Program profilaktyczny pt.: "Żyj w zgodzie z innymi"

PROGRAM PROFILAKTYCZNY
„Żyj w zgodzie z innymi”


"Dzieci i młodzież mają prawo do
wzrastania w bezpiecznym środowisku,
wolnym od przemocy,
a obowiązkiem dorosłych
jest im to zapewnić."
-Jerzy Mellibruda-


Opracowała: Sylwia Lewandowska

Podstawy prawne działań profilaktycznych:
- Konwencja o Prawach Dziecka (Dz. U. Nr 120, poz. 526),
- Konstytucja Rzeczypospolitej z dnia 02.04.1997r. (Dz. U. Nr 78 poz. 483).

I. Wstęp

Jednym z głównych celów pracy Bursy Regionalnej w Ostrołęce jest zapewnienie wychowankom bezpieczeństwa i zaspokojenie ich potrzeb w tym: ochronę przed przemocą,
i innymi przejawami patologii społecznej.
Działania zwiększające prawdopodobieństwo pojawienia się niekorzystnych psychologicznych, społecznych i zdrowotnych konsekwencji, zaburzające prawidłowy rozwój to tzw. zachowania ryzykowne, aby im zapobiegać konieczna jest profilaktyka.
Profilaktyka jest istotnym elementem wychowania. Jest chronieniem młodego człowieka
przed zagrożeniami i reagowaniem na pojawiające się zagrożenia.

II. Cele programu

Cele główne:

•eliminowanie zachowań agresywnych i przemocy wśród młodzieży,
•wzrost poziomu poczucia bezpieczeństwa wychowanków na terenie placówki

Cele szczegółowe:

•dostarczenie wychowankom wiedzy na temat przyczyn zachowań agresywnych,
•wykształcenie umiejętności rozwiązywania konfliktów oraz radzenia sobie z sytuacją przemocy i agresji,
•kształcenie umiejętności konstruktywnego radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych,
•integracja wychowanków oraz wzmocnienie więzi koleżeńskich,
•rozbudzanie wśród wychowanków zainteresowań, wskazywanie form i sposobów spędzania czasu wolnego,
•kształcenie postawy asertywnej.

III. Adresaci programu

•wychowankowie Bursy Regionalnej w Ostrołęce

IV. Realizator programu

•wychowawca: Sylwia Lewandowska

V. Metody pracy przy realizacji programu

•dyskusja,
•pogadanka,
•mini drama,
•krąg,
•praca w małych grupach,
•rysunki,
•niedokończone zdania,
•mapa asertywności,
•burza mózgów,
•wizualizacja,
•wypełnianie tabel,
•ćwiczenia zawierające elementy rozwijające twórcze myślenie,
•zabawy i gry integracyjne.

VI. Nakłady

•sala do zajęć,
•materiały biurowe i papiernicze,
•dostęp do xero,
•dostęp do środków wizualnych.

VII. Czas realizacji programu

•od IX.2011 r. do X.2011 r.

VIII. Spodziewane efekty

• integracja wychowanków,
• zredukowanie zachowań agresywnych i przemocy wśród młodzieży,
•wzrost poziomu poczucia bezpieczeństwa wychowanków na terenie placówki,
•rozbudzenie refleksji wychowanków na temat przyczyn i skutków zachowań agresywnych oraz autoagresywnych,
• stosowanie przez wychowanków pokojowych metod rozwiązywania konfliktów,
• wykształcenie postaw asertywnych wśród wychowanków.

IX. Ewaluacja

Cel ewaluacji:
Weryfikacja podjętych działań dotyczących ograniczenia zachowań agresywnych w zakresach:
•zwiększenia ilości zachowań wskazujących na nieagresywne rozwiązywanie konfliktów, •rozwinięcia umiejętności poprawnego i twórczego wykorzystania czasu wolnego wychowanków,
• kształtowania postaw prospołecznych oraz zachowań empatycznych wśród wychowanków,
•zwiększenia poczucia integracji wychowanków.

