Znaczenie autorytetu w pracy wychowawczej

Autorytet może oznaczać wzór, przykład, postawę pełną godności, nieustraszoność, powagę, znaczenie wpływ, wpływową osobistość, ważną osobę, ale także poręczenie, uwierzytelnienie . Obecnie spośród znaczeń tego słowa rzadziej wybiera się i wprowadza w obieg społeczny te, które wiążą się z władzą i przywództwem. Częściej słowo to używane jest w znaczeniu podkreślenia cech i społecznym uznaniu danej osoby, łączących tę pozycję ze szczególną wiarygodnością, miarodajnością opinii i postaw, uwierzytelnieniem stwierdzonych stanów. Autorytet może być akceptowany, ale bez odczuwania lub uznawania potrzeby jego naśladowania. Podstawy jego wiarygodności mogą być odległe od zainteresowań i kompetencji osoby uznającej w nim autorytet. Wziąwszy pod uwagę autorytet moralny wówczas sytuacja zmienia się ponieważ jego uznanie powinno się łączyć z godnością do podobnego postępowania moralnego .
Każdy autorytet ograniczający rozwój osób należy uznać za pseudoautorytet. Za pomocą takiej kategorii pojęciowej można uchwycić i określić zjawiska, które uzurpują prawo bycia autorytetem, a które w swej istocie są jemu przeciwne. Pedagogiczne znaczenie i uzasadnienie znajduje wyłącznie taki autorytet, który pobudza inicjatywę i kształci samodzielność uczniów, zachęca ich do samokształcenia i samowychowania, a tym samym zapewnia im zadowolenie i szczęście osobiste. Jednocześnie jest on źródłem zawodowej satysfakcji nauczyciela w roli uznawanego eksperta naukowego, oczekiwanego doradcy oraz przewodnika w trudnościach. Relacja nauczyciel- uczeń, będąca skutkiem autorytetu, wskazuje na współzależność obu stron. Jest to więź poznawcza, racjonalna i afektywna oparta na wzajemnym zaufaniu i szacunku, dzięki czemu uczniowie chętnie przyjmują rady i sugestie nauczyciela oraz wykazują tendencje do naśladowania. Przezywają podporządkowanie dorosłym jako naturalne i korzystne dla siebie, chroniące przed niepowodzeniami oraz ułatwiające sukcesy i własny rozwój. Taki rys kontaktów jest pożądany w sytuacjach pedagogicznych, ponieważ sprawia, że kierowanie aktywnością uczniów wyklucza zajmowanie pozycji „obok” ucznia. Kierowanie to następuje we współpracy z uczniami jako zjawisko naturalne i pozostający im znaczny zakres samodzielności połączonej z rosnącą odpowiedzialnością przed nauczycielem i samym sobą.
Kształtowanie się autorytetu nauczyciela zależy od globalnej wizji wychowania i kształcenia, możemy wyróżnić dwie koncepcje pedagogiczne kształtujące się w przeszłości:
• Tradycyjna koncepcja pedagogiczna – wywodzi się z idei oświeceniowej, stosunek nauczyciel- uczeń postrzegany był jako relacja świadomego podmiotu i poddawanego wpływom przedmiotu. Takie rozumienie zakładało jednokierunkowość oddziaływań oraz dominację nauczyciela na płaszczyźnie kontaktów dydaktycznych, wychowawczych i osobowych z uczniem. Był on akceptowany warunkowo, o ile swoim zachowaniem spełniał wymagania i oczekiwania nauczyciela. W zamian żądano od ucznia bezwarunkowej akceptacji zachowań nauczyciela. Autorytet uwarunkowany był wielkością dystansu między nauczycielem a uczniem. Im bardziej nauczyciel przewyższał ucznia wiedzą i doświadczeniem życiowym oraz im skuteczniej potrafił wymusić uległość uczniów, tym większy był jego autorytet. Wzmacniała go również pozycja nauczyciela w środowisku. Był osobą wykształconą, imponującą intelektualnymi kompetencjami oraz stanowiącą pożądany wzorzec postępowania. Budził ogólny podziw i szacunek w społeczności lokalnej.
• Koncepcja pedagogiki antyautorytarnej – jej celem stał się spontaniczny wzrost oraz pełna autonomia ucznia. Nadrzędną wartość w procesie pedagogicznym stanowiła wolność oraz spontaniczność. Nauczyciel akceptował ucznia warunkowo, w zależności od jego indywidualności, natomiast od ucznia nie oczekiwano akceptacji niczego z góry ustalonego. Uczeń był nie zależny od autorytetów w tym również od autorytetu nauczyciela. Poważaniem i uznaniem cieszył się nauczyciel który potrafił stworzyć klimat wychowawcy pozbawiony jakiejkolwiek formy dyscypliny. Uprawniona była tylko kara naturalna, spowodowana zachowaniem dziecka niezgodnym z prawami natury. Rolę nauczyciela ograniczano do usuwania przeszkód wstrzymujących naturalny rozwój uczniów, na przykład wpływu i nacisku innych osób. Również uważano że sam nauczyciel nie powinien mieć autorytetu ani żadnej władzy nad uczniami.
