Kształtowanie sfery emocjonalno - społecznej dziecka przedszkolnego

Opracowała : mgr Maria Skakowska
Przedszkole Publiczne Samorządowe nr 3

Wiek przedszkolny odznacza się tym, że szybko wzrasta zakres i liczba typowych sytuacji, które są źródłem przeżyć uczuciowych. Dzieci w tym wieku coraz lepiej dostrzegają i rozumieją warunki działania istniejące w otoczeniu, rośnie znacznie liczba celów, które chciałyby osiągnąć, dążeń i zamiarów. Wzrasta również liczba trudności, które muszą pokonać lub ominąć przy realizacji zamierzeń.
W okresie przedszkolnym coraz więcej reakcji emocjonalnych powstaje w sytuacjach społecznych pod wpływem nowych bodźców społecznych. Pojawia się aktywność motywowana przez cele społeczne. Dziecko stara się uczynić coś pożytecznego nie tylko dla siebie, ale i dla innych osób. Takie działania występują dzięki pojawieniu się w okresie przedszkolnym specyficznych form współprzeżywania i życzliwości dla innych ludzi.
W rozwoju emocjonalnym dziecko przedszkolne przebywa drogą od emocji liczących się jedynie z osobistymi potrzebami i pragnieniami do uczuć uwzględniających stany innych ludzi, co świadczy o uspołecznionym charakterze emocji.
Rozwój emocjonalny człowieka pozostaje w ścisłym związku z jego rozwojem społecznym. W okresie przedszkolnym następuje znaczne poszerzenie więzi dziecka z otoczeniem, głównie na skutek rozwoju społecznego.
U dziecka w wieku przedszkolnym rozwija się dość silnie potrzeby kontaktu emocjonalnego i społecznego. Istota tej potrzeby polega na obustronnym, bliskim i trwałym, a przede wszystkim pozytywnym uczuciowo stosunku dziecka z innymi osobami z jego otoczenia.
Niebagatelne znaczenie odgrywa tu rodzina, a szczególnie stosunki wewnątrzrodzinne, które stanowią fundament dla prawidłowego rozwoju emocjonalno - społecznego.
Dom rodziny jest miejscem zaspokojenia miłości. Dziecko wie, że matka i ojciec i ono stanowią wspólnotę ludzi wzajemnie się kochających, okazujących sobie czułość, serdeczność, sympatię. Potrzeba miłości zaspokajana jest w atmosferze emocjonalnej bliskości i intymności. Bez fundamentu miłości zarówno matka jak i ojciec nie są w stanie zrozumieć dziecka, motywów jego postępowania, rozpoznać jego potrzeby. Zaspokojenie potrzeby miłości zapewnia dziecku pełny i nieskrępowany rozwój. Dziecko doznając uczucia, miłości ze strony rodziców, czuje się pewne, potrzebne i bezpieczne. W zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych dziecka największą role odgrywa rodzina, a przede wszystkim rodzice, którzy w okresie przedszkolnym liczą się najbardziej. Ważne jest, więc to, by rodzice byli świadomi potrzeby miłości dziecka i starali się zaspakajać ją jak najlepiej, gdyż są odpowiedzialni za to, jak będzie rozwijało się ich dziecko, jakim człowiekiem zostanie w przyszłości i jaki będzie jego kontakt z ludźmi. Jeśli dziecko jest odrzucone, nie kochane, wpływa to negatywnie na rozwój jego osobowości, w szczególności sfery uczuciowej, a także na rozwój mowy, na sposoby zachowania się, efektu uczenia się, aktywności. Powoduje to stan izolacji uczuciowej dziecka oraz osamotnienie.
Rodzice stwarzają warunki, aby dziecko mogło się czuć dobrze i bezpiecznie. Potrzeba bezpieczeństwa zaspokajana jest przede wszystkim przez kontakt, tj. bliskość fizyczną, wzajemne odczuwanie stanów psychicznych i wzajemną czułość między dzieckiem i rodzicami. Istotą tego kontaktu jest porozumienie emocjonalne. Ono zapewnia pewność i stałość, chroni przede lękiem, strachem i chaosem.
W prawidłowo funkcjonujących rodzinach dziecko jest akceptowane m.in. poprzez kierowanie do niego pozytywnych wzmocnień ze strony rodziców. Pozytywne oceny osiągnięć dziecka, jego działania, wyglądu tworzą w jego świadomości poczucie własnej wartości, która kształtuje określoną samoocenę dziecka. Samoocena zbyt wysoka powoduje przecenianie swoich możliwości, a w rezultacie brak pracy nad sobą i wynoszenia się nad innych. Samoocena zbyt niska natomiast sprzyja utracie wiary we własne możliwości, dziecko ma poczucie niższości, czuje się gorsze od innych, a co za tym idzie, nie rozwija swoich możliwości.