Przewidywany termin ewaluacji:
•X 2011 r.
Formy ewaluacji:
•badanie ankietowe dla wychowanków- uczestników programu.


SCENARIUSZE ZAJĘĆ


SCENARIUSZ nr 1.

Temat: Integracja to jest to.

Cele:
•Autoprezentacja poszczególnych uczestników, poinformowanie grupy o własnych emocjach oraz odczuciach związanych ze spotkaniem,
•Budowanie wzajemnego zaufania oraz poczucia bezpieczeństwa.
Ćwiczenie 1: "Dlaczego ufam"
Cele: Stworzenie okazji do zastanowienia się nad problemem zaufania i do przeanalizowania własnych relacji z ludzi. Wyodrębnienie zachowań i cech wzbudzających zaufanie.
Materiały: Kartki, arkusze, mazaki.

Przebieg:
1. Każdy wychowanek przywołuje w pamięci obraz osoby, której ufa. Na kartce wypisuje zachowania tej osoby.
2. Wychowankowie łączą się w grupy. W grupach wypisują na arkuszach zachowania, które wspólnie uważają za budzące zaufanie.
3. Grupy prezentują swoje listy i wspólnie na planszy wypisują te zachowania, które uważają za najważniejsze.
4. Każdy na kartce określa, w skali od 1 do 5, w jakim stopniu on sam przejawia poszczególne zachowania w kontaktach z innymi.
Omówienie: W ogólnej dyskusji warto porozmawiać:
- w jakim stopniu wychowankowie wobec siebie prezentują wymienione zachowania;
- czy zależy im na zaufaniu innych i co mogą zrobić, aby je zwiększyć.

Ćwiczenie 2: "Wahadło"
Cele: Stworzenie okazji do okazania zaufania członkom grupy oraz do przeżycia odpowiedzialności za drugą osobę.

Przebieg:
1. Uczestnicy tworzą ciasny krąg.
2. Jedna osoba z każdego kręgu staje w środku koła, zamyka oczy, usztywnia ciało i upada na wyciągnięte dłonie kolegów/koleżanek. Ci podają sobie delikatnie bezwładną osobę, tak aby nie upadła na ziemię.
3. Ćwiczenie to powtarzamy, zachęcając, by wszyscy wzięli w nim udział.
Omówienie: W omówieniu należy zwrócić uwagę na odczucia uczniów: czy łatwo im było zaufać innym; co czuli, gdy mieli upaść na ręce kolegów; co czuli, gdy poszczególne osoby zawierzały im siebie.
Uwagi: Należy zatroszczyć się o bezpieczeństwo uczestników oraz przeprowadzić ćwiczenia tylko wtedy, gdy ma się pewność, że uczniowie zachowują się odpowiedzialnie i nie naraża innych na stłuczenie.

Ćwiczenie 3:
Cele: Zwiększenie otwartości w grupie oraz podniesienie poziomu wzajemnego poznania.
Przebieg:
3.1 "Duma" - siedząc w kręgu, wszystkie osoby kończą zadania: jestem dumny, że ........................................
3.2 "Otwarty krąg" - każdy w kręgu kończy zadania:
- chciałbym napisać książkę o........................................
- gdybym był zwierzęciem, to byłbym........................................
- od grupy oczekuję........................................
Zajęcia wykonywane są w zależności od aktywności grupy. Po każdym ćwiczeniu następuje krótkie jego omówienie.


SCENARIUSZ nr 2.

Temat: Uczucia.

