Przemoc w rodzinie - zespół dziecka maltretowanego

„Przemoc w rodzinie
niszczy najpiękniejsze
ludzkie uczucia,
działa destrukcyjnie
na rozwój jednostki”
Zofia Brańka



Podstawową komórką społeczną jest rodzina. To właśnie w rodzinie człowiek przeżywając swój najważniejszy okres w życiu poznaje życie. A więc obserwuje i uczy się żyć na swój sposób, czerpiąc przykład z najbliższych. To w rodzinie każdy człowiek kształtuje swój charakter, hierarchię wartości, uczy się współżycia. Jak pisze Irena Jundziłł : „Dobrej rodziny nie może zastąpić żadna inna instytucja”. Od tego jak funkcjonuje rodzina, będzie zależał osobisty rozwój jednostki i późniejsza wartość społeczeństwa. Zofia Brańka stwierdza że : „ Prawidłowo funkcjonująca rodzina jest najlepszym środowiskiem, stwarzającym optymalne warunki do rozwoju jednostki. Jak wykazują badania naukowe w skali światowej, nie każda rodzina funkcjonuje prawidłowo. W wielu z nich można spotkać się z brutalnym znęcaniem się jednych członków nad drugimi. Najczęściej ofiarami przemocy padają te osoby, które są najsłabsze i nie są w stanie skutecznie się obronić, a więc dzieci, osoby niedołężne oraz kobiety”. Od chwili narodzin rodzina powinna dbać o prawidłowy rozwój dziecka ale niestety rodzice nie do końca uświadamiają sobie, jak wielki obowiązek i wielkie posłannictwo mają do spełnienia. Dziecko jest całkowicie uzależnione od rodziców, nie wybiera ich samo, jest zdane na warunki, jakie stworzą dla jego rozwoju. Spoczywa na rodzicach ogromna odpowiedzialność za losy jednostki, którą powołali do życia. Te słowa Ireny Jundziłł (1986) powinny nam uzmysłowić, iż rodzina ma największy wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. Rodzice powinni zdać sobie sprawę, że moje dziecko nie oznacza moja własność. Muszą uświadomić sobie, że dziecko to indywidualna, rozumna osoba z ogromnym potencjałem, którego rozwój leży w ich rękach. Od sposobu postępowania rodziców zależy całe późniejsze życie ich dzieci. To od rodziców zależy atmosfera rodzinnego domu i jego klimat. Sharon D. Herzberger tak określa dom : „ W domu powinniśmy czuć się bezpiecznie. Dom ma być miejscem, w którym jesteśmy kochani, chronieni, gdzie odzyskujemy siły po dniu pracy lub nauki. Jednak dla wielu ludzi dom nie jest spokojną przystanią, w której chronią się przed stresem. Jest niebezpiecznym miejscem, gdzie regularnie doznają cierpień fizycznych i emocjonalnych, gdzie są również wykorzystywani seksualnie”. Dlaczego tak się dzieje? Zofia Brańka wskazuje na zmiany społecznoekonomiczne, które niosą ze sobą wiele problemów współczesnej rodzinie, a wśród nich : bezrobocie, alkoholizm, agresję i przemoc. Te z kolei powiązane ze sobą i współistniejące rodzą jakby następne przyczyny znęcania się nad dzieckiem. Wśród tych czynników znajdujemy :
- trudności dotyczące kontroli emocji - osoba nie kontrolująca swoich emocji jest agresywna z byle powodu. „Byle głupstwo” powoduje potężną eksplozję agresji. Jest to człowiek bardzo drażliwy, ma często niskie mniemanie o sobie, które pragnie zagłuszyć demonstracją siły.
- zmagania z poważnymi problemami życiowymi - zła sytuacja mieszkaniowa, ciągłe kłopoty finansowe, problemy zdrowotne, niska pozycja społeczna – często rodzą tendencje do wzrostu poziomu agresji.
- życie w izolacji społecznej – obniżona tolerancja na stres - niektórzy ludzie są niezdolni do przezwyciężenia swoich trudności życiowych, demobilizują się w sytuacji stresu. Ciągłe niepowodzenia w przezwyciężaniu trudności, problemy w porozumiewaniu się z innymi powodują niemożność prawidłowego odreagowania swoich emocji. To odreagowanie następuje w postaci agresywnych zachowań w stosunku do słabszych członków rodziny.
- nierealistyczne wymagania wobec członków rodziny - zdarza się, że sprawca stosuje wobec swoich dzieci przemoc, gdyż jest przekonany, że dziecko nie chce wykonać tego, czego wykonać naprawdę nie może, że jest złe lub głupie.
