Rodzina w trzecim tysiącleciu. Trudności i sukcesy wychowawcze w rodzinie wielodzietnej i jednodzietnej (na wybranych przykładach)

Małgorzata Trzymkowska
"Rodzina w trzecim tysiącleciu. Trudności i sukcesy wychowawcze w rodzinie wielodzietnej i jednodzietnej ".

WSTĘP
Niniejsza praca poświęcona jest tematyce rodziny. Jak powszechnie wiadomo rodzina stanowi dla dziecka pierwsze i najważniejsze środowisko wychowawcze. Rodzice stanowią dla niego wzór i podstawę zachowania. To właśnie rodzina tworząc środowisko wychowawcze powinna być źródłem miłości i opieki, której dziecko oczekuje. Powinna ona zadbać o zaspokojenie jego podstawowych potrzeb psychicznych, fizycznych oraz intelektualnych. Ma ona ogromny wpływ na stymulowanie rozwoju dziecka.
Niniejsza praca składa się z trzech rozdziałów teoretycznych oraz dwóch rozdziałów empirycznych. Pierwszy rozdział zawiera opis szczegółowy rodziny, czym jest, jakie pełni funkcje, typologię rodziny, cechy dla niej charakterystyczne oraz rodzinne trudności i sukcesy wychowawcze z którymi ma do czynienia w życiu codziennym. W rozdziale drugim zostały przedstawione etapy rozwoju człowieka oraz wpływ rodziny na rozwój. Ponadto, zostały bliżej przedstawione cechy środowiska rodzinnego, wywierających pozytywny jak i negatywny wpływ na rozwój dziecka jako członka rodziny. Rozdział trzeci poświeciłam analizie przeobrażeń jakim uległo oblicze rodziny na przestrzeni wieków oraz scharakteryzowałam główne kierunki przemian rodziny współczesnej. Na tym teoretycznym tle postawione zostało pytanie o wpływ rodziny na sukcesy bądź trudności wychowawcze osiągane przez dzieci w rodzinach wielodzietnych oraz jednodzietnych. Celem tej pracy jest ukazanie wpływu struktury rodziny, a mianowicie liczby dzieci w rodzinie na osiągnięcia dzieci.
Część empiryczna dotyczy problemów metodologicznych, związanych z procesem operacjonalizacji zmiennych, tworzeniem hipotez i ich weryfikacjom w badaniach. Zostanie również przedstawiony zakres wpływu rodziny na osiągnięcia dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Mam nadzieję, że przeprowadzone przeze mnie badania przysłużą się do rozwoju wiedzy na ten temat.