Cel: Kształtowanie umiejętności różnicowania emocji

Ćwiczenie 1
Materiały: arkusz papieru, mazaki
Przebieg: Uczestnicy siadają w kręgu i rozmawiają o tym, co to są uczucia, skład się biorą, jak je rozpoznajemy.
Następnie tworzą jak najdłuższą listę uczuć, które zapisują na arkuszu papieru ( należy zwrócić uwagę , aby zostały napisane pojęcia odpowiadające na pytanie „co czuję”, a nie „co robię” lub „jak się zachowuje”. Kolejny etap, to przypisanie znaków + i - każdej emocji. Mogą pojawić się również uczucia ambiwalentne, których znak będzie trudny do jednoznacznego określenia.
Należy wspólnie z grupą zastanowić się dlaczego ? Każdy uczestnik wybiera 10 – 15 określeń najlepiej opisujących go, charakterystycznych dla niego.
Jaki obraz sugeruje ta lista. Dlaczego?

Ćwiczenie 2.
Materiały: zdjęcia ludzi, których twarze wyrażają emocje wycięte z kolorowych czasopism, nożyczki, klej
Przebieg: Uczestnicy siedzą w kręgu.
Prowadzący zabawę rozkłada obrazkiem do ziemi w środku kręgu przygotowane wcześniej zdjęcia .
Uczestnicy kolejno wybierają dla siebie po dwa zdjęcia, nie odkrywając ich. Następnie kolejno pokazują grupie swoje zdjęcia i mówią, co według niego osoba na zdjęciu odczuwa.
Jeżeli wychowanek nie potrafi znaleźć odpowiednich słów na wyrażenie tej emocji, należy mu pomóc.
Następnie uczestnicy kolejno próbują naśladować twarze ze zdjęć. Zabawę powinna zakończyć rozmowa o wyrażaniu różnych emocji i o tym, dlaczego tak ważne jest umieć je wyrażać

Ćwiczenie 3.
Materiały : niepotrzebne
Przebieg: Grupa siedzi w kręgu. Jedna osoba ( pierwszy może być wychowawca ) wchodzi do środka i pokazuje mimicznie jakieś uczucie, n p. złość, radość. Wyolbrzymia to uczucie, prezentuje wszystkim w kręgu, których zadaniem jest prawidłowe rozpoznanie i nazwanie uczucia. Następnie wskazuje na kogoś z kręgu. Osoba ta wchodzi do środka koła i prezentuje inne uczucie. Zabawę powtarza się, aż wszyscy wezmą w niej udział.

Zakończenie zajęć.


SCENARIUSZ nr 3.

Temat: Uczę się asertywności.

Cel: zrozumienie pojęcia asertywności, rozpoznanie obszarów własnej asertywności

Ćwiczenie 1
Materiały: niepotrzebne
Przebieg: Wychowankowie dobierają się w pary i wyznaczają osobę A i B. Każda para ma przed pozostałymi uczestnikami odegrać scenkę (mini dramę ) na podany jej przez prowadzącego temat.
Osoba A proponuje osobie B np.
- wspólne wyjście do kina,
- pójście na lody,
- wycieczkę,
- wspólne zakupy,
- zorganizowanie wystawy swoich rysunków,
- udział w apelu,
-itp.
Zadaniem osoby B jest odmówienie. Następnie na forum omawiane są kolejno prezentowane mini dramy. Jaki rodzaj odmowy jest najskuteczniejszy? Jaki rodzaj komunikatu niewerbalnego ( ton głosu, postawa ciała, spojrzenie...) wspiera odmowę? Wnioski zapisywane są na tablicy i dokładnie omawiane.

Ćwiczenie 2
Materiały: „Mapa asertywności”, długopisy.
Zachowanie asertywne to bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażanie wobec drugiej osoby swoich uczuć opinii i postaw, przy jednoczesnym respektowaniu jej praw do własnych uczuć. Opiera się to na założeniu, że każdy człowiek ma swoje prawa i trzeba je respektować. Każdy z nas jest inny i nikogo nie wolno zmuszać do zmiany poglądów, czy celów tylko dlatego, że nam się one nie podobają lub kolidują z naszymi. Zachowania asertywne pokazują naszą odrębność, ale nie atakują, nie obrażają drugiej osoby.
Przebieg: Każdy uczestnik otrzymuje arkusz z mapą asertywności i odpowiada na pytania tam zawarte zgodnie ze swoja opinią o sobie. Zakreśla odpowiedz TAK lub NIE. Następnie na arkuszu zbiorczym przy każdym pytaniu dotyczącym zachowania się w określonej sytuacji wpisywana jest liczba odpowiedzi TAK oraz NIE. Dyskusja o obszarach w których uczestnicy maja trudności w zachowaniu się w sposób asertywny.

