Rola zabaw tematycznych w kształtowaniu zachowań społecznych dziecka przedszkolnego

Opracowała : mgr Maria Skakowska
Przedszkole Publiczne Samorządowe nr 3

Zabawa jest dla dziecka pierwszą szkołą wychowania moralnego i społecznego. Początkowo ma to miejsce w rodzinie, później w znacznie większym stopniu w przedszkolu. Warunki oddziaływania na postawy społeczno-moralne dziecka są w przedszkolu znacznie korzystniejsze niż w rodzinie, ze względu na liczne kontakty z rówieśnikami i różnorodność tych kontaktów szczególnie w zabawach podejmowanych z inicjatywy dzieci.
Zdaniem W. Okonia w toku tych zabaw dzieci "modelują" swoje zachowanie według zachowań rodziców i dorosłych ze środowiska poza rodzinnego zdobywają rozległą wiedzę o różnych zawodach, o warunkach życia i pracy.
Dziecko z dużym zaciekawieniem i uwagą przygląda się zachowaniu dorosłych. Każde spostrzeżenie gromadzi w umyśle, by po pewnym czasie, już w pamięci i wyobraźni, odtwarzać sytuacje w zabawie. W zabawach tematycznych występują te elementy rzeczywistości, które pobudziły dziecko uczuciowo i je zaciekawiły. Rzeczywiste cechy przedmiotów uzupełnia wyobraźnia, która w zabawach tematycznych pobudza dziecko do ekspresji. Przyswajając sobie rzeczywistość, naśladuje ją przetwarza, posługując się zazwyczaj zabawkami, a także różnymi przedmiotami, które pod jakimś względem przypominają to, czego mu w danej zabawie potrzeba.
"W każdej, bowiem zabawie tematycznej występuje moment przyjęcia jakiejś roli, naśladowania, tworzenia, udowadnia kogoś czy czegoś, a wiec tworzenia fikcji". Fikcja odgrywa w tej zabawie ogromnie ważną role, ale wraz z rozwojem i dojrzewaniem dziecka następuje jej stopniowe urealnienie, szczególnie dzięki wzrostowi czynności świadomych i celowych, coraz bardziej przybliża do świata ludzi dorosłych.
Dzieci zauważają, że działają tak jak dorośli. Od tego momentu życie dzieci zaczyna krążyć wokół przedmiotów i ludzi oraz stosunków między nimi w procesie pracy. Nie ma większej radości dla dziecka jak spełniać czynności dorosłych.
Zabawa staje się swoistą formą życia dziecka w społeczeństwie dorosłych. Swoistość tej formy polega na tym, że w niej jest wszystko umowne, oprócz znaczenia urzeczywistnianej działalności. Forma ta nie pojawia się sama, a jest wynikiem kontaktów dziecka z dorosłymi od najwcześniejszych lat.
Centralnym momentem w zabawie tematycznej staje się rola, przyjęta przez dziecko w zabawie. Podczas jej trwania dziecko umownie spełnia funkcję dorosłego, zachowuje się wobec partnerów tak, jak to czynią dorośli. W ten sposób dziecko wychodzi w świat rzeczywistych społecznych stosunków, niedostępnych mu w rzeczywistości. W toku zabawy odbywa się, więc początkowe przyswajanie form stosunków społecznych.
Rola pozwala dzieciom wyjść poza ramy rzeczywistości. W niej wychodzi też dziecko poza swoją osobowość, stając się fikcyjnie kimś innym. Przez podjęcie roli dziecko staje na dwóch płaszczyznach jednocześnie: rzeczywistej i fikcyjnej. Rola daje dziecku satysfakcję dokonywania czynności, których naprawdę nigdy jeszcze nie wykonywało.
Zabawa w role w większości przypadków jest zespołowa. Sprzyja, więc tworzeniu się przyjaźni, a także przez specjalny dobór ról może wywierać wpływ na system stosunków istniejących wśród dzieci w realnym życiu. Gama stosunków w zabawie jest oczywiście o wiele szersza niż to ma miejsce w rzeczywistym obcowaniu. Mogą to być stosunki partnerstwa, podporządkowania się, konieczności udzielania pomocy i wiele innych.
Na współżycie dzieci w grupie i kształtowanie różnych form zachowania duży wpływ ma pozycja, jaką zajmują w grupie. Jest ona zależna od indywidualnych właściwości dziecka i kontaktów z innymi dziećmi. Zależnie od zajmowanej pozycji wyróżnić można dzieci popularne, czyli lubiane i nie lubiane. Dziecko lubiane zdobywa popularność dzięki miłemu wyglądowi, urodzie, sposobu zachowania się. Dzieci popularne obdarzone dużą inicjatywą zajmują często pozycję przywódców. Popularność daje dziecku zadowolenie, poczucie bezpieczeństwa. Dziecko nie lubiane jest przez inne dzieci z powodu takich cech, jak niemiły wygląd, niegrzeczne, nieposłuszne itp. Niepopularność pociąga za sobą złe samopoczucie dziecka, pogłębia jego brak wiary w siebie, lękliwość. Może ono boleśnie odczuwać swoje osamotnienie.
