Innowacyjność jako twórczość w pracy edukacyjno - wychowawczej

Proces kształcenia w klasach I-III może być procesem twórczym pod warunkiem realizacji treści programowych nie tylko w sposób bierny, ale szczególnie podczas samodzielnej pracy uczniów po przez odkrywanie nowych faktów, prawidłowości, rozwiązywanie zadań i problemów na drodze badawczej. Zarówno aktywizujące metody nauczania, jak i otwarty wobec wychowanków styl kierowania ich aktywnością, są uznawane za czynniki sprawcze skutecznego i twórczego działania.
Jak podaje literatura psychologiczno-pedagogiczna Twórczość jest to postawa nauczyciela, która skłania go do ciągłego niepokoju w celu poszukiwania lepszych rozwiązań. Twórcza postawa wobec pracy pedagogicznej jest to tendencja do rozwiązywania problemów zawodowych w sposób poszukujący nowatorskich rozwiązań, ich weryfikacji co stanowić powinno gwarancję uzyskania w podejmowanym działaniu rezultatów lepszych niż w działaniu opartym na tradycyjnych schematach.
Innowacja jest to zmiana celowo wprowadzona przez człowieka, które polegają na zastępowaniu dotychczasowych stanów, ocenionymi dodatnio w świetle określonych kryteriów i składających się na postęp. Warunkiem powstania każdej innowacji jest krytyczna ocena istniejącego stanu rzeczy, którego słabe strony powinna zlikwidować innowacja. Innowacja najbardziej oryginalna i pionierska nie czyni jeszcze postępu. Przyczynia się ona do ulepszania rzeczywistości dopiero wówczas, gdy jest zastosowana i spożytkowana w praktyce, a następnie upowszechniona.
Nowatorstwo ściśle wiąże się z innowacją i twórczością. W literaturze przedmiotu pojęcie nowatorstwo często utożsamia się z twórczością, twierdzi się, że myślenie twórcze jest w swej naturze myśleniem nowatorskim i odkrywczym, a istotą twórczości jest zawsze nowatorska strona pracy. Nowatorstwo jest zatem procesem rozprzestrzeniania się innowacji w obrębie danej szkoły lub szkół. Innowacje te mogą dotyczyć treści, form organizacyjnych, metod pracy pedagogicznej i wiele innych sfer działalności .
Innowacje nowe i lepsze rozwiązania przyczyniają się do rozwoju praktyki pedagogicznej w tym sensie, że stanowią jej ulepszenie, wzbogacenie o elementy nowe i lepsze. Dzięki wypracowaniu, wdrażaniu oraz rozpowszechnianiu innowacji dokonuje się pomnażanie pedagogicznego doświadczenia, ma miejsce doskonalenie, ulepszanie pracy pedagogicznej, następuje proces, który nazywamy pedagogicznym postępem. Istotą pedagogicznego postępu jest wzbogacenie ukształtowanego repertuaru zachowań, istniejącego zasobu pedagogicznych doświadczeń.
R. Schulz wymienia listę innowacji pedagogicznych, odnoszących się do szerokiego spektrum zjawisk edukacyjnych- obecnie i w przyszłości:
• Idea powszechnego i nieustającego kształcenia
• Koncepcja wychowania zgodnego z natura
• Szkoła jako laboratorium
• Ośrodki zainteresowań
• „Doświadczenie poszukujące” i techniki dydaktyczne
• Pedagogika nauka eksperymentalną
• Monitorialny system nauczania
• Ogródki dziecięce
• Idea szkoły twórczej
• Koncepcja kształcenia wielostronnego
• Mediateka
• Szkoła bez ścian
• Nauczanie wspomagane komputerem
• Nauczanie programowe
• Koncepcja nauczania- uczenia się innowacyjnego
Powyższy katalog obejmuje pozycje rozmaite. W jego skład wchodzą innowacje stare- wzbogacające dorobek praktyki pedagogicznej w przeszłości oraz nowe- będące ulepszeniami w stosunku do aktualnego stanu rzeczy.