Zakończenie zajęć.


SCENARIUSZ nr 4.
Temat: Emocje, a agresja.

Cel: Dostrzeganie i rozpoznawanie własnych i cudzych uczuć. Rozpoznawanie przyczyn agresji .

Ćwiczenie 1.
Materiały: kartka papieru, mazak
Przebieg: Każdy uczestnik pisze na kartce papieru słowo „wściekłość” i obrysowuje je kółkiem. Potem pisze wokół niego wszystkie skojarzenia, to znaczy wyrazy w dowolnej formie, które przychodzą mu do głowy, np. WŚCIEKŁOŚĆ - uderzać - oddawać - Daniel - nauczyciel - oceny – pocić się - bicie serca itp. Następnie wspólnie przyglądamy się indywidualnym skojarzeniom do słowa „wściekłość” oraz, jeżeli grupa zechce, wyjaśniamy je i porównujemy. Uczestnicy mogą także wykonać podobną „mapę złości” na dużym arkuszu papieru lub gazetce ściennej. Mapa ta może być stopniowo uzupełniana. Za każdym razem, gdy któremuś z uczestników przyjdzie do głowy nowe skojarzenie, np. w wyniku danej sytuacji grupowej, nanosi je na „mapę złości”. Zmiany w skojarzeniach powinny być co jakiś czas omawiane.

Ćwiczenie 2
Materiały : narysowane na arkuszu szarego papieru duże koło ,kartki, długopisy, kolorowe markery, tekturowe pudełko
Przebieg: Każdy uczestnik zapisuje na kartce to, co go najbardziej denerwuje ( mogą to być sytuacje związane ze szkołą, domem rodzinnym, grupą rówieśniczą) Następnie wrzuca kartkę do pudełka. Prowadzący wyjmuje kartki , odczytuje głośno i wpisuje owe powody zdenerwowania kolorowymi markerami do przygotowanego koła, dostosowując do nich wielkości segmentów koła. Zapisy zawarte w kole omawiane są na forum grupy, co pozwoli jej członkom dowiedzieć się, co denerwuje poszczególne osoby i co może wywoływać agresywne reakcje. Umożliwi również rozpoznanie tego, co denerwuje wszystkich w danym zespole i powinno być zmienione

Zakończenie zajęć.

SCENARIUSZ nr 5.

Temat: Konflikty- czy umiemy sobie z nimi radzić?.

Cel: Nauka pokojowego rozwiązywania konfliktów

Ćwiczenie 1.
Materiały: kartki papieru, mazaki
Przebieg: Uczestnicy mają wyobrazić sobie siebie i odpowiednio zachować się
w przedstawionej im sytuacji: Po katastrofie statku grupa ma szanse dopłynąć do pobliskiej wyspy na szalupie ratunkowej, jeżeli oczywiście łódź nie biedzie przeciążona. Poza ubraniem, które każde uczestnik ma na sobie, można zabrać w sumie jedynie dziesięć przedmiotów, |
w przeciwnym razie łódka zatonie. Przedmioty te muszą zostać dobrane w zależności od tego, jak ważne są dla przeżycia grupy na bezludnej wyspie. Na początku każdy „rozbitek” robi własne zestawienie. Potem grupa dzieli się na małe zespoły, liczące po trzy osoby, które muszą ułożyć wspólną listę dziesięciu przedmiotów wybranych z list poszczególnych członków. Kiedy jest już gotowa podgrupa wysyła swojego reprezentanta do rady rozbitków , aby przedstawić swoja propozycje i podjąć ostateczna decyzję. Zebrana rada siada na środku sali i naradza się na głos. Wszyscy pozostali tworzą otaczające ich koło i obserwują przebieg
obrad.
Jak doszło do ułożenia ostatecznej listy?
Czy wybranie tych dziesięciu przedmiotów było łatwe?
Czy doszło do jakichś konfliktów, a jeśli tak, to do jakich? Jak przebiegały narady
w podgrupach, a jak na forum „rady rozbitków"?
Czy każdy uczestnik czuł się dobrze reprezentowany?
Czy każdy może zaakceptować podjętą decyzję, jeśli nawet na początku chciał zabrać cos innego?
Czy pokojowe rozstrzyganie konfliktów drogą negocjacji jest możliwe?

