Nadpobudliwość psychoruchowa

Wśród dzieci sprawiających kłopoty wychowawcze, i to często od wczesnego dzieciństwa, jest grupa charakteryzująca się określonymi cechami zachowania. Są to dzieci niespokojne, nadmiernie ruchliwe i aktywne, o zmiennych nastrojach, impulsywne i „roztrzepane” — nazywamy je dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo.
W zależności od nasilenia objawów nadpobudliwości oraz od procesu wychowawczego, jakiemu dziecko podlega, może się ono stać wychowankiem wybitnie trudnym, lub tylko kłopotliwym.
Pomimo tak zróżnicowanych opinii, co do liczby dzieci nadpobudliwych u wszystkich niemal badaczy spotykamy się z dwoma zasadniczymi stwierdzeniami:
1) dzieci nadpobudliwe wyróżniają się pewnym określonym zespołem cech zachowania;
2) zachowanie to jest przyczyną nieprawidłowego przystosowania do wymagań otoczenia (domu, szkoły) i powoduje trudności wychowawcze.
Wydaje się jednak, że możemy dopisać tu jeszcze jedno stwierdzenie:
3) zarówno nasilenie nadpobudliwości, jak i nieprawidłowe przystosowanie dziecka stwarzającego trudności wychowawcze uzależnione jest w znacznym stopniu od wpływów środowiska i od rodzaju procesu wychowawczego.
Analizując zjawisko nadpobudliwości musimy brać pod uwagę zarówno indywidualne cechy dziecka, jak i cały układ warunków środowiskowo- wychowawczych działających od najwcześniejszego dzieciństwa. Te dwie grupy czynników wzajemnie się przeplatają i warunkują, powodując bądź poważne zaburzenia zachowania, bądź wyrównanie lub złagodzenie objawów nadpobudliwości.
Dzieci nadpobudliwe swoim zachowaniem stwarzają wiele problemów wychowawczych; wymagają nie tylko specjalnego sposobu postępowania, ale odpowiedniej postawy rodziców i wychowawców, wymagają większego skupienia uwagi i sił niż dzieci zrównoważone. Dodatkowo sprawę komplikują specyficzne trudności.
Właściwy proces wychowawczy powinien jednocześnie umiejętnie wykorzystać potrzebę aktywności dziecka i jego zdolności angażowania się uczuciowego. Należy kierować aktywnością dziecka i pomagać mu wyrabiać cechy, które ułatwiają mu przystosowanie, a jednocześnie będą społecznie pozytywne. Wychowanie dziecka nadpobudliwego powinno więc mieć charakter leczniczo- zapobiegawczy. Leczniczy — gdyż chodzi o zlikwidowanie niepożądanych objawów, które utrudniają przystosowanie dziecka, a więc i dalsze jego wychowanie. Zapobiegawczy — dlatego, że utrwalenie prawidłowych reakcji i prawidłowego zachowania dziecka w różnych grupach społecznych (w rodzinie, w przedszkolu, w szkole) przeciwdziała powstawaniu nowych objawów i nie dopuszcza do wzmożenia już istniejących. Zachowanie dziecka nadpobudliwego wywoła pytanie:, „co robić”. Znać i rozumieć mechanizmy warunkujące zaburzenia rozwoju oraz nieprawidłowego zachowanie dziecka nadpobudliwego.
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wyróżniają się określonym zespołem cech zachowania. Cechy te ujawniają się w sposobie wykonywania codziennych czynności, w zabawie, w pracach domowych, przy odrabianiu lekcji.
Wyrazistość i rodzaj objawów są w znacznym stopniu uzależnione od sytuacji, w jakiej dziecko obserwujemy: inne objawy będą pierwszoplanowe podczas zabawy na podwórku, a inne przy odrabianiu lekcji. W jednych sytuacjach nadpobudliwe zachowanie wzmaga się, w innych maleje; w większości przypadków natomiast jest ono jednak odmienne od zachowania ogółu dzieci w tym samym wieku, będących w tej samej sytuacji.
Używając terminu nadpobudliwość psychoruchowa podkreślamy, że dotyczy on zarówno strefy ruchowej, jak i psychicznej. Nadpobudliwość przejawia się w postaci wzmożonego pobudzenia ruchowego, w nadmiernej reaktywności emocjonalnej oraz w specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych, głównie w postaci zaburzeń uwagi.