Dziecko podlega w rodzinie oddziaływaniom wychowawczym, pozostając w określonych relacjach emocjonalnych ze swymi najbliższymi, co zwiększa skuteczność ich wpływu. Poza tym dorośli stanowią model i wzór do naśladowania i choć często nie zdają sobie z tego sprawy, ich sposób reagowania, stosunek do świata dziecko przyswaja sobie i daje temu wyraz w zachowaniu. Stopień, w jakim dziecko naśladuje rodziców wręcz identyfikuje się z jednym z nich, jest uwarunkowany ich wzajemnym stosunkiem emocjonalnym. Czynnikiem wyraźnie sprzyjającym identyfikacji jest miłość i akceptacja okazywana dziecku przez rodziców. Przy tym dla prawidłowo ukształtowanej osobowości niezbędna jest identyfikacja z jednym z rodziców - dziewczynek z matką, chłopców zaś z ojcem. To właśnie od rodzica tej samej płci dziecko uczy się czekających je w przyszłości ról społecznych, np. ojca męża, pracownika, a wzór życia rodzinnego wyniesiony z własnego domu, mimo nieraz krytycznej oceny, uwidoczni się we własnym, po latach założonym domu.
Miernikiem akceptacji jest satysfakcja i radość dzieci i rodziców z wzajemnych kontaktów. Brak akceptacji rodziców powoduje u dziecka poczucie niższej wartości, zachwianie wiary w siebie, co przyczynia się do spadku aktywności dziecka, a w konsekwencji do regresu lub braku rozwoju.
Na skutek złej atmosfery rodzinnej i niewłaściwego stosunku do dziecka w jego zachowaniu mogą wystąpić poważne zaburzenia. Jeśli nawet do tego nie dochodzi, mogą się utrwalać zachowania dla rozwoju ogólnego i społecznego - agresywność, negatywizm oraz takie cechy jak bierność, lękliwość, kapryśność, uleganie zazdrości, niechęć do nawiązania kontaktów z innymi, uciekanie się do kłamstwa itp.
Jeśli dziecko wzrasta w środowisku domowym, w którym panuje pogodny nastrój, a kłótnie, zazdrość, niechęci i inne negatywne emocje należą do rzadkości, prawdopodobnie wyrośnie na człowieka szczęśliwego. Natomiast konfliktowe stosunki z rodzicami lub rodzeństwem wzbudzają wiele gniewu i zazdrości, co może doprowadzić do przewagi tych emocji w życiu rodzinnym dziecka.
Wzajemne stosunki rodziców i dzieci wyznaczone przez takie czynniki jak, wiek rodziców, ich wykształcenie i cechy osobowości, postawy rodzicielskie, wzajemne kontakty ze współmałżonkiem czy wzory wychowawcze wyniesione z domu rodzinnego.
Pozytywne kontakty z rodzeństwem przejawiają się tym, że dziecko przedszkolne potrafi się w pewnym zakresie zaopiekować się młodszym dzieckiem, ze starszym zaś współdziałać podczas zabawy.
Zupełnie nowe jakości do rozwoju emocjonalno-społecznego wnoszą kontakty nawiązane z rówieśnikami. Dorośli powinni umożliwić te kontakty, np. poprzez zapisanie dziecka do przedszkola, natomiast tym, którzy do niego nie uczęszczają rodzice muszą stworzyć możliwość spotykania się i wspólnej zabawy z rówieśnikami.
Izolacja od kolegów i koleżanek jest bardzo niekorzystna, gdyż dziecko przebywając tylko w grupie dorosłych, zdobywa ubogie i jednostronne doświadczenie społeczne. Dziecko pozbawione towarzystwa rówieśników kształtuje postawę egoistyczną, dlatego też trudno będzie mu dostosować się do współżycia ze środowiskiem społecznym. Niezaspokojenie potrzeby kontaktu może doprowadzić do opóźnienia bądź zaburzenia społecznego dziecka.
W procesie uspołecznienia dziecka ważną role odgrywa uczucie życzliwości i współczucie. Życzliwość przejawiana jest przez dziecko w stosunku do osób z najbliższego otoczenia odnoszących się do niego przyjaźnie, a więc: sprawiedliwie, przychylnie ustosunkowanych dorosłych, rówieśników mających wspólne poglądy i zainteresowania, takich, na których można liczyć i którzy są towarzyszami jego zabaw i nauki.