- pochodzenie ze środowiska, gdzie przemoc jest akceptowana - najbardziej znaczącym czynnikiem ryzyka jest doświadczenie przemocy w dzieciństwie. Sprawca przemocy to często osoba, która w dzieciństwie sama doznała przemocy lub często była jej obserwatorem.
- zaburzenia psychiczne - patologicznie obniżona kontrola zachowań, skłonności sadystyczne, zaburzenia osobowościowe i charakterologiczne, działania z motywów urojeniowych, uszkodzenia organiczne OUN, mogą stanowić przyczynę agresywnych zachowań wobec członków rodziny.
- alkoholizm w rodzinie - znęcanie się nad członkami rodziny bardzo często występuje w rodzinie alkoholików. Właściwie w tych rodzinach dochodzi do kulminacji czynników aktywizujących przemoc wobec słabszych – dzieci i kobiet.
Trzeba tu podkreślić również wpływ braku stabilności mogący wynikać z częstej zmiany miejsca zamieszkania oraz z życia w rodzinie, w której tylko jedno z rodziców jest rodzicem naturalnym. Współwystępowanie wymienionych czynników i okoliczności zwiększa prawdopodobieństwo ryzyka występowania przestępczych zachowań rodziców wobec dzieci.

Przez wiele lat wyrządzanie dzieciom krzywdy nie zostało przez opinię społeczną rozpoznane jako społeczne zło. Dlatego też wydawało się, że nie ma takiego problemu społecznego. Stosowanie kar fizycznych wobec dzieci jest tak powszechne, że sprawia, iż uznanie ich za problem, i to problem społeczny, wymagałoby przewartościowania czytelnego i bezpiecznego obrazu świata. Łatwiej jest przypisać ten problem rodzinom patologicznym, bo sama nazwa wszystko zdawałoby się tłumaczy. Ale badania wykazują, że do aktów przemocy wobec dzieci dochodzi nie tylko w takich rodzinach.
Pojecie przemocy nie jest jednoznacznie definiowane, często utożsamia się je z agresją oraz przymusem. Zofia Brańka przytacza kilka przykładowych określeń różnicujących te pojęcia. Oto one :
- „celem agresji jest zaszkodzenie ofierze, podczas gdy celem przemocy jest wywarcie pewnego rodzaju wpływu” (Pospiszyl I., 1994),
- „przemoc to takie wywieranie wpływu na ludzi, w którego wyniku ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy niż potencjalny poziom tego rozwoju” (Kądziela J., 1974),
- „przymus to neutralne użycie siły, natomiast przemoc to użycie siły połączone z zamachem na społecznie akceptowane dobro, czyli to czego pozbawienie rodzi po stronie ofiary zamachu poczucie leku i krzywd” (Dabrowska-Bąk M., 1995).
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje przemoc jako celowe użycie siły fizycznej, zagrażające lub rzeczywiste, przeciwko sobie, komuś innemu lub przeciwko grupie lub społeczności, co powoduje lub jest prawdopodobne, że spowoduje zranienie, fizyczne uszkodzenie, śmierć, ból psychiczny, zaburzenia w rozwoju lub derywację.
Irena Pospiszyl pisze, że przemoc to każdy akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie jednostki do zachowań niezgodnych z jej własną wolą.
Przemoc domowa jest to działanie lub zaniechanie (działania) w ramach rodziny dokonywane przez jednego z jej członków przeciwko pozostałym, z wykorzystaniem istniejącej lub stworzonej przez okoliczności przewagi sił lub władzy, godzące w ich prawa albo dobra osobiste, a szczególnie w ich życie lub zdrowie (fizyczne lub psychiczne) oraz powodujące u nich szkody lub cierpienie.
Krzywdzenie dziecka według definicji WHO to zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które ma szkodliwy wpływ na jego zdrowie i rozwój psychofizyczny. Obok terminu „krzywdzenie” używa się określeń: maltretowanie, nadużywanie, przemoc, molestowanie, wykorzystywanie.
Zofia Brańka przytacza definicję Centrum Pomocy Dzieciom Krzywdzonym i Zaniedbanym (National Center on Child Abuse and Neglect), która określa przemoc w stosunku do dziecka jako „fizyczne lub umysłowe działanie na szkodę, wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie lub maltretowanie dziecka poniżej 18 roku życia przez osobę odpowiedzialną za pomyślny jego rozwój oraz działania, które stanowią zagrożenie dla jego rozwoju” (Pospiszyl I., 1994).
