Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w okresie przedszkolnym

Po co nam mowa?

Mowa każdemu z nas pozwala właściwie i w pełni wartościowo funkcjonować w codziennym życiu. Służy nam ona do komunikacji, do wyrażania swych uczuć, pragnień, przeżyć. Jest czymś tak naturalnym i pospolitym, że nie zauważamy jej na co dzień. Brak sprawności posługiwania się językiem, trudności w mówieniu, zanik zdolności tworzenia ciągów słownych czy odbioru komunikatów językowych ukazują nam, jak skomplikowany jest proces mówienia.

Dlaczego wspomaganie rozwoju mowy dziecka jest tak ważne?

Istotne znaczenie dla poziomu sprawności językowej dziecka ma świadome i celowe oddziaływanie dorosłych na rozwój językowy. Za modelowe dla rozwoju językowego uważa się postawy i styl wychowania, które stymulują rozwój. To takie zachowania językowe dorosłych, które sprzyjają rozwojowi języka oraz aktywizują dziecko do mówienia. Ukierunkowania i świadoma stymulacja rozwoju mowy dzieci prawidłowo rozwijających się ma na celu zapobieganie pojawieniu się odstępstw od normy, natomiast w przypadku dzieci zagrożonych zaburzeniami językowymi stymulacja owa jest najważniejszym etapem postępowania terapeutycznego. Przyjmuje się, że wiek 6-7 lat u dziecka jest okresem zamykającym nabywanie systemu językowego. Dziecko osiąga wtedy wystarczającą sprawność artykulacyjną, a jego mechanizmy percepcyjne są w pełni uformowane. Dlatego wiek przedszkolny jest okresem, w którym stymulacja mowy dziecka jest szczególnie ważna.

Jak wspomagać mowę?

1. Ćwiczenia oddechowe

Oddech jest jednym z najbardziej istotnych elementów w mowie człowieka. Tworzenie głosu jest możliwe tylko dzięki strumieniowi wydychanego powietrza. U dzieci w okresie przedszkolnym ważne jest wyrobienie nawyku prawidłowego oddychania podczas mówienia. Celem ćwiczeń oddechowych jest przede wszystkim rozróżnienie fazy wdechu i wydechu, wyrobienie umiejętności pełnego, szybkiego wdechu i wydłużenie fazy wydechowej, mówienie tylko na wydechu. U dzieci częstym problemem jest zsynchronizowanie pauz oddechowych z treścią wypowiedzi. Dlatego ważne jest stosowanie ćwiczeń, które usprawniają mięśnie oddechowe i zwiększają kontrolę nad strumieniem powietrza. U dzieci w wieku przedszkolnym warto łączyć ćwiczenia oddechowe z ruchem całego ciała (np. rąk i tułowia) – podnoszenie rąk do góry podczas wdechu, skręty tułowia w bok, unoszenie głowy. Warto także ćwiczyć z dziećmi recytowanie lub śpiewanie coraz dłuższych fragmentów na jednym wydechu. Można stosować także ćwiczenia z zatrzymywaniem wydechu, co wzmacnia mięśnie oddechowe. Dzieci bardzo lubią także ćwiczenia z wykorzystaniem różnych rekwizytów: dmuchanie na świecę, piłkę, chusteczkę, skrawki papieru.

2. Ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne

Wyrazistość i dokładność artykulacji zależą w dużym stopniu od sprawności mięśni narządów artykulacyjnych. Ruchy poszczególnych artykulatorów muszą być bardzo dokładne, by powstał dany dźwięk. W osiągnięciu precyzji tych ruchów pomaga szereg ćwiczeń. Mają one na celu przede wszystkim:
- usprawnienie języka , warg, podniebienia miękkiego i żuchwy (artykulatory ruchome),
- opanowanie umiejętności i świadomego kierowania ruchami narządów artykulacyjnych,
- usprawnienie koordynacji ruchowej w zakresie aparatu artykulacyjnego,
- wyrobienie wrażliwości miejsc i ruchów w jamie ustnej, istotnych dla prawidłowego wymawiania głosek.
Ważne jest to, by ćwiczenia te prowadzić codziennie przez kilka minut. W pracy z dziećmi powinny one przybierać formę zabawy. Ja często stosuję opowiadania o rodzinie Języczków oraz różnorodne rekwizyty, np. słomka do przenoszenia skrawków papieru, chrupki kukurydziane i nutella do pionizacji języka.