Najbardziej widocznym, a często bardzo uciążliwym dla otoczenia objawem nadpobudliwości jest nadmierna ruchliwość. Wyraża się ona w stałym niepokoju ruchowym dziecka— w ciągłym kręceniu się, bieganiu, podskakiwaniu, w zmianach pozycji, w niemożności zachowania spokoju itp. W zabawach dzieci nadpobudliwych przeważa element ruchowy.
Wzmożone reakcje ruchowe dziecka nadpobudliwego są często następstwem jego nadmiernej pobudliwości emocjonalnej. U dzieci nadpobudliwych psychoruchowo obserwujemy zachowanie świadczące o nadmiernie wzmożonej pobudliwości emocjonalnej przejawiającej się w postaci wybuchów złości, impulsywnego działania, łatwego obrażania się, czasem płaczliwości. Reakcjom tym towarzyszy jednocześnie nasilona aktywność ruchowa.
Wielu badaczy opisujących zachowanie dzieci nadpobudliwych podkreśla ich wzmożoną wybuchowość, skłonność do bijatyk, dokuczliwość, niezdyscyplinowanie wobec dorosłych, niechęć do podporządkowania się kolegom. Dzieci te są niewytrwałe w zabawie i w pracy, wykazują skłonność do zniecierpliwienia, nie znoszą oczekiwania. Jednocześnie zwraca się uwagę na zmienność (labilność) nastrojów przechodzących od radosnego podniecenia do smutku i gniewliwości. Reakcje uczuciowe tych dzieci wskazują na pewną niedojrzałość emocjonalna i odpowiadają często reakcjom dzieci znacznie młodszych. Niezrównoważenie emocjonalne i niedojrzałość uczuciowa powodują, że dzieci nadpobudliwe są mało odporne na sytuacje trudne, łatwo zniechęcają się, tracą zapał, zaczynają działalność w sposób niezorganizowany, porzucają rozpoczęte zadania. Obserwuje się u nich wahania mobilizacji i koncentracji w pracy— często więc nazywa się je dziećmi niestałymi.
Wszystkie opisane objawy wzmożonej emocjonalności dzieci nadpobudliwych stają się przyczyną częstych konfliktów z otoczeniem.
Nadpobudliwość przejawia się również w działalności umysłowej dziecka. W tym zakresie obserwuje się objaw, który rodyjski uczony, I. P. Pawłow, nazwał wzmożonym odruchem orientacyjnym. Manifestuje się on kierowaniem przez dziecko uwagi na każdy niemal bodziec płynący z otoczenia. Następstwem tego rodzaju zaburzeń uwagi są często: zapominanie, roztargnienie, chaotyczność itp. Należy podkreślić, że możliwości intelektualne, poziom myślenia, rozumowanie, pamięć, nie odbiegają u większości dzieci nadpobudliwych od poziomu uznanego za normę dla danego wieku. Pomimo to zarówno wyniki badań psychologicznych, jak i osiągnięcia w nauce szkolnej są u tych dzieci często niższe niż ich rzeczywiste możliwości.
Wzmożona pobudliwość emocjonalna, nadmierna ruchliwość oraz wzmożenie odruchu orientacyjnego mogą u każdego dziecka występować z różnym nasileniem i w różnych powiązaniach. Zdarza się, że objawy pobudzenia w jednej sferze stają się dominujące przy innych mniej nasilonych.
Spotykamy więc dzieci, u których dominującym objawem jest ogólna nadmierna aktywność ruchowa, bardzo duża ekspansywność działania, a nie stwierdzamy u nich niepokoju ruchowego w postaci drobnych ruchów manipulacyjnych. Również pobudzenia emocjonalne jest mniej nasilone, krótkotrwałe i dzieci te są zawsze czynne, chętne do pomocy, do każdego działania, ale chaotyczne, nieporządne, ulegające bardzo łatwo różnym zewnętrznym wpływom zmieniającym kierunek zainteresowania.
U innych dominującym objawem jest nadruchliwość zawężona do drobnych ruchów manipulacyjnych w obrębie własnego ciała. Te dzieci charakteryzują się nasiloną emocjonalnością; w sytuacjach nowych, niespodziewanych, obciążonych elementami uczuciowymi wzrasta ich niepokój ruchowy.
