Maria Montessori - ambasadorem dzieci

Maria Montessori należy z pewnością do grona najwybitniejszych, aczkolwiek nie przez wszystkich akceptowanych, pedagogów minionego stulecia. Na przełomie XIX i XX w. obserwujemy renesans jej koncepcji pedagogicznych w wielu krajach europejskich i świata, na obszarze których rozmaite stowarzyszenia i montessoriańskie placówki edukacyjne z powodzeniem stosują metodą Montessori w pracy dydaktyczno – wychowawczej prowadzonej z dziećmi i młodzieżą. Należy zaznaczyć przynależność poglądów Montessori do pedagogiki humanistycznej, tym samym nurtu Nowego Wychowania, do którego należeli także Janusz Korczak, Celestyn Freinet.

W drodze ku wielkości i sławie

Maria Montessori ur. 31 sierpnia 1870 we Włoszech w Chiaravalle. Dorastała w zamożnym domu w okresie, kiedy niemal 75% ludności Włoch powyżej 10. r.ż. nie umiało czytać i pisać. Dziewczynka wyrastała w atmosferze wiary katolickiej, u boku surowego ojca i serdecznej matki, którzy zaszczepili w niej takie cechy jak: samodyscyplina, współczucie i wrażliwość na potrzeby innych ludzi. Świadczą o tym niektóre fakty biograficzne: gdy rodzina wróciła z czterotygodniowych wakacji, mała Maria była bardzo głodna. Wówczas mama podała jej starą kromkę chleba, mówiąc: „A zatem dobrze, jeśli nie możesz dłużej poczekać, zjedz to!”. Mała Maria, wrażliwa na krzywdę i potrzeby innych, robiła np. odzież na drutach dla ubogich rodzin, towarzyszyła na spacerach upośledzone dziewczynce.
Przyszła twórczyni oryginalnego systemu edukacyjnego gdy miała 10 lat bardzo ciężko zachorowała. Jakby przeczuwając wielkie zadanie do spełnienia w swym życiu powiedziała do zatroskanej matki: „Nie martw się mamo, ja nie mogę umrzeć, mam jeszcze tyle do zrobienia”.
Wbrew ojcu ukończyła szkołę średnią o profilu technicznym i zamiast zostać inżynierem- tak jak planowała – podjęła studia medyczne. Gdy w rozmowie z prog. Guido Baccelli z Rzymskiej Kliniki Medycznej usłyszała negatywną opinię na zamiar studiowania przez nią medycyny, odrzekła: „Ja wiem, że zostanę lekarzem”. Jako pierwsza kobieta we Włoszech studiowała w latach 1892-1896 medycynę. Pomimo częstych kpin ze strony kolegów i wykładowców, Marii nie opuszczała duma, ale i swoiste poczucie humoru. Gdy przechadzała się korytarzem, koledzy często w lekceważący sposób robili: „Puh!”. „Nadymacie się, kochani przyjaciele – mawiała Maria – im silniej dmuchacie, tym wyżej ja mogę się wznieść”.
Dnia 10 lipca 1896 roku M. Montessori uzyskała doktorat z psychiatrii i przyjęła asystenturę w szpitalu San Giovanni, gdzie prowadziła praktykę prywatną. Któregoś dnia zauważyła w klinice upośledzone dzieci bawiące się resztkami chleba. Postawiła wtedy hipotezę, że dzieci takie, których jakaś wewnętrzna siła popycha do działania, a więc do rozwoju, potrzebują nie tyle opieki klinicznej, ile zabiegów wychowawczych. Wówczas zainteresowała się szerzej pedagogiką specjalną. Dotarła do dzieł francuskich lekarzy – pedagogów Jeana Marca Gasparda Itarda oraz Eduarda Seguina. Kiedy praca z dziećmi upośledzonymi zaczynała przynosić coraz większe efekty, Montessori uświadomiła sobie potrzebę reformy wychowania. Zachęciło ją to do dodatkowych studiów w Paryżu i Londynie oraz kursu antropologii pedagogicznej na Uniwersytecie Rzymskim. Należy tu wspomnieć, że rok 1901 był szczególny dla rozwoju Nowego Wychowania. Wtedy to wydano słynną pracę Ellen Key „Stulecie dziecka”. Zawarty w niej pajdocentryzm był wyrazem coraz częstszych głosów pedagogów o centralnej pozycji dziecka i swobodzie w wychowaniu.
Montessori została wybrana w skład delegacji kobiet włoskich na międzynarodowy kongres kobiet w Berlinie. Jej wystąpienia na kongresie odbiły się szerokim echem w prasie międzynarodowej. W roku 1898 wzięła udział w obradach Kongresu Pedagogicznego w Turynie. Podróżowała z odczytami „Nowa Kobieta” do Mediolanu, Padwy, Wenecji i Genewy, jak również w Żeńskim Instytucie Kształcenia Nauczycieli w Rzymie. Kolejne lata jej dużej aktywności poznawczej przyniosły dalsze doświadczenia pedagogiczne i praktyczne. W 1900 r. utworzono Instytut Medyczno-Pedagogiczny wraz ze Szkołą Ortofreniczą, nad którą opieką powierzono Montessori.
Możliwość podjęcia pracy z dziećmi normalnymi nadarzyła się dość nieoczekiwanie. W ramach projektu socjalnego miała powstać ochronka – świetlica dla ubogich dzieci w dzielnicy San Lorenzo (św. Wawrzyńca) w Rzymie. Nazwano ją CASA DEI BAMBINI (dom dziecięcy). Dnia 6 stycznia 1907 r. otwarto przedszkole. Początkowo Montessori chodziło w pracy z dziećmi o aspekt diagnostyczny, naukowy. Pragnęła sprawdzić jak dzieci reagują i zajmują się pomocami rozwojowymi. Już po kilku tygodniach eksperymentu zauważyła w zachowaniu podopiecznych duże zmiany. Z rozkojarzonych początkowo, dzieci stawały się powoli zdolne do coraz dłuższej, wytężonej pracy. Coraz więcej było też ładu i ciszy.
W Casa dei bambini Montessori odkryła kluczowe – jak się okazało – zjawisko polaryzacji uwagi, polegające na głębokiej, skoncentrowanej pracy, szczególnym skupieniu na zajęciach.
W opisaniu tego zjawiska, zwanego również: „Coś mi zaświtało w głowie”, posłużę się cytatem Montessori: „Między „rozumieniem” jakiejś rzeczy, procesu a „zrozumieniem” tego zachodzi mała różnica. Ten, kto sam rozumie przeżywa nieoczekiwane olśnienie: wtedy wiem, że coś mu zaświtało w głowie.”
Sukces Casa dei bambini stał się punktem wyjścia szerokiego zainteresowania placówką we Włoszech i w świecie. Otworzyła przedszkole w Mediolanie oraz zorganizowała I Międzynarodowy Kurs Szkoleniowy dla ok. 100 nauczycieli. Potem nastąpiła rezygnacja Montessori z praktyki lekarskiej oraz stanowiska docenta na uniwersytecie. W tym czasie jej książka „ Il metodo della pedagogia scientifica applicato all’ educazione infantile nelle Case dei Bambini” zyskuje światowy rozgłos. Maria składa też tymczasowe śluby zakonne 10 października 1910r.