ROZDZIAŁ I
1.1 DEFINICJA RODZINY

Rodzina stanowi najbardziej trwałą i najstarszą formę życia ludzi. Pojęcie rodziny kształtowało się na przestrzeni wieków. Rodzina występowała we wszystkich historycznie znanych typach kultur i społeczeństw. Arystoteles już w IV w. p. n. e. uznawał rodzinę
za podstawowe środowisko człowieka, ważniejsze nawet od państwa .
W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ mówi się, że „rodzina jest naturalną i fundamentalną jednostką społeczeństwa i podlega ochronie ze strony społeczeństwa, jak i państwa” . Zaglądając do Encyklopedii powszechnej znajdziemy tam definicję rodziny brzmiącą w następujący sposób: „rodzina to podstawowy rodzaj grupy społecznej; występujący we wszystkich społeczeństwach; rodzinę tworzą osoby połączone pokrewieństwem, małżeństwem lub adopcją, które mieszkają razem, prowadzą wspólne gospodarstwo domowe i wspólnie uczestniczą w realizowaniu celów związanych z wychowywaniem dzieci; w znaczeniu szerszym wszyscy ludzie połączeni więzami krwi, wywodzący się od wspólnych przodków; rodzina stanowi pierwsze i najbardziej podstawowe środowisko człowieka, decydując o jego rozwoju psychicznym i społecznym” .
Pojęcie rodziny możemy rozpatrywać dwojako. Znaczenie węższe oznacza
„parę małżeńską z dziećmi”. Mówiąc o szerszym znaczeniu A. Kwak definiuje rodzinę jako określoną grupę społeczną połączoną więziami małżeńskimi i pokrewieństwa - w linii prostej i bocznej. Podobnie rodzinę definiuje W. Okoń: „rodzina to grupa społeczna, składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych; rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi– więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie” . S. Kowalski natomiast dokonując przeglądu różnorodnych definicji rodziny stwierdził, iż "rodzina to grupa oparta w zasadzie na współżyciu płciowym, dostatecznie ścisła i trwała, aby stworzyć warunki prokreacji i wychowania dzieci” . J. Pieter rodzinę zdefiniował w następujący sposób: "rodzina jest jednym z najważniejszych kręgów środowiskowych każdej jednostki" .
Rodzina jest więc złożoną całością, układem różnorodnych warunków środowiska domowego dzieci, rodziców, ewentualnie pozostałych członków rodziny.
August Comte uznawał rodzinę za najważniejszą, podstawową grupę społeczną, na której opiera się całe społeczeństwo .
Rodzina w znaczeniu grupy społecznej jest zbiorowością krewnych mieszkających zarówno we wspólnym gospodarstwie domowym, jak i poza nim. Z. Tyszka podaje: „Grupa krewnych ma poczucie swojej odrębności w stosunku do niekrewnych, ma własne zadania i cele życiowe, układ stałych międzyosobniczych stosunków, określoną strukturę. Posiada, więc wszystkie podstawowe socjologiczne kontakty, face to face. Stosunki pomiędzy ludźmi są bliskie, intymne, nasycone emocjami, a szczególnie w ostatnich czasach więzi osobowe i znaczące interakcje przeważają nad organizacją i związkiem ról społecznych” .
Rodzina bez wątpienia jest pierwszym i najbliższym środowiskiem dla dziecka. O jej odmienności od innych grup społecznych jak podaje F. Adamski stanowią:
• sposób wchodzenia do niej nowych członków,
• brak przywództwa typowego,
• dość wyraźny podział pokoleniowy,
• intymność stosunków,
• tradycje rodzinne,
• wspólna własność,
• wspólne nazwisko,
• wspólnota zamieszkania członków .