Dzieci, u których dominującym objawem jest nadpobudliwość emocjonalna, charakteryzują się gwałtownymi i silnymi reakcjami uczuciowymi; są kłótliwe, bardzo łatwo obrażają się, popadają w konflikty rówieśnikami i dorosłymi, bywają płaczliwe lub wpadają w złość, przy czym najczęściej reakcja jest niewspółmierna do przyczyny.
Spotykamy również dzieci, u których obserwujemy ogólne nadmierne pobudzenia przejawiające się we wszystkich zakresach. Są to dzieci, najbardziej uciążliwe, sprawiające najpoważniejsze kłopoty wychowawcze.
Wielu badaczy podkreśla, że w działalności dziecka nadpobudliwego brak równowagi pomiędzy funkcjami ruchowymi, emocjami, a funkcjami poznawczymi. Prowadzi to do dezorganizacji czynności, która w życiu codziennym manifestuje się w postaci chaotyczności działania, nieukończenia rozpoczętych prac, w postaci nierównomiernego tempa pracy i w zmiennych jej wynikach. Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wykonują jedno i to samo zadanie raz dobrze, a raz źle, potrafią dość długo zajmować się jakąś zabawą lub ciągle zmieniają zajęcia. Zainteresowania ich są na ogół nietrwałe, ale często bardzo intensywne, jest to tzw. słomiany zapał.
Nadpobudliwość psychoruchowa jest zespołem (syndromem) powiązanych ze sobą objawów, przy czym zdarza się, że jedna grupa objawów staje się dominująca, przy innych mniej nasilonych. Rodzaj objawów dominujących jest w pewnym stopniu uwarunkowany okresem rozwojowym, w którym znajduje się dziecko, oraz sytuacją zewnętrzną.
Oprócz typowych dla nadpobudliwości objawów spotykamy u opisywanych dzieci zaburzenia, które występują nie tylko w omawianym zespole, lecz również u dzieci nieprzejawiających nadpobudliwości. Są to dwie grupy zaburzeń:
I Pierwszą grupę stanowią objawy uważane za wyraz zaburzeń nerwicowych, takie jak zaburzenia snu, lęki dzienne i nocne, moczenie się, niektóre przypadki zacinania się i jąkania, tiki, natręctwa, onanizm itp. Objawy te, podobnie jak nadpobudliwość psychoruchowa, są wyrazem zaburzonej równowagi procesów życiowych.
II Drugi rodzaj zaburzeń to nieharmonijność rozwoju psychoruchowego, polegająca na opóźnionym rozwoju niektórych funkcji psychicznych przy rozwoju innych odpowiednich do wieku. Te wybiórcze opóźnienia nazywamy fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi, które przy normalnej inteligencji dziecka powodują specyficzne trudności w zakresie spostrzegania wzrokowego bądź słuchowego lub przejawiają się w niższym poziomie sprawności ruchowej dziecka. Fragmentaryczne zaburzenia rozwojowe stają się nierzadko czynnikiem utrudniającym wykonanie różnych czynności, z którymi radzi sobie bez kłopotu dziecko harmonijnie rozwinięte. W tańcu lub gimnastyce z muzyką wykazują często brak „poczucia rytmu” — mówi się o nich, że „nie mają słuchu”. W początkach nauki szkolnej napotykają często poważne trudności w czytaniu i pisaniu. U dzieci przejawiających znaczny niedorozwój ruchowy spowodowany uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego stwierdzamy często współwystępowanie nasilonej nadpobudliwości psychoruchowej. Codzienne czynności wykonują wolno lub bardzo niedokładnie, niszczą i psują zabawki. Zaburzenia współwystępujące z nadpobudliwością psychoruchową tworzą skomplikowane powiązania przyczynowo- skutkowe trudne często do rozwikłania i tworzące w rezultacie niepokojący obraz dziecka poważnie zaburzonego, sprawiającego trudności wychowawcze i napotykającego niepowodzenia w szkole.
W miarę narastania kłopotów, błędów wychowawczych, konfliktów możemy obserwować u wymienionych dzieci nieprawidłowe kształtowanie się osobowości.
Układ nerwowy człowieka, jak i zwierzęcia pełni rolę regulatora równowagi pomiędzy organizmem, a jego środowiskiem. Podstawowymi procesami nerwowymi zachodzącymi w mózgu, a wywołanymi przez dochodzące do układu nerwowego bodźce są procesy pobudzania oraz procesy hamowania. Każdy więc bodziec wywołuje reakcję, albo ją hamuje.