Specyfika pedagogiki M. Montessori

Podstawą rozważań teoretycznych i praktycznych aktywności nauczyciela – zdaniem Montessori – jest dziecko oraz jego biologiczny i społeczny rozwój. Uważała, że każde dziecko jest „budowniczym samego siebie”. Metodyczna obserwacja dzieci doprowadziła Montessori do pojęcia „wrażliwych faz”, czyli szczególnych momentów zachodzących w rozwoju dziecka.
- meblowe dziecko: Od momentu narodzin do 6.r.ż. występuje wrażliwość na język mówiony i pisany, na ruch, zachowania społeczne, porządek.
- lata spokoju i utwierdzenia: 7 -12 do głosu dochodzi w coraz większym znaczeniu świadomość. Pojawia się faza wrażliwości na moralność, sprawiedliwość, dobro i zło, uczucia religijne i rozmaite dziedziny nauki.
- dziecko ziemi: 13 – 18 pojawia się wrażliwość na godność osobistą, odpowiedzialność i wiary we własne siły. To okres oddalania się od rodziców, poszukiwania własnych systemów wartości i norm, szukanie sensu życia.
Pedagogika Montessori jest jedyną pedagogiką, która opiera się na duchowym planie rozwoju dziecka. Nauczyciel powinien być pomostem między dziećmi a materiałem. W wieku szkolnym dzieci mają ogromny potencjał intelektualny. Zadaniem nauczyciela jest pobudzanie ich zainteresowań w różnych dziedzinach. Nauczyciel musi brać pod uwagę zapotrzebowanie dzieci na wiedzę szczegółową. Dzieci chcą dokładnie wiedzieć, jak długo żyje motyl i ile jajek składa żaba. Nauczyciel musi być bardzo dobrze przygotowany, by móc odpowiedzieć na tego typu pytania. W środowisku Montessori istnieje zasada, że nauczyciel trzyma się z boku. Aktywność należy do dzieci. W sytuacjach konfliktowych nauczyciel najpierw daje dzieciom szansę swobodnego rozwiązania problemu. Często udaje im się załagodzić konflikt bez interwencji dorosłego.
Praca nauczyciela to nie tylko kontakt z dzieckiem i przekazanie mu niezbędnej wiedzy, ale także planowanie i organizowanie sposobu nauczania, tak by dzieci zainteresować do granic możliwości. Nauczyciel odpowiada za to, czy dzieci osiągnęły obowiązkowy poziom wiedzy, przewidziany przez ministerstwo edukacji. Ponieważ w szkole Montessori nauczanie jest konkretne, a dzieci pracują samodzielnie, mają możliwość wyboru i maksymalnie wykorzystują czas nauki, często uczniowie ze szkół Montessori przewyższają poziomem wiedzy swoich rówieśników z tradycyjnych placówek.

