Dziecko otyłe w roli ucznia

1. Ogólne wiadomości dotyczące otyłości.

Na przestrzeni wieków zmieniały się poglądy na to, co zdrowe i piękne. Natomiast odchylenia w ciężarze ciała jako powszechne mogą wywołać skutki nie tylko biologiczne, ale również psychiczne. Najczęstszą postacią zaburzeń ciała jest właśnie otyłość. Stan zdrowia populacji uwarunkowany jest zespołem różnych czynników przede wszystkim wewnątrzustrojowych, w dużym stopniu determinowanych genetycznie, w postaci skłonność do odkładania tkanki tłuszczowej, oraz środowisk, do których zalicza się zarówno warunki geograficzne i klimatyczne, jak i warunki życia i preferowaną kulturę zdrowotną społeczeństwa, która wywiera nieraz wpływ na kształtowanie się zarówno nawyków higienicznych jak i żywieniowych.
Wśród wielu powszechnie znanych przyczyn otyłości nie można pominąć roli, jaką odgrywają uwarunkowania psychologiczne. Wiele chorób XX wieku uznawanych za choroby społeczne ma swoje źródło w błędach żywieniowych, które zmieniały się wraz z warunkami życia, pracy, technologią przygotowywania żywności i jej dostępnością na rynku.
Otyłość zawiera wszystkie aspekty zdrowia zarówno fizycznego, psychicznego jak i społecznego, młodego i dorosłego człowieka. Ogranicza jego potencjał rozwojowy, możliwości życiowe, obniża jakość życia. Za otyłość uważa się patologiczne nagromadzenie tkanki tłuszczowej w organizmie, przekraczające jego fizjologiczne potrzeby i możliwości adaptacyjne. Medycznie uznaje się ją, jeżeli tkanka tłuszczowa stanowi więcej niż 20% całkowitej masy ciała u mężczyzn i 25% u kobiet.
Leczenie otyłości jest trudne, czasochłonne i często mało skuteczne, frustrujące dla dziecka, jego rodziców i terapeuty.
Wielu lekarzy, terapeutów wspiera dzieci i młodzież w odchudzaniu, w walce z otyłością. "Wspieranie" rozumiemy jako wspomaganie wysiłków podejmowanych przez samego pacjenta lub zmniejszaniu nadmiaru masy ciała. Rozważając wspieranie w kontekście zdrowia można wyróżnić 4 zadania terapeuty:
1. ROZBUDZENIE MOTYWACJI dziecka do redukcji nadwagi poprzez:
- pomoc w uświadamianiu czy i jaki stanowi one dla niego problem;
- rozbudzanie w dziecku potrzeby i chęci pozbycia się nadwagi (położenie nacisku na korzyści z tego płynących, a nie same zagrożenia);
2. STWORZENIE MOŻLIWOŚCI ZDOBYCIA KOMPETENCJI do redukcji nadwagi, w tym głównie doboru diety, zajęć ruchowych, samokontroli poprzez edukację zdrowotną dziecka i jego rodziny;
3. STWORZENIE WARUNKÓW do redukcji nadmiaru wagi poprzez:
- zmianę sposobu żywienia całej rodziny;
- oferty zajęć ruchowych także w szkole, dostosowanych do możliwości dziecka;
4. DŁUGOTRWAŁE WSPIERANIE PSYCHOLOGICZNE dziecka kontynuowane przez:
- podkreślanie jego sukcesów, mocnych stron, wzmacnianie poczucia własnej wartości, co ułatwia leczenie a w przypadkach niepowodzenia, akceptację innych i normalne funkcjonowanie w życiu. ( B.Woynarowska, 1995)
Ważnym elementem leczenia dzieci jest aktywny tryb życia, uwzględniający regularny wysiłek fizyczny.
Dzieci otyłe charakteryzuje obniżony poziom sprawności fizycznej ogólnej oraz dysharmonia rozwoju motorycznego. ( B. Woynarowska, 1982, s.35). Ruchy wielu dzieci otyłych charakteryzuje niezgrabność, brak rytmiczności, mała płynność i dynamiczność ruchu oraz mała jego dokładność. Przejawiają one dużą ostrożność przed upadkiem, zmniejszenie poczucia równowagi, nieporadność w zachowaniu ruchowym.
Wiele dzieci otyłych nie opanowuje podstawowych umiejętności ruchowych. Niektóre pozostają na stałe "analfabetami ruchowymi".
(B.Woynarowska, 1982, s. 44).
W ocenie wydolności fizycznej dzieci otyłych należy uwzględnić odrębności wynikające z nadmiaru tkanki tłuszczowej. Dzieci otyłe mają mniejszą motywację do wysiłków fizycznych, choć istnieją również indywidualne różnice.
Otóż nadmierny apetyt i nadmierne spożywanie pokarmów wywołuje u dzieci otyłych uczucie przyjemności. Często sprawia, że w sytuacjach konfliktowych, trudnościach w zaakceptowaniu samego siebie dziecko stosuje tzw. „ucieczkę w jedzenie”, co wyrównuje w danym momencie przykre napięcie. W jego efekcie zmieniająca, powiększająca się sylwetka powoduje poczucie niepełnowartościowości.
Przyczyny psychologiczne prowadzące do otyłości mają często postać wadliwych postaw wychowawczych. Odrzucenie emocjonalne dziecka przez matkę, często bywa kompensowane jej nadmiernym troszczeniem się o jego jak najobfitsze odżywianie. Drugą postacią „ matczynej opieki” jest nadmierna opiekuńczość w stosunku do dziecka, co przejawia się w szczególnym skupieniu uwagi całej rodziny na obfitym odżywianiu dziecka.
Skutki otyłości nie są pożądane, a wręcz bardzo przykre dla dziecka zarówno ze względów biologicznych jak i psychospołecznych. Natomiast uwzględniając psychospołeczne przyczyny nadmiernego ciężaru ciała, należy dążyć do ich likwidowania. Autorzy literatury naukowej, medycznej, i pedagogicznej podają, iż w terapii otyłości za punkt ciężkości powinno się uznawać zmianę nastawienia całej rodziny do wagi ciała dziecka i jej zbicia.