Istnieje umowny podział przemocy ze względu na rodzaj stosowanego działania. I tak wyróżnia się zaniedbanie dziecka, które jest uważane czasem za najłagodniejszą formę przemocy, choć to niezaspokajanie potrzeb dziecka niezbędnych dla jego prawidłowego rozwoju obejmuje zarówno jego sferę psychiczną, jak i fizyczną. Kolejnymi klasami są: przemoc fizyczna, psychiczna (emocjonalna) oraz przemoc seksualna.
Zaniedbywanie dziecka - to nie zaspakajanie jego podstawowych potrzeb, zarówno fizycznych (właściwe odżywianie, ubieranie, ochrona zdrowia), jak i psychicznych (poczucie bezpieczeństwa, miłość, troska).
Przemoc fizyczna - nazywamy nią takie zachowanie wobec dziecka, które wywołuje u niego znaczny ból fizyczny, bez względu na to, czy na jego ciele pozostaną ślady, czy też nie. Zazwyczaj jednak zostają - u maltretowanych dzieci są widoczne uszkodzenia skóry spowodowane kopnięciami, uderzeniami pięścią, pasami, kablami. Dzieci doznające przemocy fizycznej często są pacjentami szpitali - gdzie połamane kończyny, pęknięte kości, wybite zęby czy obrażenia wewnętrzne ich rodzice tłumaczą upadkiem lub niezamierzonym uderzeniem się o mebel. Fizycznymi skutkami bicia dzieci może być kalectwo oraz różne choroby somatyczne uwarunkowane uszkodzeniami narządów wewnętrznych lub organicznymi uszkodzeniami mózgu, a nawet śmierć.
Jest jednak jeszcze wiele innych, rzadziej dostrzeganych skutków przemocy stosowanej wobec dzieci. Są to poznawcze, emocjonalne i behawioralne następstwa zespołu dziecka maltretowanego. Zaliczymy do nich zarówno brak poczucia bezpieczeństwa, przynależności uczuciowej do osób najbliższych oraz obniżoną samoocenę, jak i nieakceptowanie siebie, poczucie zagubienia, krzywdy i winy, a także trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem. Dzieci, które są ofiarami przemocy fizycznej, przeżywają stany depresyjne i lęki; są egocentryczne, bierne i zależne lub agresywne i nadpobudliwe, ze skłonnościami do autodestrukcji. U dzieci bitych obserwuje się również zaburzenia pamięci, koncentracji uwagi, zaburzenia zachowania i emocjonalne oraz brak poczucia realności.
Lista przedstawionych przeze mnie skutków przemocy fizycznej w rodzinie jest imponująca, a są to przecież "tylko" bezpośrednie następstwa zespołu maltretowanego dziecka. Nawet bowiem gdy dziecko zostanie wyrwane ze świata fizycznego bólu i cierpienia, koszmar się nie kończy. Wiele lat później mogą się odezwać odległe skutki maltretowania w dzieciństwie. Osoby takie nadal mają poczucie winy i niską samoocenę. To jednak jedne z łagodniejszych następstw. Dużo poważniejszymi są alkoholizm, narkomania, zaburzenia nerwicowe
i nerwice, a także zachowania agresywne i - co może najbardziej dziwić - stosowanie przemocy fizycznej w życiu dorosłym, w tym także wobec swoich dzieci.
Przemoc psychiczna - to rozmyślne niszczenie lub znaczące obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka, od wyzwisk poczynając przez emocjonalne odrzucenie po nadmierne wymagania i nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi dziecka. Inaczej mówiąc, jest to wszelkie dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi, które jest przyczyną występowania u niego negatywnych przeżyć, "moralnej udręki". Mimo że nie zostawia śladów na ciele ofiary, wyrządza ogromne spustoszenie w sferze emocjonalnej, poznawczej i behawioralnej dziecka.
Konsekwencje tego typu działań są bardzo zbliżone do psychicznych następstw bicia dzieci. Dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi wywołuje u niego wiele negatywnych przeżyć: lek, poczucie niesprawiedliwości i bezsensu, świadomość braku miłości rodzicielskiej i wiele innych konsekwencji, takich jak zaburzenia snu, przygnębienie, nerwice, zachowania agresywne, a nawet myśli i próby samobójcze. Ponadto krzyczenie na dzieci i poniżanie powoduje poważne konsekwencje w ich dorosłym życiu. Osoby takie nawet wiele lat później mają poczucie winy, niską samoocenę, a także zaburzone poczucie własnej tożsamości, silną potrzebę kontrolowania innych oraz są psychicznie uzależnione od swoich rodziców. Ofiary przemocy psychicznej cierpią na depresje, nerwice, izolują się od otoczenia bądź odstraszają je swoim perfekcjonizmem lub negatywnymi oczekiwaniami w stosunku do innych. Częstymi następstwami doznanej w dzieciństwie "moralnej udręki" są zachowania przestępcze jej ofiar, a także stosowania przez nie przemocy emocjonalnej w życiu dorosłym.
