Przyczyny zachowań agresywnych wśród dzieci i młodzieży

Zjawisko agresji u dzieci i młodzieży w obecnych czasach zajmuje bardzo znaczące miejsce wśród problemów społecznych. Jest wiele przyczyn powstawania agresji, począwszy od predyspozycji osobowościowych, wpływu rodziny, środowiska rówieśniczego i środków przekazu. Zastanawiając się nad jej przyczynami warto wziąć pod uwagę te elementy.
Źródeł agresji upatruje się w środowisku rodzinnym, które jest pierwszym i niezwykle znaczącym środowiskiem społecznym człowieka, zaspokajającym potrzeby swoich członków w szerokim zakresie. W nim dokonuje się także proces socjalizacji młodego człowieka, obejmujący rozwój jego osobowości, kształcenie i stawanie się członkiem określonej społeczności, czyli przygotowanie i adaptację określonych ról społecznych. Rodzinne uwarunkowania agresywności dzieci i młodzieży wynikają m.in. z odrzucenia emocjonalnego, braku ciepła, zaangażowania sprawami dziecka, pobłażliwości i przyzwolenia na stosowanie agresji wobec innych, braku jasnego przekazu, co jest dobre a co złe, jasno wyznaczonych granic, jak dziecku wolno się zachowywać a jak nie. Ogromny wpływ na tego typu zachowania ma również stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych w postępowaniu rodziców z dziećmi, a mianowicie używanie przemocy wobec dziecka, niewłaściwe stosowanie systemu nagród i kar, a także rozpieszczanie potomstwa. Agresja bardzo często ma miejsce u dzieci z rodzin, gdzie występują częste kryzysy domowe, takie jak kłótnie, rozwody rodziców, czy alkoholizm jednego z rodziców.
Psycholodzy i pedagodzy są zgodni co do tego, że rodzina jest grupą społeczną najbardziej narażoną na wewnętrzne problemy, spory i przemoc. Osąd ten można odnieść zarówno do stosunków małżeńskich, jak również i tych związanych z relacjami zachodzącymi między rodzicami, a dziećmi, czy rodzeństwem.
Niewłaściwe postawy wychowawcze rodziców, a w szczególności odtrącająca, unikająca lub zbyt wymagająca i nadmiernie chroniąca są czynnikami wysokiego ryzyka zachowań agresywnych i aktów przemocy ich dzieci. Wynikające z nich ograniczenia samodzielności, uzależnienie od rodziców (postawa nadmiernie chroniąca), surowe kry, zastraszanie, dezaprobata (postawa odtrącająca), unikanie lub ograniczanie kontaktów, nieangażowanie się w sprawy dziecka (postawa unikająca) czy stawianie wygórowanych wymagań, narzucanie autorytetu, częste nagany (postawa nadmiernie wymagająca) utrudniają, czy wręcz uniemożliwiają dziecku samorealizację, rozwój zgodnie z własnymi predyspozycjami psychofizycznymi, oczekiwaniami i potrzebami.

Kolejną ważną przyczyną zachowań agresywnych wśród dzieci i młodzieży są środki masowego przekazu. Jak stwierdza J. Rudniański ”w rezultacie ich oddziaływania rozpowszechnia się określony klimat myślowy, w którym wartości wyższe, zwłaszcza wartości uważane dotychczas za naczelne, zajmują miejsce dalekie”.
Szeroki wpływ na psychikę dziecka ma telewizja oraz gry komputerowe. Obecnie wpływ telewizji niepokoi społeczeństwo, zwłaszcza w kontekście rosnącej przestępczości dzieci i młodzieży. Wiadomo, że oglądanie scen agresji ma wpływ na wzrost agresywności dzieci. Telewizyjne programy, w tym również adresowane do młodszego widza, zawierają bardzo wiele scen agresywnych, które jak stwierdzono modelują zachowania antyspołeczne, powodują zobojętnienie i znieczulenie na agresywne bodźce, zwiększają tolerancję dziecina agresję i osłabiają mechanizmy kontrolne. Tworzą także niejasny obraz świata, dziecko nie wie co jest dobrem, co złem, co czynić można, a czego nie należy, podnoszą poziom lęku przed światem rzeczywistym, a także niszczą pozytywne wzorce dziewczęce i chłopięce.
Dzieci wyraźniej uczą się zachowań agresywnych, gdy przekazywana forma przemocy przynosi sprawcy satysfakcję, nagrodę lub nie jest karana, jest demonstrowana przez atrakcyjną osobę, z którą dziecko może się łatwo utożsamić, jest przedstawiana jako aprobowana społecznie, a także pokazywana realistycznie i atrakcyjnie, można ją naśladować. Media obniżają poziom empatii, współczucia u dzieci dla ofiar oraz podwyższają próg tolerancji wobec przemocy, a w szczególności gdy nie pokazują cierpienia i krzywdy ofiar przemocy oraz nie ukazują negatywnych skutków przemocy, a napięcie u napastnika po zastosowaniu przemocy znika, napastnik rozluźnia się.