1.2 TYPOLOGIA RODZINY

Na przestrzeni wielu lat, licznych przemian, rozwoju cywilizacyjnego, technicznego, postępu medycznego oraz naukowego, brutalizacji życia społecznego tradycyjna rodzina została poddana licznym próbom, na skutek których uległa i wciąż ulega ciągłym modyfikacjom i przekształceniom . Dawniej dominowała rodzina typu patriarchalnego, w której ojciec był jedynym autorytetem i żywicielem rodziny. W dzisiejszych czasach rodzina uległa demokratyzacji i nie widać w niej wyraźnego podziału czy przywództwa, któregoś z jej członków.
W rodzinie demokratycznej obydwoje rodzice pełnią podobne funkcje, zazwyczaj pracują zawodowo. Stosunki miedzy członkami są przyjacielskie, układają się na płaszczyźnie wzajemnego zrozumienia i współpracy.
W literaturze możemy spotkać różnorodne typologie rodzin, na które niewątpliwie miała wpływ rozwijająca się cywilizacja. Rozpowszechnienie się domowych środków przekazu informacji i kultur wpłynęło na ich styl i tryb życia. Z tego właśnie względu możemy dokonać następującego podziału rodzin na:
1) rodzinę tradycyjną - bazująca na modelu rodziny patriarchalnej, gdzie głową rodziny jest ojciec. Członkowie rodziny żyli zazwyczaj pod jednym dachem w gospodarstwie. Charakterystycznym dla tego typu rodziny było wychowanie do posłuszeństwa, poszanowania praw, adopcja wzorów. Ogromna role przywiązywano do produkcji pieniądza drukowanego, traktowanego jako dobro konsumpcyjne. Od potrzeb rodziny była uwarunkowana kariera oraz wykształcenie dzieci. Silna rola tradycji rodzinnych i lokalnych. Wiedza miała charakter użytkowy.
2) rodzina współczesna - silnie związana z rozwojem przemysłu. Zmiana modelu życia związana z migracją ludności ze wsi do miast. Wzrosła rola wykształcenia, edukacja stała się dobrem realnym. Zmalały więzi towarzyskie i sąsiedzkie. Wzrosła rola pieniądza
oraz siła emancypacji kobiet. Zmniejszyła się liczba kobiet umierających przy porodach.
3) rodzina ponowoczesna - nie akceptuje swojej egzystencji pod jednym dachem.
Ojciec nie jest już głową rodzin. Występuje tu silna autonomia. W rodzinie tego typu występuje wolność słowa, liberalizacja przekonań czy emancypacja kobiet i dzieci. Wykształcenie stanowi wartość najwyższą. Informacja stała się głównym kapitałem obok pieniądza. Zmalała rola więzi sąsiedzkich. Kobiety zaczęły podejmować zawody mężczyzn. Wzrosła liczba rozwodów.
Najczęściej dokonuje się podziału rodzin ze względu na ich wielkość bądź liczbę stanowiących ją członków. Z tego właśnie względu wyróżnia się następujące trzy typy rodzin:
• rodzinę małą,
• rodzinę dużą,
• rodzinę dużą zmodyfikowaną (rozszerzoną) .
Na rodzinę małą składa się para małżeńska i niepełnoletnie dzieci. Według Z. Tyszki wspólną cechą rodzin małych jest to, że są to rodziny dwupokoleniowe, chociaż wyjątkiem jest tu rodzina jednopokoleniowa, „która de facto jest dopiero zalążkiem rodziny małej” .
W rodzinie małej zazwyczaj kontakty osobowe z krewnymi ograniczone są do najbliższych jej członków. J. Brągiel uważa natomiast, iż dalsi krewni czują się odciążeni od obowiązków wzajemnej opieki i pomocy .Według autorek publikacji zatytułowanej „Rodzina i formy jej wspomagania” Sylwii Badory, Barbary Czeredeckiej i Danuty Marzec „Rodziny tego typu (rodziny małe) występują w różnych formach, np. w formie pełnej i niepełnej, jako rodzina instytucjonalna (nacisk kładzie się na przystosowanie zachowania i postępowania współmałżonków i dzieci do sztywnych i nienaruszalnych form norm i ról życia rodzinnego)i rodzina oparta na koleżeństwie (większego znaczenia nabiera interakcja oraz ekspresja osobowości członków rodziny)” .
W rodzinie dużej zazwyczaj kilka pokoleń krewnych żyje we wspólnym gospodarstwie. Muszą być to przynajmniej trzy pokolenia. W ramach takiej rodziny krewni są zazwyczaj połączeni wspólnotą majątkową i dominują tu więzy przedmiotowe.
Rodzinę dużą zmodyfikowaną nazywamy inaczej rozproszoną, zredukowaną rodziną dużą. To rodzina wielopokoleniowa, zazwyczaj bliska sobie grupa rodzinna, niemieszkająca we wspólnym gospodarstwie.
Podobnej klasyfikacji grup rodzinnych dokonał W. Okoń wyróżniając:
• rodzinę dwupokoleniową,
• rodzinę trójpokoleniową,
• rodzinę rozszerzoną.
Według W. Okonia na rodzinę dwupokoleniową składają się tylko rodzice i dzieci. Mówiąc o rodzinie trójpokoleniowej inaczej zwanej wielką, mamy na myśli dodatkowo dziadków oraz bliższych lub dalszych krewnych. Rodziną rozszerzoną natomiast nazywamy rodzinę występująca głównie na wsi, gdzie tworzy ją kilka niewielkich gospodarstw, zespolonych więzią rodzinną i utrzymujących bliski kontakt ze sobą .
S. Kowalski dokonał podziału rodzin na zasadzie zróżnicowania więzi społecznej. Pod tym względem przedstawił następujące typy rodzin:
1) rodzina normalna – oparta na więzi biologicznej miedzy rodzicami i dziećmi, charakteryzuje ją sympatyczna atmosfera współżycia jej członków jak również spójność wzajemnych stosunków, bazując na ukierunkowaniu ich, na zaspokajanie potrzeb i aspiracji członków rodziny. Szczególną wagę przywiązuje się tu do wychowania i wykształcenia dzieci oraz do likwidacji pojawiających się konfliktów miedzy członkami.
2) rodzina rozbita – w skutek trwałej nieobecności jednego z rodziców w wyniku separacji, rozwodu, dezercji a niejednokrotnie z powodu śmierci jednego z rodziców bądź wyjazdu za granicę. Wszystkie te typy rozbicia rodziny implikują swoiste trudności i problemy wychowawcze.
3) rodzina zreorganizowana – w skutek zawarcia po jej rozbiciu kolejnego małżeństwa. Stanowi ona skomplikowany układ stosunków między rodzicami „naturalnymi” i „przybranymi” a dziećmi, występować może tu problem „ojczyma” i „macochy”.
4) rodzina zdemoralizowana – pozostająca w konflikcie z prawem bądź też zasadami współżycia z szerszym środowiskiem np. sąsiedzi . Nie wyklucza to jednak bliskich i serdecznych więzi wewnątrzrodzinnych – jak w rodzinie normalnej.
5) rodzina zdezorganizowana – panują tu stosunki konfliktowe oraz wewnętrzne niepowodzenia, co zaburza proces uspołeczniania. Przyczyną takiej dezorganizacji mogą być np. wzajemna niechęć członków rodziny, alkoholizm, podejrzliwość.
6) rodzina zastępcza - opiera się na funkcji opiekuńczo wychowawczej i dość silnej więzi współżycia w stosunku do dzieci , przy świadomości braku biologicznej z nimi więzi .