Pojęcie twórczości pedagogicznej jest używane w dwóch znaczeniach, szerokim i węższym. W sensie szerokim jest ono równoznacznikiem twórczej pracy pedagogicznej, pracy samodzielnej, refleksyjnej, pozbawionej stereotypów, nowatorskiej, planowania i urzeczywistniania „nowych produktów” edukacyjnych. W sensie węższym pojęcie twórczości pedagogicznej stanowi synonim planowanego rozwoju pedagogicznego doświadczenia. Oznacza pewną wyspecjalizowaną i mniej lub bardziej wyodrębnioną strukturalnie kategorię działań polegających na tworzeniu i przyswajaniu innowacji przez nauczyciela. Z tego powodu zachowania te bywają nazywane nowatorstwem pedagogicznym, aktywnością innowacyjną, twórczością nauczycielską czy wreszcie postępem pedagogicznym.
Obydwa wymienione rodzaje twórczości, choć różne od siebie, są ściśle ze sobą związane. Więź ta polega na tym, że nowatorstwo pedagogiczne stanowi organiczny element oraz narzędzie nowoczesne, twórczej pracy pedagogicznej. Wchodzi on w skład tej pracy, a zatem stanowi środek osiągania przez prace nowych i jakościowo lepszych rezultatów dydaktyczno- wychowawczych .
Aspekty pracy pedagogicznej, które stanowią obiekt udoskonaleń, wprowadzają innowacje do różnych zakresów swego działania:
Po pierwsze- jest to sfera celów i programu kształcenia oraz wychowania. Mieszczą się tu również zagadnienia związane z definiowaniem oraz pomiarem efektów pracy pedagogicznej.
Po drugie- jest to sfera procesu dydaktyczno- wychowawczego poprzez organizacje działalności pedagogicznej oraz technologię.
Po trzecie- jest to sfera warunków pracy, w której skład wchodzi szeroka pojęta infrastruktura działalności dydaktyczno-wychowawczej .
R. Schulz wymienia cechy umysłu, którymi powinien charakteryzować się pracownik twórczy według wybranych psychologów, zakłada on że ustalenie te dotyczą również nauczycieli nowatorów:
a. Wrażliwość na problemy- innowator ma z reguły „umysł otwarty”. Wyróżnia go zdolność dostrzegania problemów. Warunkiem tej umiejętności jest, oczywiście, rozległa, zróżnicowana i pogłębiona wiedza.
b. Płynność myślenia- jest to zdolność szybkiego wytwarzania szybkiej liczby idei. Wyróżnia się kilka rodzajów płynności:
- słowną
- skojarzeniową
- ekspresyjną
- ideacyjną
c. Elastyczność myślenia- jest to umiejętność szybkiej zmiany kierunku poszukiwań, przełamywanie błędnych nastawień, dostosowanie metod rozwiązania problemów do zmieniającej się sytuacji. Przeciwieństwem elastyczności jest sztywność myślenia.
d. Oryginalność myślenia- polega na wytwarzaniu pomysłów zaskakujących, niezwykłych, odmiennych od dotychczasowych. Prawdopodobieństwo nowości takich rozwiązań jest wyższe.
e. Zdolność dostrzegania ładu w doświadczeniu- umiejętność dostrzegania określonych całości w niezorganizowanym materiale doświadczenia. Jest to zdolność narzucania ładu doświadczeniu, umiejętność wprowadzania elementów porządku, więzi i znaczenia.
f. Intelektualna niezależność- jest to wybieranie konformizmu w zakresie rutynowych, codziennych spraw życiowych, takich jak sposób mówienia, ubierania się lub zachowania. Nie tracą oni czasu na zastanawianie się, co powiedzą inni. Niezależność rezerwują sobie dla tych spraw, które go rzeczywiści obchodzą, dla dziedziny, w której przebiega jego aktywność twórcza .