Przemoc seksualna - seksualne wykorzystywanie dziecka jest najbardziej odrażającą i szkodliwą - ze względu na następstwa, jakie powoduje - formą przemocy. Według Józefy Brągiel jest to wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, w sferę działań, których dziecko nie rozumie i nie jest w stanie zaakceptować, i które naruszają jednocześnie normy prawne i społeczne. Dziecko jest w takich przypadkach traktowane jako obiekt seksualny, którym dorosły posługuje się w celu zaspokojenia własnych potrzeb. Wyróżnia się trzy rodzaje zachowań w zakresie form seksualnego wykorzystywania dzieci przez dorosłych. Pierwszą grupę stanowią tzw. akty pozbawione fizycznego kontaktu, czyli ekshibicjonizm, podglądactwo, fetyszyzm, obsceniczne telefony oraz eksponowanie ciała dziecka osobom dorosłym w celu zaspokojenia ich seksualnych pragnień. Kolejny rodzaj przemocy seksualnej to czyny skupione na fizycznym kontakcie osoby dorosłej z dzieckiem, do którego zalicza się petting bądź praktyki masturbacyjne. Ostatnią klasę tego typu zachowań stanowią akty noszące znamiona gwałtu, czyli zmuszanie dziecka do stosunków seksualnych.
Także w tym rodzaju przemocy wyróżniamy zarówno następstwa bezpośrednie, jak i odległe w czasie oraz następstwa somatyczne i inne, czyli poznawcze, emocjonalne, behawioralne i seksualne.
Wśród bezpośrednich skutków somatycznych należy wymienić urazy zewnętrznych narządów płciowych, przerwanie błony dziewiczej, infekcje przenoszone drogą płciową oraz urazy ciała związane ze stosowaniem przemocy fizycznej jako środka do osiągnięcia celu - zaspokojenia seksualnego. Dużo dłuższa jest lista następstw psychicznych: erotyzacja dziecka, zaburzenia snu, fobie, lęki, nerwice, depresje. Ofiary przemocy seksualnej przejawiają prowokacyjne zachowania seksualne wobec swoich rówieśników, wykazują zachowania agresywne i autodestrukcyjne, łącznie z podejmowaniem prób samobójczych, albo wręcz przeciwnie - ich zachowania są regresywne, izolują się. Podobnie jak w przypadku innych rodzajów przemocy dzieci doznające tego typu nadużyć mają problemy w szkole, uciekają z domu, cechują je zachowania przestępcze oraz niska samoocena, poczucie winy i krzywdy.
Równie długa jest lista odległych w czasie następstw przemocy seksualnej stosowanej wobec dziecka: lęki, zespoły depresyjne psychozy, zaburzenia osobowościowe i wiele innych skutków występujących także w wyniku stosowania innych rodzajów przemocy. W przypadku nadużyć tego typu występują specyficzne zaburzenia seksualne, takie jak : zaburzenia pożądania u kobiet i negatywne postawy wobec mężczyzn i seksu oraz impotencja u mężczyzn. Tendencje orgiastyczne, sadyzm oraz homoseksualny i biseksualny rozwój orientacji płciowej, pedofilia, prostytucja i gwałcenie to kolejne skutki nadużyć seksualnych. Ta sama przemoc może również spowodować występowanie odmiennych sytuacji, takich jak trudności w nawiązywaniu kontaktów z płcią przeciwną i niepowodzenia seksualne. Także
w tym przypadku ofiary mogą przejawiać tendencje do zachowań o charakterze przestępczym oraz do stosowania przemocy w życiu dorosłym, także wobec dzieci.
Wiele się ostatnio mówi o rosnącej fali przemocy wśród ludzi bardzo młodych, czasem nawet dzieci. Niestety niewielu dorosłych chce i potrafi dostrzec, że u podłoża przestępczych zachowań tkwi dorastanie w środowiskach ogarniętych przemocą. Tego, że dzieci są tej przemocy ofiarami. Jak może uwierzyć w to, że bicie słabszego od siebie jest złem ktoś, kto od urodzenia był ofiarą przemocy silniejszych, bo dorosłych. Dlatego problem przemocy trzeba uznać na jeden z najważniejszych we współczesnym społeczeństwie.