Równie interesujący, znany już od dawna jest podział rodziny ze względu na liczebność rodzin. Uwzględnia on:
1) rodzinę nieliczną - (1-2) dzieci, nie sprzyjającą uspołecznianiu dziecka,
2) rodzinę średnio liczna - (3-4) dzieci o optymalnym dla procesu uspołeczniania układzie styczności miedzy rodzicami i dziećmi oraz rodzeństwem,
3) rodzinę bardzo liczna - (ponad 4) dzieci, występuje tu raczej niekorzystny układ stosunków dla procesu socjalizacji - zbyt złożony, trudny do opanowania wychowawczego.

1.3 FUNKCJE RODZINY
Członków rodziny łączą bezpośrednie stosunki oparte na uczuciu, które są nastawione na wzajemną pomoc i opiekę. Między członkami rodziny występują silne więzy rodzinne, których podstawą są funkcje pełnione przez rodzinę. Funkcje pełnione przez rodzinę są bardzo ważne dla prawidłowego jej funkcjonowania oraz rozwoju. S. Kowalski mówiąc o funkcjach rodziny zwrócił uwagę na zaspokajanie potrzeb: - własnych, rodziny jako grupy społecznej i jej członków,
- całego społeczeństwa .
W socjologii wyróżnia się trzy podstawowe funkcje rodziny:
• prokreacyjną - dążenie do zaspokojenia popędu płciowego oraz posiadania potomstwa,
• wychowawczą - dążenie do uczestnictwa w życiu społecznym,
• gospodarczą - dążenie do zaspokojenia potrzeb członków, gromadzenie dóbr ekonomicznych.