Inną przyczyną, jak podaje literatura, jest posługiwanie się komputerami przez dzieci i młodzież. Z pewnością komputer przynosi wiele korzyści, jednak gry komputerowe nasycone są obrazami destrukcji i przemocy stanowią ważne zagrożenie społeczne. Przy grach młodzi nie tylko oglądają przemoc, ale same ją realizują, a przez to oswajają się z nią i obojętnieją na nią, co w konsekwencji zmniejsza ich wrażliwość moralną.
Z jednej strony gry te odbierane są jako nowoczesna oraz niezwykle atrakcyjna forma edukacji i zabawy, która pozwala na przeżycie wielu fascynujących przygód w wirtualnym świecie, a z drugiej przerażają niejednokrotnie ogromnym ładunkiem agresji i wyrafinowanego okrucieństwa. Zdecydowaną większość używanych przez dzieci i młodzież gier stanowią bowiem gry agresywne, w których występuje nadreprezentacja agresji w stosunku do otaczającej rzeczywistości i dominują skrajne formy przemocy włącznie z zabijaniem. Zaangażowanie się dziecka w grę komputerową nie polega jedynie na biernej percepcji treści wizualnych, lecz uruchamia różne obszary jego aktywności. Młody gracz nie tylko obserwuje, ale także osobiście dokonuje aktów brutalnej agresji. Gry oddziałują na wszystkie elementy postaw, czyli na ich aspekt intelektualny, emocjonalny i behawioralny.
Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku korzystania z przekazu internetowego, który nie jest w pełni niekontrolowany. Wiele wytworów upowszechnianych przez Internet propaguje wzory konsumpcyjne, przesycone erotyzmem, pornografią i agresją. Kontakt z takimi scenami ma niszczący wpływ na ich psychikę, ponieważ stawia te młode osoby wobec doświadczeń przerastających ich zdolności percepcyjne oraz dostarcza wzorców patologicznych zachowań.
Kolejnym bardzo ważnym źródłem agresji wśród dzieci i młodzieży jest szkoła. Szkoła, wypełniając swe funkcje dydaktyczne i wychowawcze, oddziałuje na uczniów nie tylko poprzez określone treści, lecz także w wyniku interakcji nauczyciela i ucznia. Jednakże, gdy bliżej przyjrzymy się tym interakcjom to stwierdzimy, że jest ona daleka od doskonałości, co w dużej mierze wynika z braku umiejętności sprawnego i odpowiedniego komunikowania się, a należy pamiętać, że umiejętność komunikowania się i praca z uczniem oparta na stylu partnerskim, gdy nauczyciel daje uczniowi możliwość podejmowania autonomicznych decyzji, jest z pewnością sposobem zapobiegania postawom agresywnym i aktom szkolnej przemocy.
Przemoc w szkołach występuje w relacjach dziecko – dziecko, dziecko – nauczyciel oraz nauczyciel dziecko. Przyczyny takiego stanu rzeczy leżą zarówno po stronie nauczycieli jak i również po stronie dzieci. Przyczynami przemocy ze strony nauczycieli wobec dzieci jest to, że nauczyciele bardzo często są przepracowani i doznają agresji ze strony dzieci, a to jak wiemy wiąże się w dużej mierze ze stresem zawodowym. Kolejną ważną przyczyną agresji ze strony nauczycieli wobec dzieci jest niepewność pracy, dochodzą do tego trudności materialne, niewykonywanie poleceń czy też niedocenianie zawodu. Nauczyciele bardzo często manipulują uczniami i mają do nich przedmiotowy stosunek.
Innymi przyczynami zachowań agresywnym mających miejsce na terenie szkoły są czynniki związane z samą instytucją i organizacją szkoły, typu hałas, mała przestrzeń i ograniczona ruchliwość, czas spędzany głównie w sposób ukierunkowany, stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek, zbyt wiele sytuacji bez możliwości wyboru, czy też anonimowość uczniów i nauczycieli.
Dokonując analizy źródeł zaburzeń w zachowaniu dzieci i młodzieży przejawiających się w postawach agresywnych, aspołecznych i przemocy, które prowadzą do trwałego nieprzystosowania społecznego, różnych form patologii i przestępstw należy stwierdzić, że poza indywidualnymi czynnikami biopsychicznymi determinującą rolę odgrywają społeczne czynniki środowiskowe. Zalicza się do nich: rozpad moralny rodziny, nadużywanie alkoholu, pasożytnictwo społeczne, brak jednolitego systemu wychowawczego w relacjach szkoła – dom – środowisko, kryzys autorytetów oraz rosnący kult pieniądza prowadzący do powstania grup nieletnich uznających popełnianie przestępstw za określony styl życia.