3. Ćwiczenia słuchowe

Słuch odgrywa bardzo ważną rolę w rozwoju człowieka. Zanim nauczymy się mówić, najpierw słyszymy. Ważne jest, aby najpierw nauczyć się słyszeć właściwie i odpowiednio klasyfikować i oceniać dźwięki mowy, aby móc je następnie produkować. Wśród ćwiczeń słuchowych wyróżnić można: ćwiczenia słuchu fizjologicznego, słuchu fonemowego, słuchu fonetycznego. Celem ćwiczeń słuchowych jest uczenie koncentrowania uwagi na sygnałach słuchowych, rozróżnianie dźwięków otaczającego świata, lokalizacja ich źródła, różnicowanie dźwięków pod kątem ich cech, identyfikowanie poszczególnych realizacji fonemów, rozróżnianie cech prozodycznych języka, ćwiczenie pamięci słuchowej. Ważne jest, by te ćwiczenia były prowadzone w formie atrakcyjnej dla dziecka. Często podczas zajęć z dziećmi stosuję zabawy: ,,Czyj to głos?”, ,,Co słyszysz dookoła?”, ,,Jaki to instrument?”, naśladowanie odgłosów z otoczenia. Warto wykorzystać płyty CD z nagraniami różnorodnych dźwięków. W celu rozwijania świadomości fonologicznej u dzieci stosuję ćwiczenia z analizy i syntezy słuchowej np. rozpoznawanie głosek w wyrazach (,,Wstań, gdy usłyszysz głoskę...”), dzielenie słów na sylaby, rozpoznawanie identycznych sylab.

4. Rozwijanie słownika dziecka

Ważne jest tutaj poznawanie brzmienia i znaczenia słów (opowiadanie historyjek, nazywanie obrazków, zabawy z wykorzystaniem poznanego słowa - scenki, ilustracje, gry, loteryjki obrazkowe). Można także stosować zabawy w układanie nowych słów z podanego słowa, gry w skojarzenia, szukaniu słów w innych słowach, szukanie wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym, tworzenie zdrobnień. Ważne jest, by dziecko miało jak najwięcej doświadczeń ze słowem, w różnorodnych sytuacjach.

Jako podsumowanie tego artykułu chciałabym przytoczyć najważniejsze zasady sprzyjające rozwojowi sprawności językowej u dzieci:
1. Istotne jest kształtowanie prawidłowej więzi emocjonalnej.
2. Dziecko należy inspirować do mówienia poprzez częste zabawy, rozmowy wspólne działania.
3. Rozbudzać trzeba w dziecku motywację do mówienia i do podejmowania wysiłku związanego z nauką mowy.
4. Komunikaty słowne powinny być budowane ze znanego dziecku, lecz zróżnicowanego zasobu słów. Należy przy tym używać prostych konstrukcji gramatycznych (zdania krótkie, logicznie powiązane ze sobą).
5. Wybór środków językowych powinien być dostosowany do wieku i możliwości językowych dziecka.
6. Zachowanie językowe powinna cechować odpowiednia produkcja słowna (nie można ,,zalewać” dziecka potokiem słów, aby ,,nie utopić go w kąpieli słownej”. Należy mówić do niego powili i wyraźnie.
7. Komunikaty dziecka należy przekształcać w sensowny tekst.
8. Mowę matki powinno cechować: a) prawidłowe tempo, rytm, melodia, akcent (ponieważ początkowo są to jedyne elementy, które dziecko odbiera); b) staranna, precyzyjna, niezbyt przesadna wymowa; c) odpowiednie: ton, barwa, natężenie głosu (mowa nie powinna być ani zbyt głośna, ani zbyt cicha).
9. Matka nie może być małomówna. Powinna mówić do dziecka, zadawać mu pytania i sama odpowiadać na nie (tzw. protodialogi) w każdym kontakcie z dzieckiem. Początkowo dialog powinien dotyczyć tego, co jest lub co się dzieje tu i teraz, w zasięgu wzroku dziecka; z czasem dialog może dotyczyć przeszłych bądź przyszłych zdarzeń.
10. Należy umiejętnie słuchać tego, co mówi dziecko, podtrzymywać rozmowę i pozwalać mu na dokończenie jego wypowiedzi.
11. W przypadku niewłaściwej wymowy dziecka należy podać mu prawidłowy wzorzec, delikatnie zachęcając do powtórzenia.
12. Należy dać odczuć dziecku, że mowa dorosłych nie jest doskonała (normalne są przejęzyczenia, przerwy, poprawianie itp.).
13. Dobrze jest zapewnić dziecku kontakt z rówieśnikami.
14. Ważny jest kontakt wzrokowy dorosłego z dzieckiem.

Bibliografia:
1) Demelowa G., ,,Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola", Warszawa 1994
2) Emiluta-Rozya D., ,,Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym", Warszawa 1994
3) Minczakiewicz E. M., ,,Mowa - rozwój, zaburzenia, terapia", Kraków 1997
4) ,,Podstawy neurologopedii" - red. Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G., Opole 2005
5) Rodak H. ,,Terapia dziecka z wadą wymowy", Warszawa 2002