Co mówią znaki, symbole i zwyczaje świąteczne

Wigilia rozpoczyna święta Bożego Narodzenia -rodzinne, chrześcijańskie święta, pełne pięknych tradycji i podniosłego nastroju. Na przestrzeni wieków zwyczaje ludowe i obrzędy religijne związane z tymi świętami nawarstwiały się i łączyły w przedziwne formy. Relikty wierzeń pogańskich splatały się z tradycjami chrześcijańskimi a każdy naród zabarwiał je specyficznymi cechami własnej kultury. Przypomnijmy sobie niezwykłe bogactwo znaków i symboli związanych z Wigilią Bożego Narodzenia.

DIES NATALIS
Wybór daty świąt Bożego Narodzenia nie jest przypadkowy. Święto chrześcijańskie miało być przeciwwagą dla obchodzonego w tym dniu w Rzymie (od 274 r.) Dnia Narodzin Niezwyciężonego Słońca (Dies Natalis Solis Invicti). Stwierdza to explicite m.in. anonimowy komentator dzieł Dionizego Saliby: “Podają, że powodem, dla którego przeniesiono wspomniane przez Ojców uroczystości na grudzień, jest święto narodzenia słońca. Weszło w zwyczaj, że do tych obrzędów zaproszono i dopuszczono także chrześcijan. Postanowiono tedy w tym dniu obchodzić święto narodzin prawdy”. (L.Stomma, Słońce rodzi się 13 grudnia).

WIGILIA
Słowo “wigilia” pochodzi z języka łacińskiego i oznacza czuwanie. Tradycja czuwania przed dniami świąt wywodzi się ze Starego Testamentu. W izraelskich domach w wigilię szabatu i innych świąt szykowano jedzenie i czyniono wszelkie przygotowania tak, aby święto mogło być dniem odpoczynku. W Nowym Testamencie wigilie rozpoczynały obchód święta. Trwały one od godziny trzeciej po południu do wieczora. Przygotowanie wigilijne miało na celu przyrządzenie potraw oraz odprawienie przypisanych modlitw
i ceremonii rytualnych.

WIECZERZA WIGILIJNA
BOŻEGO NARODZENIA
Wieczerza Wigilijna miała zawsze charakter bardzo uroczysty. Do wigilii zasiadano, gdy pierwsza gwiazdka ukazała się na niebie. Starym zwyczajem rozpoczynano odczytywaniem fragmentu Ewangelii św. Łukasza o narodzeniu Chrystusa. Ceremoniom przewodniczył z zasady ojciec rodziny a tam, gdzie go zabrakło, rolę tę pełnił najstarszy mężczyzna lub najstarsza kobieta. Uczta wigilijna zbierała w krąg rodzinę, krewnych i samotnych. Religijny charakter wieczerzy wigilijnej podkreślał zwyczaj łamania się opłatkiem. Wieczerza ta miała bowiem przypominać “agapę”, podczas której u pierwszych chrześcijan odbywała się Eucharystia, czyli uczta miłości.

PIERWSZA GWIAZDA
Znakiem do rozpoczęcia wieczerzy wigilijnej było ukazanie się na niebie pierwszej gwiazdy. Gwiazda ta jest pamiątką gwiazdy betlejemskiej, którą ujrzeli Mędrcy. Zwyczaj ten głęboko zakorzenił się w polskiej kulturze. Pierwsza gwiazdka wyznacza granicę między codziennością a świętem, między światem bliskim, znanym, a światem cudów, nadprzyrodzonych zjawisk, tajemnicy. Jej blask napełnia ludzi niepokojem, grozą, ale i wielką radością. W ten cudowny wieczór rodzi się bowiem Zbawiciel. ŁAMANIE SIĘ OPŁATKIEM
Najważniejszy i kulminacyjny momentem wieczerzy wigilijnej jest łamanie się opłatkiem. Opłatki są śladem po eulogiach starochrześcijańskich. Eulogie były to chleby ofiarne składane na ołtarzu. Część tych chlebów konsekrowano i rozdawano jako Eucharystię, a pozostałą resztę poświęcano po Mszy św. i rozdawano tym, którzy nie przyjęli Komunii św. Był to rodzaj komunii duchowej. Z tego powodu od przyjmujących wymagano odpowiedniego usposobienia duchowego. Eulogie były znakiem miłości i jedności chrześcijańskiej. Dziś niejaki ślad tego znaku wzajemnej życzliwości i jedności pozostał w zwyczaju wysyłania sobie opłatków z dobrymi życzeniami. Opłatki były wypiekane na plebaniach lub w klasztorach i roznoszone po domach. To miało swoją głęboką wymowę, były wyrazem jedności z kościołem parafialnym. Dzielenie się nawzajem opłatkiem-chlebem, oznacza otwarcie serca drugiemu człowiekowi, jest znakiem miłości i pokoju, gotowości do oddania bliźniemu nawet ostatniego kawałka chleba.