Montessori podkreślała, że dzieci w wieku 1,5 do 4,5 lat są bardzo zainteresowane zajęciami domowymi i chętnie naśladują gotowanie, sprzątanie, nakrywanie do stołu. Poprzez te prace dziecko wzmacnia poczucie własnej wartości, rozwija samodzielność i pewność siebie. Ćwiczenia dzielimy na przygotowawcze (naśladowanie prostych czynności), ćwiczenia związane z osobą (dzieci dbają o siebie nawzajem – zapinając samodzielnie guziki, wiążąc sznurówki, czyszcząc buciki), ćwiczenia związane z otoczeniem (odkurzanie, zamiatanie,), ćwiczenia grzeczności ( szacunek dziecka dla innych, odpowiedzialność za własne i szkolne rzeczy, chęć niesienia pomocy).
„Przyglądam się kiedyś – wspomina Montessori – uroczemu chłopczykowi mniej więcej 1,5-rocznemu, który chciał przy pomocy małej łopatki napełnić wiadereczko kamieniami. Obok niego siedziała rozłożysta opiekunka. Był już czas kończyć zabawę i opiekunka cierpliwie próbowała oderwać chłopca od jego czynności i przenieść do wózka. Ponieważ jej upomnienie pozostały bezskuteczne, szybko sama napełniła wiaderko i umieściła dziecko w wózku przekonana, że rozwiązanie to jest satysfakcjonujące. On jednak zaczął płakać. Nie chodziło mu zatem o pełne wiaderko, ale o napełnienie go własnoręcznie”.
Praktyczne ćwiczenia dnia codziennego służą z jednej strony koordynacji i harmonizacji ruchów, wyuczeniu się konkretnej umiejętności, ale także zastosowaniu jej w życiu. Gdy dziecko potrafi sprawnie przelewać wodę ze słoika do innego naczynia, tym chętniej naleje sobie samodzielnie kompot, podleje kwiatki. Gdy zawiąże wstążkę w ramce, nabędzie motywacji do zawiązywania sznurowadła w bucie.
W latach 1918 – 1928 Montessori podróżuje po świecie, propagując na kursach międzynarodowych swój system edukacyjny. Pojawia się w : Londynie, Mediolanie, Amsterdamie, Berlinie, Neapolu, Wiedniu, Buenos Aires, La Plata, Kordobie.
W 1929 r. zakłada Assocation Montessori Internationale (AMI) i zostaje jego pierwszym prezesem, a jej syn – Mario – sekretarzem organizacyjnym. Wszystko to sprawia, że w latach 1928 – 1938 obraduje 7 międzynarodowych kongresów. Jednak w 1933 r. w Niemczech hitlerowskich wszystkie książki Montessori zostają spalone, w 1934 zaś odmawia Benito Mussoliniemu posłuszeństwa, przez co jej szkoły zostają zamknięte w całych Włoszech. Dwa lata później jest zmuszona opuścić Włochy i przenieść się do Holandii.
Ostatnie lata życia spędza bardzo pracowicie: podróżuje po całym świecie. W 1949 r. otrzymuje z rąk rektora Sorbony Krzyż Legii Honorowej od Republiki Francuskiej. Otrzymuje nominację na profesora uniwersytetu w Perugii i tytuł doctora honoris causa na uniwersytecie w Amsterdamie, gdzie obchodzi swoje 80. urodziny. Mając 82 lata Montessori zamierzała wybrać się do Ghany. Podróżować miała z synem, celem kształcenia tamtejszych nauczycieli. Niestety, nagła śmierć przerwała te plany. Mario skomentował to wydarzenie następująco: „Ona pojechałaby dokądkolwiek, do Ghany i w każdy inny zakątek świata, jeśli tam potrzebowałyby ją dzieci”.
Maria Montessori zmarła 6 maja 1952 roku w Noordwijk w Holandii, w kraju, który serdecznie ją przyjął od 1936 roku. Na tablicy nagrobkowej wyryty jest znamienny napis w formie prośby: „Proszę kochane dzieci, które wszystko potrafią, aby razem ze mną budowały pokój między ludźmi i na świecie.”

Bibliografia

1. Miksza M., Zrozumieć Montessori czyli Maria Montessori o wychowaniu dziecka, Kraków 1998.
2. Miksza M., Miejsce Marii Montessori (1870-1952) w klasyfikacji prądów, kierunków i ruchów pedagogicznych, w: Pedagogika alternatywna – dylematy teorii, Śliwerski B., Kraków 2000.
3. Stein B., Teoria i praktyka pedagogiki Marii Montessori w szkole podstawowej, Kielce 2003.
4. Skjöld Wennerström K., Bröderman Smeds M., Pedagogika Montessori w przedszkolu i szkole, Kraków 2007.
5. Kucha R., Pedagogika Marii Montessori, w: Pedagogika: podręcznik akademicki, t. I, red. Kwieciński Z., Śliwerski B., Warszawa 2003.
6. Erlenwein S., Die Reformpadagogik Maria Montessoris, München 2007.
7. Holstiege H., Maria Montessori und die „reformpaedaagogische Bewegung, Herder-Freiburg-Basel-Wien 1986.