Te właśnie stosunki i zachowania najwyraźniej przejawiają się w procesie zabaw w role. Dzieci, które przyjmują na siebie rolę przywódcy, ukierunkowują wszelkie czynności i podporządkowują sobie innych członków, którzy chcą się im podporządkować. W każdym okresie rozwoju są w grupie osoby, które cieszą się przychylnością rówieśników, lub takie, które nie cieszą się sympatią rówieśników i z tego powodu pozostają w izolacji. Wychowawcze efekty zabawy tematycznej są tym większe, im szerszy jest zasięg tych stosunków. Dla tego też ze względu na jej wartości wychowawcze powinna zajmować wiele miejsca wżyciu dziecka.
Dzieci w zabawie nie tylko naśladują dorosłych, ale także realnie współdziałają. Od wykonawców pojedynczych ról zależy powodzenie zabawy. Sprzyja to rozwojowi kolektywnych wzajemnych stosunków.
Związek zabawy z działalnością społeczną, a szczególnie z różnymi formami pracy ludzkiej nie uwydatnia się w żadnym z rodzajów zabaw tak silnie i wyraziście, jak właśnie w zabawach tematycznych.
"Istotą tych zabaw - stwierdza Szuman - jest odtwarzanie w postaci zabawowej (ludycznej) najróżniejszych czynności, sytuacji, faktów i zdarzeń zaobserwowanych w życiu. Szczególnie to, co czynią dorośli, swoją pracę zawodową, to co umieją zdziałać, a co dla dziecka jest jeszcze niedostępne i za trudne to wszystko znajduje oddźwięk, odzwierciedlenie i swoisty wyraz w tematycznych zabawach dzieci".
Zabawa tematyczna ze względu na jej różnorodność i bogactwo wartości wychowawczych powinna w życiu dziecka zajmować czołowe miejsce. W toku tej zabawy dziecko przejawia swoje społeczne zainteresowania, a jednocześnie utrwala wiadomości i zdobywa doświadczenia. Dla rodziców zabawy, zwłaszcza twórcze, stanowią ważną wiedzę o zainteresowaniach i rozwoju dziecka, dlatego też zabawy tematyczne winny być przedmiotem obserwacji i spostrzeżeń czynionych przez rodziców. Zachowania i reakcje dzieci w tych zabawach są najbardziej swobodne, dlatego stanowią bogate źródło wiedzy o nich.
M. Tyszkowa słusznie zauważa, że zabawa tematyczna odgrywa wielostronną role w rozwoju dziecka - oddziałuje na rozwój poznawczy, wpływa na sferę emocjonalno-motywacyjną, a także na kształtowanie osobowości bawiącego się dziecka. W zabawie kształtują się postawy i poczucie moralne dziecka. Są one łatwą, poglądową, dostępną nauką uświadamiającą dzieciom stałe ich niedostatki znajomości świata i dają podnietę do jego bliższego poznania przez działanie. Zabawy kształtują zdolności umysłowe, rozwijają również spostrzeżenia, pamięć, mowę i myślenie oraz wyobraźnie. Dobrej zabawie dziecka sprzyja swobodna i twórcza atmosfera rodzinna.
Zabawy tematyczne stanowią szkołę, którą dzieci muszą przejść, aby przybliżyć się do świata dorosłych. W zabawie tej dziecko przygotowuje się do przyszłego życia, jak również uczy się żyć w chwili obecnej. Udział dzieci w zespołowych zabawach pozwala im wzrastać w społeczeństwie w sposób czynny.
Należy też zgodzić się z tezą M. Smolińskiej, że zabawa tematyczna to szczególny rodzaj praktyki społecznej, ponieważ za jej pośrednictwem dzieci mogą samodzielnie wyrażać myśli i uczucia oraz jednoczyć się we wspólnym działaniu.
Dzięki tym zabawom normy postępowania moralnego i społecznego tają się dla dzieci coraz bardziej wewnętrzne i osobiste. Zespołowe zabawy stwarzają okazje ku temu, by dzieci przejmowały role ludzi odpowiedzialnych za swoje losy i czyny oraz losy innych ludzi. Podczas zabawy dziecko wychodzi poza swój egoistyczny świat. Stwarza okazje, do oceny swego postępowania i poznania siebie, inaczej mówiąc zabawy te są szkołą wychowania społecznego.