WOLNE MIEJSCE PRZY STOLE
Wolne miejsce w czasie wieczerzy wigilijnej przeznaczone jest dla przypadkowego gościa, samotnego, bezdomnego. To miejsce symbolizuje też obecność Chrystusa, który tego wieczoru, w sposób szczególny, przychodzi do człowieka. Wyraża ono również serdeczną pamięć o naszych bliskich, przebywających z dala od rodzinnego domu. Wolne miejsce oznacza także członka rodziny, który odszedł do wieczności.

TRADYCYJNE POTRAWY
Dawniej ilość potraw podawanych na stół wigilijny była różna. Dzisiaj najczęściej spotyka się zwyczaj spożywania dwunastu potraw. Jadłospis wigilijnych potraw był tak przemyślany, żeby uwzględniał wszystkie płody rolne i leśne z całego roku. Do najbardziej typowych i tradycyjnych zestawów ludowych potraw wieczerzy wigilijnej należały: barszcz z buraków, zupa grzybowa, zupa owocowa, kluski z makiem, pierogi, kapusta, ryby, groch, fasola, kasza, pszenica, kutia, jabłka, orzechy, miód. Zwyczajem jest umieszczanie na wigilijnym stole ryby, głównie karpia. Ryba jest starochrześcijańskim znakiem. Grecka nazwa ryby brzmi “ichthys”. Wyraz ten jest skrótem następujących słów: Jezos Christos Theu Hios Soter, co znaczy po polsku: Jezus Chrystus Syn Boga, Zbawiciel.

POST ŚCISŁY
Tradycyjnie w Polsce w wigilię Bożego Narodzenia zachowywany jest ścisły post, czyli wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych. Trwał aż do północy, natomiast post ilościowy -do ukazania się pierwszej gwiazdy na niebie. Zwyczaj ten jest pozostałością dawnego, pokutnego charakteru adwentu, który obchodzony był na wzór Wielkiego Postu. Pozostało z tego okresu polskie przysłowie: “ W adwenta same posty i święta”.

CHOINKA
Jedną z najmłodszych tradycji wigilijnych jest strojenie choinki. Zwyczaj przyjęto od Niemców w latach 1795 -1806. Kościół początkowo był niechętny, potem przejął choinkę i nadał jej chrześcijańską symbolikę ”biblijnego drzewa wiadomości dobra i zła”. Zielone drzewko oznacza wieczną zieleń, nadzieję nieba. Światełka na drzewku przypominają przyjście na świat Chrystusa-Światłości Świata. Rozrzucone na choince łańcuchy symbolizują węża, kusiciela, a błyszcząca na czubku gwiazda, ewangeliczną gwiazdę betlejemską. Inne ozdoby drzewka wigilijnego drzewka to znak darów i łask jakie spływają na świat z przyjściem Odkupiciela. Stojąca choinka wyparła z domów wcześniejsze wigilijne przybrania, którymi były wierzchołki jodły i świerku zawieszone u pułapu w izbie.

Bibliografia:
1.Kossak Z., Rok polski. Obyczaj i wiara, Warszawa 1974.
2.Ferenc-Szydełkowa,Rok kościelny a polskie tradycje, Poznań 1988.
3.Stomma L. , Słońce rodzi się 13 grudnia, Warszawa 1981.
4.Pełka L. J., Polski rok obrzędowy, Warszawa 1980.
5.Kuchowicz Z. Obyczaje staropolskie XVII-XVIII w.,Łódź 1975.