Bariery działalności innowacyjnej w oświacie, które odnoszą się do aktywności nauczyciela:
- Kult pedagogicznego doświadczenia jako warunek osiągania znaczących efektów w pracy dydaktyczno- wychowawczej
- Izolacja zakładów kształcenia nauczycieli od innych instytucji szkolnictwa wyższego
- Brak precyzyjnych kryteriów oceny efektywności działań pedagogicznych
- Dominacja „ transmisyjnego” rozumienia roli zawodowej nauczyciela
- Niedoinwestowanie technologiczne oświaty
- Nieokreśloność i wieloznaczność celów szkoły
- Niski stopień współzależności poszczególnych instytucji oświatowych
- Edukacyjna niekompetencja aparatu kontroli
- Biurokratyzacja instytucji szkolnych
- Wysoki społeczny prestiż wychowania
- Brak zinstytucjonalizowanych powiązań między nauką i praktyką
- Niedostatki systemu kształcenia i doskonalenia nauczycieli
- Nadmierna formalizacja pracy pedagogicznej
- Zbyt wąski zakres autonomii profesjonalnej nauczyciela
- Przeciążenie obowiązkami zawodowymi
- Brak systemu motywacyjnego nauczycieli do działań nowatorskich
Kontrargumentując, można powiedzieć, że czynniki hamujące twórczość, przeciwstawiające się innowacją, blokujące postęp są zarazem tymi, które sprzyjają odtwórczym formom pedagogicznego działania .
W realizacji zadań edukacyjnych nauczyciel powinien być odpowiednio przygotowany do działalności innowacyjnej, czyli posiadać ukształtowane kompetencje innowacyjne. Kompetencja innowacyjna nauczyciela jest „stanem indywidualnych zdolności do przetwarzania właściwie sformułowanej idei zmiany jakościowej, mającej na celu polepszanie wyników działalności pedagogicznej w określonej dziedzinie” . Gotowość nauczyciela do działalności innowacyjnej łączy się z indywidualnymi cechami osobowości, poziomem jego kreatywności oraz motywacją zewnętrzną do takiego działania. Rodzajem najbardziej złożonej działalności innowacyjnej jest nowatorstwo pedagogiczne, polegające na samodzielnym opracowaniu przez nauczyciela i realizowaniu projektu zmiany .
Zdaniem W. Okonia nowatorstwo to ulepszenie wzorów pracy dydaktycznej
i wychowawczej poprzez własne pomysły racjonalizatorskie, dotyczące zmian w treściach, metodach, środkach oraz formach organizacyjnych kształcenia i wychowania .
Badania Henryki Kwiatkowskiej wskazują na ważne zmiany w osobowości nauczycieli. Jego rola ewoluuje:
− od nauczyciela „duszy” do nauczyciela „mózgu” – chce być „efektywny”, skuteczny, „niejednokrotnie stając się mniej ludzki”;
− od kształtowania (modelowania) do inspirowania rozwoju. Nauczyciel „nie ma ostoi swego działania w prawdach pewnych i niezawodnych”. Rezygnuje więc „ze sterowania na rzecz postawy oferowania”. Ogranicza „postawę alternatywy na rzecz postawy dialogu”;
− od funkcji przekazu wiedzy do funkcji uczenia samodzielności poznawczej i egzystencjalnej. „Od modelu nauczyciela jako źródła wiedzy do modelu nauczyciela uczącego metody samodzielnego zdobywania wiedzy, samodzielności intelektualnej i egzystencjalnej”
− od wiedzy encyklopedycznej (o faktach) do wiedzy o operacjach. Jest to ważne w sytuacji pluralizmu kulturowego.
Pedagog powinien być nade wszystko człowiekiem twórczym, a więc poszukującym w swej pracy pedagogicznej wciąż nowych i oryginalnych rozwiązań. Kreatywność nauczyciela-wychowawcy przejawia się w innowacyjnej postawie i niekonwencjonalnym podejściu do funkcji pedagogicznej, w samodzielnym rozstrzyganiu problemów praktycznych i modyfikowaniu własnych sposobów działania, w oferowaniu wyborów stymulujących aktywność wychowanków przez dialog, otwartość i spotkania z nimi. W osobistym kontakcie pedagoga z wychowankami manifestują się jego osobowość, postawa, ideały i wartości .