Wiemy z obserwacji, że te same bodźce lub ich zespoły mogą u różnych osób wywołać zupełnie różne reakcje. Różnice w zachowaniu ludzi powiązane są z wrodzonymi stałymi właściwościami fizycznymi, jak i psychicznymi człowieka składającymi się na jego temperament.
I.:P. Pawłow, na podstawie długoletnich doświadczeń, stwierdził, że indywidualne cechy ludzkiego działania zależą od czynności układu nerwowego, a przede wszystkim od trzech podstawowych względnie stałych jego właściwości: siły, równowagi i ruchliwości procesów pobudzania i hamowania w korze mózgowej.
Te właściwości procesów nerwowych stały się podstawą wyodrębnienia typów układu nerwowego, które według badaczy są podłożem różnych temperamentów i przejawiają się w zachowaniu i działaniu człowieka. Liczba kombinacji tych trzech właściwości może być znaczna, lecz badania i obserwacje wskazują, że można je ograniczyć do kilku. Na przykład N. J. Krasnogorski, który prowadził badania nad typami układu nerwowego u dzieci, wyodrębnił cztery typy.
Dwa z nich nazwane przez autora pośrednimi to typy silne, zrównoważone, przy czym jeden charakteryzuje się wzmożoną ruchliwością procesów nerwowych, a więc szybszym przystosowaniem się do zmieniających się warunków, drugi spokojny, u którego zmiany zachodzą wolniej.
Do dwóch skrajnych typów N. J. Krasnogorski zaliczył typ układu nerwowego silny, lecz niezrównoważony i niepohamowany, u którego reakcje pobudzeniowe są silniejsze i następują szybciej i łatwiej niż hamulcowe. Dzieci reprezentujące tan typ układu nerwowego charakteryzują się dużą pobudliwością uczuciową, wzmożoną ruchliwością, przyśpieszoną mową oraz ogólną dużą aktywnością.
Drugi z typów skrajnych to typ słaby — o zmniejszonej pobudliwości i reakcjach powolnych o niewielkim nasileniu. Dzieci należące do tego typu są mało aktywne, bardzo spokojne.
Doświadczenia kliniczne wskazują jednak, że wśród dzieci o słabym typie układu nerwowego może zachodzić również zaburzenie równowagi i ruchliwości procesów nerwowych. Zwróciła na to uwagę H. Spionek podkreślając, że wśród dzieci nadpobudliwych psychoruchowo mogą być zarówno charakteryzujące się silnym układem nerwowym (opisany przez Krasnogorskiego typ silny niezrównoważony), jak i słabym. U tych ostatnich na skutek słabej siły procesów nerwowych pobudzenie trwa krótko wywołując szybkie wyczerpanie układu nerwowego i ustępuje miejsca hamowaniu ochronnemu. Ponieważ jednak dzieci te charakteryzują się przewagą pobudzenia, hamowanie jest również krótkotrwałe. Stąd obserwujemy u nich znaczną męczliwość, brak wytrwałości, nierównomierności pracy zarówno pod względem tempa, jak i wydajności.
Są to więc dzieci, które należałoby zaliczyć do typu słabego, nadpobudliwego, labilnego (tzn. o wzmożonej ruchliwości procesów nerwowych). Dla nich autorka rezerwuje termin „dzieci niestałe psychoruchowo” wyróżniając w ten sposób pewien rodzaj dzieci nadpobudliwych.
Jednoznaczna ocena typu układu nerwowego, a także temperamentu nie jest łatwa i może nasuwać wiele wątpliwości. Częstość występowania pewnych cech i ich nasilenie mogą tu być decydujące. Jednocześnie w przypadku dzieci nadpobudliwych zarówno zakres objawów, jak i ich nasilenie, są argumentem przemawiającym za patologicznym, a nie typologicznym podłożem nadpobudliwości.