Uczucie współczucia pojawia się u dzieci przy końcu wieku poniemowlęcego. Bywa ono wywołane bólem, przykrością lub krzywdą doznaną przez innych. Wywołuje je także uszkodzenie lalki lub innej zabawki, której dziecko przypisuje zdolności przeżywania ludzkich emocji. Współczucie jest wyrażone słownie, jak też za pośrednictwem odpowiednich objawów mimicznych. Może ono również wywoływać wystąpienie czynności pieszczenia, pomagania, ostrzegania przed istniejącym zagrożeniem.
Do uczuć mogących wpływać niekorzystnie na rozwój społeczny dziecka należy gniew jako motyw zachowań agresywnych oraz towarzyszących im konfliktów. Powodem gniewu bywa u małych dzieci ograniczenie ich swobody działania, utrata przedmiotu, którym dziecko się bawiło, niepowodzenie w trakcie zabawy, uderzenie lub pchnięcie przez inne dziecko.
Również strach może oddziaływać niekorzystnie na proces socjalizacji dziecka hamując rozwój jego aktywności społecznej oraz sprzyjając utrzymywaniu się przez dłuższy czas stanów lękowych. Ważną rolę w powstaniu strachu odgrywają przykre doświadczenia nabyte w dotychczasowych kontaktach społecznych. Dziecko pobite dotkliwie przez rówieśników zaczyna ich unikać, a wyśmiane podczas zabawy obawia się ponownego narażenia na ośmieszenie i dlatego nie uczestniczy w niej.
Innym jeszcze uczuciem często przeżywanym w dzieciństwie i w okresie dorastania jest zazdrość. Pierwsze przejawy zazdrości mogą wiązać się z pragnieniem wyłączności w obcowaniu z matką. Bywa i zazdrość o ojca czy też innych domowników, którym matka poświęca czas i uwagę. Często uczucie to związane jest z urodzeniem się kolejnego dziecka w rodzinie.
Jeżeli między rodzeństwem jest niezbyt duża różnica wieku, zdarza się, że dziecko starsze czuje się pokrzywdzone i odsunięte przez rodziców na dalszy plan, wręcz dokucza i szkodzi młodszemu. Dzieci bywają również zazdrosne o siebie nawzajem. Każde z nich chce mieć takie same zabawki, jak drugie. Jeśli jedno siada obok matki, natychmiast znajduje się koło niej i drugie. Nie znaczy to jednak, aby takie rodzeństwo nie lubiło się nawzajem. Oczywiście przestrzega ono skrupulatnie równorzędnego traktowania przez rodziców, ale jednocześnie jedno potrafi stanąć w obronie drugiego, gdy zagraża jakieś niebezpieczeństwo z zewnątrz. Uczucie zazdrości może wpływać z nie równorzędnego traktowania dzieci przez rodziców, a także przez faworyzowanie jednego czy też grupki dzieci przez wychowawców w przedszkolu i szkole.
Uczucia występujące u małego dziecka są początkowo ściśle uzależnione od zachodzących w jego organizmie procesów fizjologicznych. Następnie coraz większą rolę zaczynają pełnić modele zachowania, z którymi dziecko styka się w swoim otoczeniu, co prowadzi z kolei do wytwarzania się u niego stereotypów dynamicznych stanowiących układy określonych czynności i reakcji.
Na modele zachowania się i kształtowane stereotypy dynamiczne oddziałuje w dużym stopniu atmosfera wychowawcza panująca w środowisku rodzinnym. Nastroje spokoju, życzliwości wpływają na stan uczuciowy dziecka oraz nawiązywanie przez nie kontakty społeczne. Z drugiej strony stan niepokoju, zdenerwowanie, wzajemna niechęć łatwo udziela się dziecku, sprzyjając wystąpienia zachowań agresywnych oraz skłonności do konfliktów.
Wraz z rozwojem zmienia się także rola przeżyć emocjonalnych w toku działania. Początkowo uczucia przejawiały się jedynie w końcowej fazie działania, w momencie osiągnięcia przez dziecko celu. U dzieci 6 - 7 letnich, które stawiają przed sobą bardziej odlegle cele, uczucia towarzyszą już planowaniu czynności i jej inicjacji.
Tak, więc dziecko z istoty zdolnej do przeżywania niemal wyłącznie krótkotrwałych i przemijających, choć silnych wzruszeń i afektów, staje się istotą zdolną do przeżywania uczuć głębokich i coraz bardziej świadomych, dostosowanych do obiektywnych cech przedmiotów, które je wywołują.
