...);
- terapeutyczna (umożliwia uwolnienie się od dręczących napięć, lęków, emocji).

RODZAJE ZABAW (klasyfikacja najczęściej spotykana w pedagogice):

Psychologowie zajmujący się aktywnością dziecka od dawna klasyfikowali zabawy wyróżniając ich rodzaje. W Okoń wyróżnia w „Słowniku pedagogicznym” następujące rodzaje zabaw:

· zabawa dydaktyczna, zabawa wg wzoru opracowanego przez dorosłych, prowadząca z reguły do rozwiązania jakiegoś założonego w niej zadania; najczęściej gra umysłowa, której celem jest rozwijanie zdolności poznawczych Do zabaw dydaktycznych zalicza się m.in. loteryjki, układanki, rebusy, krzyżówki oraz gry stolikowe, np. chińczyk, domino czy warcaby.
· zabawa konstrukcyjna, zabawa polegająca na budowaniu różnych obiektów, z klocków lub innych elementów, np. domów, zagród, maszyn, środków lokomocji itp. Do zabaw konstrukcyjnych zalicza się również rozbieranie różnych przedmiotów i ponowne ich składnie.
· zabawa ruchowa (gra ruchowa), zabawa wymagająca od uczestników częstych zmian miejsca, stosownie do obowiązujących w niej reguł w szczególnym stopniu rozwijająca funkcje motoryczne dzieci i młodzieży oraz wdrażająca do przestrzegania obowiązujących reguł Do zabaw ruchowych zalicza się m.in. gry w berka, komórki do wynajęcia, w klasy, w dwa ognie.
· zabawa tematyczna (zabawa twórcza), zabawa w grane roli, umożliwiająca dzieciom fikcyjne spełnianie społecznych funkcji, wykonywanych przez przedstawicieli różnych zawodów, zrealizowanie przyjętej roli lekarza, kierowcy, nauczyciela, górnika staje się dla dzieci osiągnięciem celu i przyczyną wywołanego przez to zadowolenia. Zabawy te, szczególnie absorbują dzieci w wieku przedszkolnym.

Zabawy dzieci są bardzo różnorodne, dlatego klasyfikuje się je według rozmaitych kryteriów. W zależności od poziomu własnej aktywności dziecka wyróżniamy zabawy swobodne – podejmowane z inicjatywy dziecka i kierowane przez rodzica lub nauczyciela. Natomiast biorąc pod uwagę liczbę dzieci uczestniczących w zabawie wyodrębniamy zabawy indywidualne i grupowe. W zależności od poziomu uspołecznienia dzieci przebywających w grupie możemy wskazać trzy rodzaje zabaw:
· równoległe – gdzie dzieci bawią się obok siebie, ale nie ze sobą,
· zbiorowe – gdzie dzieci bawią się wspólnie, lecz nie dzielą między siebie ról i funkcji,
· zespołowe – przyporządkowane wspólnemu celowi, z podziałem ról, przywódcą i wykonawcami poszczególnych zadań.
Ponadto Wincenty Okoń dokonuje następującego podziału zabaw:
1.Nierozwinięte zabawy funkcjonalne
2.Rozwinięte zabawy tematyczne i konstrukcyjne
3.Gry

Najwcześniej w rozwoju dzieci pojawiają się zabawy funkcjonalne, zwane też manipulacyjnymi. Nie są one jeszcze w pełnym tego słowa znaczeniu zabawami, brak w nich, bowiem treści, a forma jest nader prosta. Zaczątki zabaw funkcjonalnych pojawiają się w świecie zwierzęcym, u ludzi są zjawiskiem pospolitym w okresie wczesnego dzieciństwa. Zabawy funkcjonalne przechodzą znaczna ewolucję: z dostarczających przyjemności prostych ćwiczeń zmieniają się w kombinacje bez celu i w kombinacje celowe, z kolei stają się ćwiczeniami w myśleniu, stanowiąc dobre przygotowanie do zabaw tematycznych, zwanych również symbolicznymi, dramatycznymi, naśladowczymi, twórczymi lub fikcyjnymi czy zabawami w granie roli