2. Funkcjonowanie dziecka otyłego w szkole

Problemy dziecka otyłego rosną wraz z jego wagą. Dziecko takie jest zazwyczaj powolne, słabsze, przez co rówieśnicy traktują je jako mało atrakcyjnego towarzysza do zabaw. Różne przykre przezwiska, docinki z ich strony powodują, że w dziecku maleje samoocena. Uważa ono, że tylko w domu może się czuć bezpiecznie. Wyrasta na osobę zamkniętą w sobie i z reguły nieśmiałą.
Nadmiar ciała zaczyna przeszkadzać dziecku w nawiązywaniu nowych kontaktów z rówieśnikami, budowaniu pewności siebie i zjednywaniu sobie przyjaciół. Otyłość w wieku szkolnym jest poważnym problemem, nie tylko od strony zdrowotnej ale i społecznej. Dziecko w wieku 7 lat do chwili rozpoczęcia nauki szkolnej będące pod ochronnym płaszczem domu rodzinnego i akceptacji ze strony rodziców w środowisku szkolnym zostaje poddane próbie jego możliwości psychicznych, często je przekraczających. Otyłe dzieci szybciej rosną i szybciej dojrzewają.
Wiele dzieci otyłych na początku nauki szkolnej broni się przed zajęciami i zabawami, które dodatkowo podkreślają jego „ ułomność ”. Bywa również, iż dobre wyniki w nauce w nie wielkim, ale częściowym stopniu rekompensują przygnębienie i frustracje przeżywane przez dziecko otyłe. Dzieci takie często po dzwonku niechętnie wracają do klasy i notorycznie się spóźniają.
Duża część dzieci otyłych, mimo początkowo negatywnych doświadczeń, nawiązuje jednak pozytywne kontakty z grupą rówieśniczą Pozostaje tylko kwestia czasu i wynikająca z niego suma przykrych doświadczeń wpływająca na dalszą karierę szkolną dziecka. W dobie telewizji i komputerów dzieci spędzają czas jak dorośli, siedząc. Im więcej ważą tym mniej chętniej ćwiczą, przebierają się w sportowe stroje obawiając się drwin ze strony kolegów w klasie.
Otyłe nastolatki mają poczucie odrzucenia, nie czują się przynależne do grupy rówieśniczej. Często określają się jako "samotne", przeżywają smutek i żal osamotnienia oraz depresję. Odczucia te mają odzwierciedlenie w ich zachowaniu, powodują brak wiary we własne możliwości. Ma to ogromny wpływa na ich rozwój osobowościowy i rzutuje często na trudności emocjonalne i społeczne w przyszłości.


3. Główne czynniki wpływające na rozwój otyłości u dzieci

1. Niedostatek aktywności ruchowej.

Im mniej ruchu i wysiłku fizycznego ma dziecko, tym łatwiej może powstać dodatni bilans energetyczny. Mała aktywność ruchowa dzieci otyłych jest często wynikiem braku nawyków ruchowych rodziców, którzy swój wolny czas wolą spędzić przed telewizorem niż na spacerze z dzieckiem. Tymczasem dawka świeżego powietrza jest czynnikiem warunkującym zdrowie każdego dziecka. Przeciążenie nauką szkolną, nadmiar zajęć dodatkowych, komputery i telewizja, powodują, iż dzieci zwyczajnie nie mają czasu choćby na spacer.

2. Negatywne stany psychiczne.

Wśród przyczyn powstawania otyłości wymienia się również negatywne stany psychiczne i emocjonalne. Występuje tu tzw. „ucieczka w jedzenie”, o której już uprzednio mówiłam, jako reakcja na czynnik stresujący, w takim momencie dziecko jedząc, uspokaja się i zapomina o negatywnych przeżyciach. Jedzenie traktowane jest przez dziecko jako lek na stres. Co oczywiście jest błędnym przekonaniem. A długotrwałe stosowanie takiego lekarstwa może mieć różnorakie skutki uboczne a przede wszystkim właśnie – otyłość.