Najbliższym środowiskiem małego dziecka jest jego środowisko rodzinne, które działa nie tylko poprzez pośredni stosunek do dziecka, ale również poprzez całą atmosferę domu rodzinnego będącą rezultatem charakterów, usposobień i zachowania domowników oraz stosunków między nimi. Nerwowość, niezrównoważenie rodziców, nierówne usposobienie prowadzące do częstych zatargów, a nawet awantur lub do napiętej atmosfery burzy równowagę psychiczną dziecka. Wychowawczy napiętej lub niespokojnej atmosferze domowej dziecko czuje się niepewne, zagrożone. Najczęściej nie rozumie rozumie przyczyny niesnasek, angażuje się więc emocjonalnie to po jednej, to po drugiej stronie, szuka swego miejsca w skłóconej rodzinie. Gdy niesnaskom rodzinnym towarzyszą brutalne zachowania dorosłych — jak to bywa wychowawczy rodzinach alkoholików lub wychowawczy środowiskach o niskim poziomie kultury — poczucie zagrożenia przeradza się wychowawczy lęk. To stałe negatywne pobudzenie emocjonalne z biegiem czasu narasta, rozszerza się, i znajduje swój wyraz bądź wychowawczy ogólnej nadpobudliwości, bądź w objawach chorobowych wskazujących na nerwicę, bądź w obu tych zaburzeniach razem.
Przedstawiony tu proces powstawania i narastania nadpobudliwości u dziecka pierwotnie zrównoważonego może przebiegać rozmaicie w różnych rodzinach. Należy podkreślić, że często środowisko rodzinne jest głównym źródłem przyczyn powodujących nadpobudliwość dziecka.
Zdarza się jednak równie często, że przedszkole, a przede wszystkim szkoła jest tym środowiskiem, w którym dochodzi do zaburzenia równowagi procesów nerwowych u dzieci przedtem zrównoważonych. Dziecko staje się niespokojne, nie uważa na lekcjach; przyczyną tego są pewne trudności w nauce szkolnej.
Dzieci nadpobudliwe są dziećmi trudnymi, wymagającymi większego wkładu pracy, większej cierpliwości, bardzo przemyślanego, konsekwentnego działania dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów wychowawczych.
Podstawową działalnością dziecka w wieku szkolnym jest nauka.
Nadpobudliwość dziecka powoduje różnorakie trudności w podporządkowaniu się regulaminowi szkolnemu i dostosowaniu się do wymagań nauczycieli, co od pierwszej chwili może niekorzystnie wpłynąć na stosunki uczeń — nauczyciel. Również stosunki z kolegami są zagrożone na skutek nadmiernej emocjonalności i aktywności dziecka. Jeżeli z nadpobudliwością współwystępuje dysharmonia rozwoju umysłowego, mogą pojawić się trudności w nauce, które komplikują dodatkowo sytuacje dziecka nadpobudliwego. Dziecko nadpobudliwe jest uczniem uciążliwym — przeszkadza na lekcji, dezorganizuje pracę kolegów i nauczyciela, wprowadza niepokój, a jego nierównomierne wyniki w nauce przy odpowiednich do wieku możliwościach intelektualnych stwarzają problemy natury dydaktycznej. Nic więc dziwnego, że w rozmowach nauczyciela z rodzicami przeważają skargi na zachowanie dzieci nadpobudliwych. Rodzice natomiast, chcąc choć częściowo dziecko obronić, zatajają wiele ze swoich kłopotów w domu lub po prostu unikają kontaktów z nauczycielem. W tych warunkach nie może dojść do współpracy domu i szkoły, która szczególnie w stosunku do dzieci nadpobudliwych musi mieć charakter ujednoliconego działania.
Niektóre dzieci z wyraźną przewagą nadruchliwości, ekspansywne, aktywne, ciągle rwące się do jakiegoś działania wykazują stosunkowo mniejsze nasilenie reakcji emocjonalnych, rzadziej popadają w konflikty z kolegami. Właściwe pokierowanie ich aktywnością, wykorzystanie jej do celów społecznie pozytywnych, może dać bardzo dobre rezultaty wychowawcze.
Dzieci nadaktywne, pomimo swej nadruchliwości są dobrymi kandydatami do grupy uczniów, na której opiera się działalność klasy, o ile dość wcześnie (od I klasy) i stopniowo są włączone do kolektywnej pracy, przyzwyczajane do wywiązywania się z powierzonych obowiązków.
Wyłączenie dziecka nadpobudliwego ze wspólnego działania stosowane niekiedy jako kara, jako okazanie mu braku zaufania, może dać pożądany efekt, gdy przedtem dziecko współpracowało w grupie z powodzeniem i zostały zadzierzgnięte węzły przyjaźni z członkami grupy.