Zabawy tematyczne i konstrukcyjne reprezentują czynnik zabawowy najpełniej i najwszechstronniej. Są to typowe zabawy wieku przedszkolnego, w innych okresach człowieka przyjmują inną formę i wypełniają się inną treścią. Różnią się między sobą tym, że sens zabawy konstrukcyjnej sprowadza się do przyjemności, jaką małemu twórcy sprawia jego dzieło jako efekt końcowy, a zabaw tematycznych – do przyjemności płynącej z grania przyjętej przez siebie roli.

Gry stanowią kategorię ludyczną odpowiadającą wszystkim okresom życia ludzkiego z wyjątkiem wczesnego dzieciństwa. Wśród wszystkich zabaw mają one postać najbardziej urozmaiconą. Najczęściej wśród ogółu wyróżnia się gry ruchowe i gry dydaktyczne.
Wymienione kategorie zabaw i gier układają się w pewna sekwencję czasową związana pojawianiem się w kolejnych okresach życia człowieka i przechodzeniem jednych w drugie.


WARUNKI SPRZYJAJĄCE ROZWOJOWI ZABAW DZIECKA:

- właściwa postawa dorosłego – pozytywne nastawienie i poszanowanie prawa dziecka do zabawy; dorosły jest odpowiedzialny za zorganizowanie warunków do zabawy – miejsce, czas, akcesoria;
- nie powinno się brutalnie przerywać zabaw; zabawa powinna trwać tak długo, jak długo budzi zaciekawienie i odpowiada zainteresowaniom dzieci;
- nadmiar/niedobór zabawek nie jest wskazany;
- dorosły nie narzuca zabaw, może je jedynie prowokować, aranżować, inspirować; opieka wycofująca; zabawa powinna odzwierciedlać zainteresowania dzieci, a nie preferencje jej dorosłego organizatora;
- dobry klimat, nastrój;
- .....(lista wymienionych czynników nie ma charakteru wyczerpującego).

Zabawa pełni swoją funkcję, jeśli zostanie właściwie zorganizowana (właściwe warunki, dostęp do różnych przedmiotów i materiałów), a przede wszystkim należy pamiętać, że powinna sprawiać dzieciom przyjemność i powinny brać w niej udział wszystkie dzieci. Nie należy też stosować często zabaw tego samego typu. W zabawie dziecko ujawnia swoje wnętrze oraz przeżycia. Dzięki zabawie dzieci uczą się. Zabawa wnosi do procesu kształcenia pierwiastek swobody i twórczości, uatrakcyjnia go i intensyfikuje. Pełni rolę wspomagającą w integrowaniu nauczania i wychowania, a także w procesach poznawczych, w przeżywaniu i działaniu uczących się dzieci. Zabawy wzbudzają uczucia poznawcze, tj. ciekawość, zainteresowanie, rozwój procesów motywacyjno – emocjonalnych. Zabawa więc łączy w sobie uczenie się, pracę i aktywność społeczną, angażuje procesy emocjonalne i działalność praktyczną dzieci, trzeba ją pielęgnować i tworzyć odpowiednie warunki, by każde dziecko mogło w pełni zaistnieć. Bowiem dziecko, które umie się bawić w pełni realizuje swoje prawo do bycia dzieckiem.


LITERATURA :
W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1984
red.E.Kędzior – Niczyporuk: Wprowadzenie do pedagogiki zabawy. Lublin 2003
J.Huizinga: Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. Warszawa 1985
W.Okoń: Zabawa a rzeczywistość. Warszawa 1987
Z. Bogdanowicz: Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli. Warszawa 1968
M. Żebrowska: Psychologia rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży. Warszawa 1977
M. Przetacznik – Gierowska, M. Tyszkowa: Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa 2002