3. Edukacja zdrowotna w leczeniu otyłości.

Edukacja zdrowotna to proces, w którym ludzie uczą się jak dbać o zdrowie własne i innych. Na proces ten składa się wiele etapów oraz elementów i nie polega ona wyłącznie na przekazywaniu wiedzy, choć jest ona niezbędna dla podjęcia działania na rzecz swego zdrowia.
Profilaktyka otyłości polega głównie na niedopuszczeniu do powstania dodatkowego bilansu energetycznego. Aktywność ruchowa jako czynnik zapobiegający otyłości, powinien być w zasadzie samodzielnie dozowany przez dziecko. Dziecko zdrowe samo podświadomie czuje, ile ruchu jest mu potrzebne. Potrzeby te jak wiadomo są znaczne.
Natomiast obowiązki szkolne ograniczają dziecku ilość czasu wolnego. W związku z tym jego potrzeba aktywności ruchowej nie jest w pełni zaspokojona. Wpływa to na nie tylko jedną z przyczyn początków otyłości, ale również ostatnio częstych wad postawy u dzieci szkolnych. Dlatego tak ważnym jest wykorzystanie wolnego czasu na gry, zabawy i ruch na świeżym powietrzu.
Wychowanie zdrowotne ma związek z faktem, iż we współczesnym świecie prowadzenie zdrowego stylu życia wymaga dokonania właściwych wyborów. Więc należy podejmować takie działania, które stworzą uczniom możliwość rozwijania postaw i wartości, które ułatwią im dokonywanie wyborów mających znaczenie dla ich obecnego i przyszłego życia.
Jednym z elementów powszechnych i profilaktycznych badań lekarskich uczniów szkół podstawowych i gimnazjów jest zakwalifikowanie dziecka do odpowiedniej grupy na zajęciach wychowania fizycznego w szkole. Kwalifikacji tych dokonuje lekarz na podstawie wyników badania podmiotowego i w razie potrzeby badań specjalistycznych. W terapii otyłości korzystniej jest planować zajęcia ruchowe w godzinach popołudniowych i wieczornych niż porannych.
Im bardziej otyłe dziecko, tym gorsza jakość jego życia. Na powiązaną ze zdrowiem jakość życia składają się, wg WHO, dobre samopoczucie fizyczne, psychiczne oraz społeczne. Pogarszają się one stopniowo ze wzrostem BMI, wskaźnik BMI (Body Mass Indem), lub inaczej wskaźnik Queteleta II, wyrażony wzorem: masa ciała w kg/(wys. ciała w m)2 ) gdy dane dziecko przekracza przeciętną dla swojej grupy wiekowej wagę. Jest to mniej zaznaczone w przypadku dzieci z nadwagą, lecz już maluchy otyłe wyraźnie odczuwają zmiany w jakości funkcjonowania w różnych obszarach. Mają zaniżoną samoocenę, cierpią z powodu stanów depresyjnych, czują się odizolowane i dyskryminowane przez otoczenie.
Badania dowodzą, iż podejmowane przez dzieci i młodzież próby odchudzania często kończą się niepowodzeniem a wtedy zadaniem pedagoga jest przede wszystkim budowanie dobrej samooceny, poczucia wartości, iż dziecko otyłe z powodu słabości w ćwiczeniach ruchowych nie jest dzieckiem gorszym od innych. Na zajęciach dziecko takie przez nauczyciela nie powinno być w żadnym wypadku dyskryminowane, poniżane ani traktowane ze szczególnym uwzględnieniem. Jego przypadłość nie powoduje utrudnień w procesie uczenia się.
Bardzo ważna jest natomiast przyjazna atmosfera na lekcjach. Uśmiech nauczyciela i częste pochwały sprawiają, że dziecko chętnie ćwiczy i podejmuje nowe wyzwania. Duże zróżnicowanie form zajęć daje mu możliwości znalezienia tej właściwej dla siebie, lubianej formy ruchu.
Po kilku miesiącach pracy obserwuje się, że dziecko chętnie uczestniczy w takich lekcjach, wciąż odkrywa w sobie nowe możliwości. Coraz częściej przyprowadza na zajęcia swoje koleżanki i kolegów z klasy i ze szkoły. Staje się otwarte, ćwiczy na lekcjach wychowania fizycznego i znowu uśmiechają się.
Pamiętajmy więc, aby w pogoni za talentami sportowymi nie stracić z oczu tych, którzy najbardziej potrzebują naszej pomocy.


Bibliografia:

1. (red.) Władysław Dykcik: Pedagogika specjalna : praca zbiorowa, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 2001

2. Małgorzata Gajkowska: Problem otyłości u dzieci w wieku szkolnym (artykuł)

3. Barbara Woynarowska: Edukacja zdrowotna w szkole : promocja zdrowia dzieci i młodzieży w Europie, Warszawa, 1995


Opracowała:
Mgr Aneta Korzenicka, Szkoła Podstawowa nr 9 w Tarnobrzegu