Ćwiczenie 2
Materiały: kartki papieru, długopisy
Przebieg: Prowadzący opowiada wychowankom następująca sytuację : „ Uczeń od pewnego czasu otrzymuje gorsze oceny, niż można by się po nim spodziewać. Bardzo się tym przejmuje, chciałby powiedzieć o tym rodzicom, ale boi się ich reakcji. Zbliża się czas wywiadówki, uczeń jest co raz bardziej przestraszony, co z kolei źle wpływa na przygotowywanie się do lekcji i sprawia, że jest rozdrażniony, zapomina o poleceniach rodziców. Rodzice nie podejrzewają kłopotów swojego dziecka,, nie wiedzą, jak bardzo przeżywa cała sytuację i zaczynają się denerwować jego zachowaniem.” wychowawca pyta uczestników , jak według nich powinien postąpić ten uczeń zaznaczając jednocześnie, że tylko jedna z odpowiedzi jest prawidłowa :
a) brnąć dalej w kłamstwo?
b) powiedzieć prawdę i poprosić rodziców o pomoc?
c) postarać się samemu poradzić z tymi problemami?
Uczestnicy na kartkach wpisują wybraną przez siebie odpowiedz a, b lub c. Następnie prowadzący zapisuje ilość odpowiedzi na każde z pytań. Wskazuje jedynie poprawną odpowiedź tłumacząc jej następstwa Następnie omawia konsekwencje zachowania przedstawionego w punktach a oraz c. Na zakończenie wychowawca rozmawia z młodzieżą
o tym, jak w życiu powinno przebiegać rozwiązywanie konfliktów.

Zakończenie zajęć.


SCENARIUSZ nr 6.

Temat: Dlaczego używamy przemocy?.

Cele: zapoznanie z problemem przemocy, przyczynami przemocy, sposobami wyrażania
i obrony przed przemocą.

Metoda: dyskusja, zabawa, burza mózgów, wizualizacja.
Pomoce: tablica, kreda
Przebieg:
1. Dyskusja – „Dlaczego ludzie używają przemocy"
2. Zabawa w sąd – „Orzeczenie sądu - czy jest przemoc"
3. Burza mózgów – „Ustalamy sposoby obrony przed przemocą"

Ćwiczenie 1
DYSKUSJA - 10 min
Wychowankowie poszukują odpowiedzi na pytanie: „Dlaczego ludzie używają przemocy" Na polecenie prowadzącego podchodzą do tablicy i zapisują swoje wypowiedzi. Wychowawca porządkuje i uzupełnia listę na tablicy.