Podejmując próby właściwego kierowania aktywnością dzieci nadpobudliwych, należy pamiętać o pewnych ogólnie znanych zasadach pedagogicznych, nie zawsze jednak respektowanych, które w wychowaniu dziecka nadpobudliwego są szczególnie ważne:
1) Pierwszy istotny warunek — cel, do którego ma prowadzić działanie dziecka, nie może być byt odległy. Chwiejna uwaga dzieci nadpobudliwych kieruje ich zainteresowanie no coraz nowe tory. Staje cię to przyczyną „zapominania”, co dzieci uważają za całkowite wytłumaczenie niewypełnienia zadania, a co jest nie do przyjęcia dla dorosłych. Dlatego im bliższy jest postawiony cel lub termin, tym większa pewność, że polecenie zostanie wykonane, praca zakończona.
2) Drugim istotnym warunkiem jest konsekwentne przyzwyczajanie i wdrażanie dziecka do finalizowania każdego przedsięwzięcia.
3) Trzecim ważnym elementem wychowania dzieci nadpobudliwych jest więc stała kontrola i przypominanie o zobowiązaniach. .
Ważnym czynnikiem w wychowywaniu dziecka nadpobudliwego jest umiejętne wypełnienie jego wolnego czasu. Nie możemy wymagać od niego, aby się tylko uczyło, nawet, jeżeli ma trudności. Nie możemy również stale organizować mu zajęć — musi mieć swobodę wyboru działania. Nasza kontrola powinna polegać nie na ciągłym strofowaniu, korygowaniu lub krytykowaniu dziecka, lecz na wkroczeniu w zabawę wtedy, gdy widzimy, że staje się chaotyczna, bezmyślna. Trzeba podsunąć dziecku jakieś zajęcie, które je uspokoi i wewnętrznie zorganizuje. Dalsza nasza ingerencja jest potrzebna tylko w tym wypadku, gdy dziecko zniechęca się, lub ma jakieś trudności.
Dzieci powinny bawić się w gromadzie, powinny brać udział w zabawach ruchowych, ale muszą to być zabawy zorganizowane, a przynajmniej kontrolowane przez dorosłych. Dzieci nadpobudliwe można nauczyć bawić się, wystarczy podsunąć pomysł zabawy, można nauczyć je gier ruchowych lub wspólnych zabaw typu harcerskiego. Często wystarczy dorywcze włączanie się czynne w zabawę, a potem dzieci bawią się same według przyjętych reguł, jakby „po śladach”. Działanie rodziców może wtedy ograniczyć się do kontroli z daleka.
Nadpobudliwość psychoruchowa staje się przyczyną różnych problemów w czytaniu i pisaniu.
Nauka czytania i pisania dzieci nadpobudliwych wymaga szczególnej uwagi i kontroli. Utrwalone błędy czytania i pisania trudniej jest zwalczać niż im zapobiegać.
Ponadto musimy pamiętać, że dziecko źle czytające i źle piszące może mieć trudności w innych przedmiotach nauczania, na przykład nie rozumie ono treści zadania arytmetycznego, gdyż bądź odczytuje ją fałszywie, bądź jest za bardzo skoncentrowane na samej technice czytania. W wyższych klasach, gdy czytanie jest pozornie opanowane, odbija się to nie tylko na stopniach z języka polskiego, lecz również z historii, geografii, przyrody.
Najczęstszym zaleceniem dla udoskonalenia techniki czytania jest skłanianie dzieci do głośnego czytania. Trudności mobilizacji, koncentracji uwagi, przy braku opracowania techniki czytania, powodują bardzo szybkie zmęczenie — dziecko przestaje śledzić treść, nie przyswaja jej, wreszcie zniecierpliwione rzuca książkę.
Zabiegiem terapeutycznym w wychowaniu dzieci nadpobudliwych są również zajęcia ręczne. Większość dzieci nadpobudliwych ma zaburzoną motorykę rąk, głównie w zakresie precyzji ruchów, przy przeciętnej ich szybkości. Jest to często przyczyną brzydkiego pisma, a nawet błędów w pisaniu, gdyż trudniej wytwarzają się u nich automatyzmy ruchowe. Często na każdej stronie zeszytu piszą inaczej, to samo słowo raz napiszą dobrze, a raz źle. W takich przypadkach konieczne jest przeprowadzenie w domu codziennych kilkuminutowych ćwiczeń, graficznych, chociażby w postaci uważnego i starannego przepisywania tekstu, lub pisania ze słuchu. Należy pamiętać, że w czasie ćwiczenia musimy śledzić, co dziecko pisze, aby nie dopuścić do popełniania błędów — chodzi o to, aby wyrobić i utrwalić prawidłowy automatyzm ruchowy.