Z kolei Z. Włodarski podkreśla szczególna rolę zabawy w życiu dziecka przedszkolnego nie tylko ze względu na częstość jej występowania w zestawieniu z innymi formami aktywności, ale ze względu na jej znaczenie dla zdobywania nowych doświadczeń. Jest ona dziedziną wyzwalającą aktywność dziecka, a jej zorganizowany charakter prowokuje do współdziałania z innymi, bez tego nie osiąga, bowiem dziecko przyjemności w zabawie. Szczególnie uspołeczniającą role pełnią zabawy tematyczne oraz zabawy i gry według prawideł, którym dzieci muszą się podporządkować w zabawie.
W toku zabawy dziecko uczy się dostosowywać się do określonych norm, reguł postępowania, związanych z przyjętą przez siebie rolę, przenosząc potem te nawyki w inne sytuacje społeczne.
Według L. Wołoszynowej zabawa zespołowa jest wartościowym środkiem uspołecznienia dzieci, uczy je, bowiem wspólnego dążenia do pewnego celu, sprzyja nawiązywaniu przyjacielskich stosunków, uczy uzgadniania między sobą różnych czynności, przyzwyczaja do postępowania zgodnie z ustalonymi zasadami. Wdraża również do wytrwałości i wytrzymałości, co stanowi konieczną zaprawę do przyszłej pracy szkolnej. "Dziecko nie będzie przeżywało trudności w szkole, jeśli (...) przyzwyczajone jest do obcowania z rówieśnikami, do wspólnych z nimi zabaw, do nawiązywania kontaktu i liczenia się z towarzyszem zabaw".
Zabawa, jak dowiodły tego liczne obserwacje, zaspokaja potrzeby poznawania i aktywności w kontaktach z rówieśnikami. Udział w rolach zabawowych zmusza dziecko do zapamiętywania prawideł niezbędnych do powodzenia w zabawie. Dane prawidła wielokrotnie powtarzane w zabawach zostają przenoszone na teren innych rodzajów działalności. Tak, więc w zabawie odbywa się uspołecznienie dziecka, które jest niezbędnym warunkiem kształtującej się jego świadomości moralnej.
Jak już wspomniałam w rozdziale I istnieje wiele teorii na temat zabawy, w myśl których jest ona atawistyczną formą aktywności człowieka, sposobem wydatkowania nadmiaru energii, wytchnieniem po pracy czy też przygotowaniem do poważnych zajęć życiowych. Zabawy i gry dziecięce spełniają wszystkie wspomniane tu funkcje. W pierwszym okresie życia "dziecko rozwija się przede wszystkim przez zabawę. Ta forma działalności dominuje. (...) Zabawa jest dla niego jedynym ze środków poznania świata.
W zabawie dziecko odtwarza odzwierciedla rzeczywistość i przejawia swój aktywny do niej stosunek".
Na zabawy tematyczne, prócz bezpośrednich doświadczeń życiowych, duży wpływ mają zajęcia zapoznające dzieci z życiem społecznym, poprzez które zdobywają one wiadomości potrzebne do ich pełnienia.
Kulturotwórcza rola zabawy, jaką podkreślał J. Huizinga jest chyba najwyraźniej widoczna na przykładzie kultury dziecięcej, w której zabawa zajmuje nie tylko miejsce znaczące, ale wręcz najważniejsze. Można śmiało powiedzieć, że całe życie dziecka jest nieustanną zabawą, ciągłym łączeniem rzeczywistości z iluzją, fantazją, marzeniami. J. Huizinga zwracał uwagę na fakt, że "już małe dziecko wie dokładnie, że tylko tak udaje, że tylko dla zabawy (...) świadomość samej zabawy nie wyklucza rozwijania tej tylko zabawy z jak największą powagą, a nawet z oddaniem, które przechodzi w entuzjazm i na pewien czas całkowicie znosi sens określenia tylko".

BIBLIOGRAFIA

1. Cudak H.: Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka. PTHP, Warszawa 1999.
2. Dudzińska I. (red.): Wychowanie i nauczanie w przedszkolu. WSiP, Warszawa 1974.
3. Łaciak B.: Świat społeczny dziecka. Wydawnictwo "Żak", Warszawa 1998.
4. Okoń W.: Zabawa a rzeczywistość. Wydawnictwo "Żak", Warszawa 1995.
5. Prus-Wiśniewska H.: Rozwój społeczno-moralny dziecka w wieku przedszkolnym w świetle badań psychologicznych i pedagogicznych. "Wychowanie w Przedszkolu" 1985, nr 2 - 3.
6. Smolińska M.: Zabawy tematyczne kształtują zachowanie społeczne dzieci. "Wychowanie w Przedszkolu" 1981, nr 1.
7. Tyszkowa M.: Rola zabawy tematycznej w rozwoju psychiki dziecka. "Wychowanie w Przedszkolu" 1990, nr 2- 3.
8. Włodarski Z.: Rozwój i kształtowanie doświadczenia indywidualnego. WSiP, Warszawa 1975.
9. Żebrowska M. (red.): Psychologia dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa 1986.