Jednostronność obu koncepcji, tradycyjnej i antyautorytarnej, wymaga weryfikacji w kontekście współczesnej wiedzy o człowieku oraz warunkach jego rozwoju. Koncepcje tradycyjna pozbawiono partnerstwa i dialogu, natomiast model opozycyjny- władzy pedagogicznej. Współczesne rozumowanie stosunku wychowawczego jako dwupodmiotowej relacji oraz pedagogiczne uzasadnienie sprawowania władzy przez nauczyciela, skłania ku innemu kierunkowi poszukiwań uwarunkowań autorytetu. Jego siła nie wywodzi się od poczucia intelektualnej pewności i wyższości nauczyciela, ani też pobłażliwości i spoufalania się. Autorytet nauczyciela zależy od umiejętności przekształcania relacji z uczniem oraz innymi podmiotami oddziaływań pedagogicznych
w kierunku autonomii w atmosferze dialogu i wspólnego poszukiwania .
Według S. Górskiego „Autorytet uzyska ten nauczyciel, który potrafi nawiązać więź psychiczną z dzieckiem, dostarcza mu wzmocnień pozytywnych, zaspokaja najistotniejsze potrzeby psychiczne, tworzy atmosferę współpracy i współdziałania" . Z kolei M. Przetacznik-Gierowska uważa iż „Nauczyciel oddziałuje wychowawczo na uczniów zarówno w toku lekcji, jak i podczas zabaw czy na wycieczce. Sposób, w jaki stara się przekazywać postawy i wzory zachowania jest zależny od jego zachowania indywidualnego, temperamentu, stylu wychowania, od całokształtu atmosfery panującej w szkole" . Przy czym przyjmowanie przez uczniów ustalonych zasad zachowania w społeczeństwie i ich pełna internalizacja następuje tym szybciej im częściej oni widzą przykłady przestrzegania tych reguł przez samego nauczyciela.
Psychologowie już dosyć dawno stwierdzili, że silna więź emocjonalna z osobą stanowiącą autorytet, okazywanie przez nią akceptacji, sympatii oraz dostarczanie przyjemnych przeżyć dziecku, wzmacnia jego wpływ na zachowania wychowanka. Trudno bowiem oczekiwać, ażeby nauczyciel pozbawiony autorytetu potrafił skutecznie oddziaływać wychowawczo na osobowość ucznia. Dlatego też nauczyciel przychylnie usposobiony do uczniów sprzyja zaspokajaniu ich wewnętrznych potrzeb i tworzy dobry klimat rozwoju psychicznego oraz moralno - społecznego drugiego człowieka. Traktując ucznia jako integralną całość psychofizyczną wywiera wpływ zarówno na podnoszenie poziomu jego zainteresowań poznawczych, jak i na tempo zmian emocjonalnych oraz ulepszanie jego postaw społecznych. Na rozwój osobowościowy ucznia jednoznacznie wpływa, efektywny proces uczenia się, zainteresowanie, poczucie bezpieczeństwa i zaufania do nauczyciela, a także samoocena ucznia i jego wiara we własne siły umysłowe . Nauczyciel taki odznacza się określonym systemem aspiracji, przekonań i postaw wobec ogólnoludzkich wartości. W ich systemie ważne miejsce powinno zajmować przekonanie wynikające z niepodważalnego faktu, że człowiek stanowi najwyższą wartość, dlatego trzeba szanować jego indywidualność i należne mu prawa, że w życiu społecznym muszą być przestrzegane szeroko rozumiane reguły wywiedzione z uniwersalnych ideałów humanizmu.
Podsumowując zdaniem K. Olbrycht rola bycia przykładem, wzorem, autorytetem a czasem mistrzem jest bardzo ważna i trudna do wykonania. Stopniowo w miarę ogólnego rozwoju osobowości, osobisty stosunek do wpływu tych ról, wyznaczane mu granice, staja się wynikiem samodzielnych wyborów, decyzji, świadomego podejścia do własnego życia i rozwoju. Rola przykładu, wzoru i autorytetu nabierają bardziej szczegółowej treści zależnie od przyjmowanej koncepcji człowieka i jego rozwoju, istoty człowieczeństwa i budujących ją wartości. To sposób widzenia i traktowania człowieka – „drugiego”, ale i siebie – wyznacza ostatecznie stosunek do oddziaływania innych .

Opracowała: Natalia Antoń Studentka Uniwersytetu Rzeszowskiego V roku Pedagogiki Opiekuńczo- Wychowawczej