Do poprawienia sprawności ruchowej rąk pożądane są: majsterkowanie, rysowanie, kredkowanie, malowanie farbami, wycinanie itp.
Dzieci nadpobudliwe powinny siedzieć na przodzie, tam gdzie nauczyciel najczęściej zatrzymuje się chcąc widzieć wszystkich uczniów. Tym dzieciom trzeba dawać szansę częstego odpowiadania, pamiętając, że są one skłonne do odpowiedzi pochopnych — polecenie dziecku zastanowienia się i umożliwienie skorygowania odpowiedzi jest w tym wypadku konieczne, gdyż dopiero wtedy daje obraz rzeczywistych wiadomości dziecka. Dziecko nadpobudliwe powinno być często angażowanie w tok lekcji, aby pobudzić jego zainteresowanie i ukierunkować właściwie jego aktywność.

Nauczyciel powinien:
- doceniać pracę dzieci z ADHD;
- mieć pozytywne doświadczenia;
- regularnie sprawdzać postępy uczniów w czasie lekcji;
- dawać czyste i przejrzyste wskazówki;
- być konsekwentny, surowy, uczciwy i cierpliwy;
- komentować pracę uczniów;
- stworzyć regulamin pracy w klasie (nie za pomocą zakazów);
- tworzyć przejrzyste listy zadań dostępne dzieciom;
- powtarzać polecenia i wskazówki;
- nawiązywać kontakt wzrokowy;
- upewnić się, że uczniowie znają granice akceptowalnego zachowania;
- unikać sprawdzianów z limitem czasowym;
- unikać zadawania nadmiernie długich prac domowych;
- zezwalać na przerwy w pracy nad zadaniami;
- starać się, aby praca była dla uczniów zabawą.

W domu dziecko z ADHD potrzebuje:
- porządku;
- konsekwentnego zachowania;
- jasno określonych granic;
- miłości;
- cierpliwości.

Kryteria diagnozowania zespołu nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD)
Jeżeli sześć lub więcej z poniższych objawów utrzymuje się przez pół roku na poziomie niezgodnym z normą rozwojową to możemy „podejrzewać”, że dziecko jest nadpobudliwe psychoruchowo.

Nieuwaga
a) Często nie potrafi skupić się na szczegółach i popełnia proste błędy w zadaniach szkolnych i innych ćwiczeniach.
b) Często ma problemy z utrzymywaniem koncentracji podczas zabawy oraz wykonywania ćwiczeń w klasie.
c) Często nie słucha, gdy się do niego mówi.
d) Często nie wykonuje poleceń i nie kończy rozpoczętych zadań i ćwiczeń.
e) Często ma problemy z organizacją zadań i ćwiczeń.
f) Często gubi materiały i przybory potrzebne do wykonywania zadań.
g) Często unika i z niechęcią podchodzi do zadań wymagających wydłużonego wysiłku umysłowego.
h) Często rozpraszają go bodźce zewnętrzne.
i) Często zapomina o różnych elementach codziennych czynności.

Nadaktywność
Jeżeli sześć lub więcej z poniższych objawów nadaktywności – impulsywności utrzymuje się przez pół roku na poziomie niezgodnym z normą rozwojową to możemy „podejrzewać”, że dziecko jest nadpobudliwe psychoruchowo.
a) Często bawi się dłońmi lub stopami i wierci się na krześle.
b) Często wstaje z miejsca podczas lekcji lub w innych nieodpowiednich okolicznościach.
c) Często biega po sali, wspina się na różne przedmioty, itp.
d) Często nie potrafi bawić się w ciszy i spokoju.
e) Często „szaleje” i nie daje się go uspokoić.
f) Często za dużo mówi.

Impulsywność
g) Często wykrzykuje odpowiedź, zanim pytanie zostanie dokończone.
h) Często nie potrafi czekać na swoją kolej.
i) Często przerywa innym lub im przeszkadza.


Opracowała:
Weronika Potoczna

Literatura:
Finta J. O’regan „ Jak pracować z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych”.
Hanna Nartowska „Wychowanie dziecka nadpobudliwego”.
Zbigniew Skorny „ Metody badań i diagnostyka psychologiczna”.
Maria Żebrowska „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”.