Zabawa - to osobliwa forma bezpośredniego poznawania rzeczywistości, której na plan pierwszy wysuwa się przeżycie emocjonalne. L. S. Wygotski nazwał zabawę "arytmetyką socjalnych stosunków" i słusznie uważał, że właśnie w zabawie "kształtuje się człowiek". Zabawy dowolne zawierają wiele wartości wychowawczych z punktu widzenia kształtowania strefy uczuć i emocji. Oprócz przyjemności związanej z zaspokojeniem potrzeby ruchu i działania jak również potrzeby osiągnięć, zabawy - zwłaszcza tematyczne - dają dzieciom niemal nieograniczoną możliwość ekspresji emocjonalnej, stwarzają im okazję do wyładowania konfliktów uczuciowych i napięć nerwowych.
Jednocześnie zabawy takie stają się swoistą szkołą uczuć, gdyż w związku z podejmowanymi i odgrywanymi rolami dziecko stara się wczuwać w świat przeżyć osoby, którą staje się w wyobraźni: martwi się, gdy w roli matki idzie z "dzidziusiem" do lekarza, przezwycięża strach przed niebezpieczeństwem wczuwając się w postać kapitana okrętu itp.
Zabawa dziecka będąc główną płaszczyzną kontaktów społecznych staje się źródłem zarówno partnerstwa, sympatii, jak i konfliktów. Te ostatnie mogą wynikać z chęci dominowania jednych nad drugimi, despotyzmu, woli posiadania tego samego przedmiotu itp. Nierzadko konflikty mają przebieg bójki i wzajemnego popychania, psucia zabawy, kopania, szczypania oraz agresji słownej. Są to nieporozumienia błahe i krótkotrwałe. Nie pozostawiają one większych śladów, po kilkuminutowej przerwie, dzieci nadal bawią się razem.
Dziecko w wieku przedszkolnym z roku na rok spędza mniej czasu z dorosłymi i przeciwstawia się coraz bardziej autorytetowi dorosłych, to jednak podlega ono w dużym stopniu ich wpływowi nie tylko w zakresie wzorów zachowania się, lecz również w kształtowaniu swych postaw społecznych. Przede wszystkim rodzice i nauczyciele są odpowiedzialni za to, jakie postawy społeczne rozwiną się u dziecka, czy będą to postawy pozytywne, prowadzące do przyjaznej współpracy z innymi, czy też postawy nietolerancji i uprzedzeń przeciwko tym, którzy się różnią od danego dziecka, nawet, gdyby te różnice nie wynikały ze stosunku podrzędności.
Jeżeli stosunki z rówieśnikami i dorosłymi spoza domem rodzinnego układają się przyjemnie, kontakty społeczne z nimi będą sprawiały radość i dzieci będą chciały, żeby te kontakty się powtarzały. Jeżeli natomiast kontakty są nieprzyjemne i wywołują lęk, dzieci będą ich unikały i ograniczą się do kontaktów społecznych z członkami rodziny. Gdy kontakty z osobami obcymi sprawiają dziecku radość, będzie ono chciało postępować tak, aby zdobyć sobie ich pochwałę.
Kontakty emocjonalne dziecka z rodzicami, dalszą rodziną, rówieśnikami oraz dorosłymi spoza rodzinnego kręgu życia wprowadzają w świat życia społecznego.
Równocześnie wraz z postępem socjalizacji, następuje proces tak zwanej intelektualizacji uczuć. Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko wchodzi w wiek rozumu, dla którego charakterystyczne jest zainteresowanie realnym światem i obiektywne spojrzenie na zewnątrz. Dziecko po przezwyciężeniu strachów, obaw wczesnego dzieciństwa stopniowo nabywając coraz to większej umiejętności dostosowania się do otoczenia, staje się bardziej pewne, samodzielne, otwarte do świata.

BIBLIOGRAFIA

1. Barczyk H.: Niektóre determinanty socjalizacji w świetle literatury. "Wychowanie w Przedszkolu" 1985, nr 2/3.
2. Cudak H.: Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka. PTHP, Warszawa 1999.
3. Elkonin D.: Miejsce i rola zabawy w życiu dzieci. "Wychowanie
w Przedszkolu" 1997, nr 2.
4. Franus E.: Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym. Nasza Księgarnia, Warszawa 1975.
5. Horczak J. Prawidła życia. W: Pisma wybrane, A. Lewin (red.). Nasza Księgarnia, Warszawa 1978, t. II.
6. Hurlock E.: Rozwój dziecka. PWN, Warszawa 1960.
7. Jugowar B.: Psychologia rozwojowa dla rodziców. Nasza Księgarnia, Warszawa 1982.
8. Miller R.: Dzieciństwo i wychowanie. "Kwartalnik Pedagogiczny" 1979, nr 3.
9. Spionek H.: Problemy rozwojowe i wychowawcze wczesnego dzieciństwa. KiW, Warszawa 1972.