Ćwiczenie 2
ZABAWA W SĄD. (20 min)
Młodzież dzielimy na trzy grupy:
I grupa - oskarżyciele - wysuwają argumenty przeciw przemocy,
II grupa - obrońcy - przedstawiają przemoc jako zjawisko obojętne, pozytywne, a wręcz konieczne,
III grupa - sędziowie - orzekają wyrok w sprawie, który jest następujący:
"Przemoc jest zjawiskiem negatywnym, które współcześnie ciągle narasta. Należy podając wszelkie możliwe środki obrony przed rozprzestrzenianiem się i skutkami przemocy"

Ćwiczenie 3
BURZA MÓZGÓW. (15 min)
Wychowankowie ustalają sposoby obrony przed przemocą i zapisują je na tablicy, np.
•nie tolerować i nie praktykować zachowań agresywnych,
•zwalczanie rozpowszechniania filmów tzw. brutalnych, propagujących przemoc
i agresję,
•przestrzeganie prawa,
•poszanowanie wartości,
•uznanie autorytetów społecznych,
•zainteresowanie nauką,
•silna więź emocjonalna z rodzicami,
•przynależność do pozytywnej grupy rówieśniczej.

Zakończenie zajęć.


SCENARIUSZ nr 7.

Temat: Żyj w zgodzie z innymi bez agresji.

Cele : uświadamianie sobie przez młodzież związku pomiędzy przynależnością do grupy,
a zachowaniami agresywnymi jej członków, rozróżnianie zachowań agresywnych od asertywnych; rozwijanie umiejętności obrony własnych poglądów i odmawiania.

Metody : dyskusja, scenariusz scenki, mini wykład, praca w grupach
Środki dydaktyczne: mazaki, arkusze papieru.
Przebieg:

Ćwiczenie 1:
Rundka wstępna
•Każdy określa swoją gotowość do zajęć w skali ocen od 1 do 6.
•Wszyscy siedzą w kręgu. Każdy uczestnik mówi jak się czuje, jaki kolor towarzyszy jego samopoczuciu.

Ćwiczenie 2
Praca w grupach ( burza mózgów)
Grupa dzieli się na zespoły cztero – sześcioosobowe. Na arkuszach papieru wychowankowie zapisują z czym kojarzy się im słowo AGRESJA, PRZEMOC. Wspólne podsumowanie pracy w grupach.

Ćwiczenie 3
Praca w grupach (5- 6 osobowe)
Jak rozpoznać sprawcę agresji, przemocy ?
• Uczestnicy rysują na arkuszu papieru portret agresora z boku wypisują charakterystyczne cechy dla sprawcy przemocy.
•Jak rozpoznać ofiarę przemocy, agresji?
• Uczestnicy rysują na arkuszu papieru portret ofiary przemocy z boku wypisują predyspozycje do zostania ofiarą przemocy.

Ćwiczenie 4
Dyskusja na temat: „Czy mówienie wychowawcom i innym dorosłym, że ktoś jest ofiarą bicia lub prześladowania to skarżenie i dokuczanie?”
Jak radzić sobie z przemocą?
Zastanówcie się:
1.Co może zrobić osoba, która jest obiektem zachowań agresywnych lub ofiarą przemocy?
2.Co mogą zrobić inni by jej pomóc?
Omówienie poniższych sytuacji, odpowiadając na te pytania.
Sytuacje:
1.Dominika jest zastraszona przez koleżanki, które każą jej odrabiać zadania domowe.
2.Wojtek wypisuje sms do Roberta „Ty debilu”
3.Koledzy zmuszają Konrada, żeby dawał ściągać na klasówkach.
4.Wszyscy w klasie śmieją się z Ewy, która nosi aparat słuchowy.
5.Koleżanki zmuszają Basię, żeby im podpowiadała.

Ćwiczenie 5
Strategie przeciwdziałania przemocy.
Rozmowa o tym, jak wychowankowie mogliby przeciwstawić się w grupie agresorom lub grupom agresorów. Podział na grupy i ustalenie zasad związanych z niestosowaniem przemocy (przeciwstawieniem się).
Przedstawienie strategii przeciwdziałania przemocy przez poszczególne grupy, np.:
•mówienie o zachowaniach, w których użyto przemocy nie jest skarżeniem
•nikogo nie pozostawiamy tak aby poczuł się samotny czy wyizolowany,
•będziemy zapraszać osoby, którym się dokucza, na wspólne spotkania i do naszych domów,
• osoby, które są ofiarami, będziemy akceptować takimi, jakimi są.
Zwrócenie uwagi na umiejętność przewidywania trudnych sytuacji, co może pozwolić na ich unikanie, np.:
•nie kolegować się z dużo starszymi kolegami , koleżankami,
•nie chodzić wieczorem samotnie po ulicy,
• nie przynosić do szkoły cennych przedmiotów,
•nie pozwalać się nigdzie zapraszać nieznajomym osobom,
•nie pić i nie jeść produktów nieznanego pochodzenia.

Ćwiczenie 6
Mini wykład na temat asertywności. Asertywność to umiejętność pełnego wyrażania siebie
w kontakcie z inna osobą. Zachowanie agresywne oznacza bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażanie wobec innej osoby swoich uczuć, postawy, opinii lub pragnień w sposób respektujący uczucia, postawy, prawa i pragnienia tej drugiej osoby. Zachowanie asertywne to zachowanie pomiędzy zachowaniem agresywnym a zachowaniem uległym. Od zachowania agresywnego różni się tym, że oznacza korzystanie z osobistych praw bez naruszania praw innych osób. Od zachowania uległego wyróżnia go to, że zakłada działanie zgodne z własnym interesem oraz stanowczą obronę siebie i swoich praw – bez nieuzasadnionego niepokoju.
Człowiek asertywny to ktoś, to:
- jest szczery,
- szanuje i lubi siebie,
- bierze odpowiedzialność za to co mówi i robi,
- jest przyjacielski wobec innych,
- potrafi powiedzieć jak się czuje, nie uważając na innych,
- dba o siebie,
- potrafi odmówić, gdy inni namawiają go do czegoś, co mu nie służy,
- jasno wyraża swoje zdanie.
Zakończenie zajęć. Podsumowanie programu.

Podstawy teoretyczne programu :

1. Alberti R., Emmans M., Asertywność. Gdańsk 2002.
2. Bodanko A. ( red. ), Wspomaganie procesu wychowawczego programami profilaktyczno – edukacyjnymi. Kraków 1999.
3. Brudnik E., Moszyńska A., Owczarska B., Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących. Kielce 2000.
4. Danielewska J., Agresja u dzieci – szkoła porozumienia. Warszawa 2002.
5. Frączek A., Pufal – Struzik I., Agresja wśród dzieci i młodzieży. Kielce 1996.
6. Gajewska G., Szczęsna A., Doliński A., warsztat pracy pedagoga. Zbiór scenariuszy – zeszyt III, IV. Zielona Góra 2003.
7. Jakubowska B., Kaniewska – Pączek E., Kobiałka A., Profilaktyka uzależnień .Warszawa 1991.
8. Knez R., Słonina W.M., saper – czyli jak rozminować agresję. Kraków 2002.
9. Kobiałka A., Jak żyć z ludźmi . Umiejętności interpersonalne. Program profilaktyczny dla młodzieży . Warszawa 1997.
10. Kołodziejczyk A. Agresja w szkole. Programy zapobiegania i przeciwdziałania agresji
w środowisku szkolnym. W: Zanim w szkole będzie źle... pod red. E. Ostrowskiej i J. Tatarowicza. Warszawa 1996.
11. Kuć A., Profilaktyka uzależnień dzieci i młodzieży. Lider 1996 nr 10.
12. Mellibruda J. , Poszukiwanie samego siebie. Warszawa 1977.
13. Portmann R., Gry i zabawy przeciwko agresji. Kielce 1999.
14. Szymańska J. Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki. Warszawa 2000.
15. Tokarczuk O. ( red. ) Grupa bawi się i pracuje. Cz. I . Zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych. Wrocław 1994.
16. Wieczorek M. ( red. ) Grupa bawi się i pracuje. Cz. II. Zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych. Wrocław 2000.
17. Vopel W., Zabawy, które łączą. Cz. I i II. Kielce 2001.