Dokonując analizy definicji rodziny W. Okoń wyróżnił następujące jej funkcje:
1. Funkcje prokreacyjne.
2. Przygotowanie dzieci do wejścia w życie społeczne, ich pielęgnowanie i wychowanie oraz zapewnienie im odpowiedniego startu życiowego.
3. Prowadzenie gospodarstwa domowego zaspokajającego potrzeby członków rodziny.
4. Sprawowanie pieczy nad życiem członków rodziny, ich zachowaniem, kulturą zdrowiem, trudnościami życiowymi .
Z. Tyszka dokonał nieco innego podziału funkcji rodziny, najważniejsze z nich to:
• Funkcja seksualna - zaspokojenie potrzeb seksualnych obojga małżonków, satysfakcja seksualna oraz zrodzenie potomstwa.
• Funkcja materialno-ekonomiczna - dostarczanie dóbr materialno – bytowych.
• Funkcja kontrolna - sprawowanie kontroli nad członkami swojej rodziny.
• Funkcja socjalizacyjno-wychowawcza - wprowadzenie członków rodziny do procesu socjalizacji, zapoznanie z właściwymi wzorcami zachowań i wartościami.
• Funkcja emocjonalno-ekspresyjna - zapewnienie wsparcia emocjonalnego, poczucia bezpieczeństwa i wsparcia, tolerancji .

Maria Ziemska uważa, iż to właśnie podstawowe funkcje wytyczają współczesnej rodzinie jej zadania. Istnienie rodziny jest więc tylko i wyłącznie możliwe dzięki spełnianiu następujących funkcji:
• Funkcja prokreacyjna- dostarczanie nowych członków do własnej grupy jak również dla całego społeczeństwa.
• Funkcja produkcyjna (zarobkowa) - zaspokajanie potrzeb ekonomicznych, tj. potrzeby posiadania niezbędnych zasobów materialnych i środków utrzymania
• Funkcja usługowo-opiekuńcza - zaspokajanie potrzeb bytowych oraz opiekuńcze potrzeby członków, przy czym zostaje zaspokojona potrzeba troszczenia się o innych, jak i doznawanie opieki.
• Funkcja socjalizująca - wprowadzenie członków do życia społecznego. Przekazywanie dzieciom własnego świata wartości.
• Funkcjapsycho-higieniczna - zapewnienie członkom rodziny stabilizacji, bezpieczeństwa, możliwości wymiany emocjonalnej i stwarzanie warunków dla rozwoju osobowości .

Jak twierdzą R. M. Mac Iver oraz C. H. Page rodzina, jako podstawowa organizacja społeczna, opierająca się na najgłębszych biologicznych impulsach pełni funkcje:
1. Utrzymanie rasy.
2. Stabilizacja seksualnego zaspokajania.
3. Stworzenie ogniska domowego .
O wiele szerzej niż przytoczeni powyżej dwaj Amerykanie funkcje rodziny w świecie współczesnym ujmuje J. Szczepański. Wśród zadań postawionych przed dzisiejszą rodziną stawia on:
• utrzymanie ciągłości nie tylko biologicznej, ale i kulturalnej,
• nadanie dzieciom pozycji społecznej,
• zapobieganie dezintegracji osobowości ludzkiej,
• utrzymanie kontroli młodego pokolenia społecznego .

1.4 RODZINNE TRUDNOŚCI I SUKCESY WYCHOWAWCZE
Pojęcia takie jak „trudności wychowawcze” czy „sukces wychowawczy” nie mają jednolitego znaczenia. Mianem trudności wychowawczych określa się zazwyczaj pewne zjawiska, które określane są również nieprzystosowaniem społecznym lub zaburzeniem zachowania polegającym na nieprawidłowościach w zachowaniu. Tak więc sukcesem wychowawczym nazwać można wszystkie zjawiska odwrotne, czyli brak konfliktów i wykroczeń oraz przejawów niedostosowania czy nieposłuszeństwa wobec rodziców.
M. Łobocki trudnościami wychowawczymi nazywa „drobne konflikty, złe zachowania, a także niekiedy poważniejsze wykroczenia przeciwko normom moralnym, społecznym i prawnym graniczące z przestępczością” . Natomiast L. Bandura twierdzi, że trudność wychowawcza to takie uporczywe zachowanie, które jest wynikiem konfliktu dziecka z otoczeniem społecznym . H. Spionek trudność wychowawcza postrzega jako formy zachowania, które pozostają w sprzeczności z ideałem wychowawczym .
N. Han-Ilgiewicz przez trudności wychowawcze rozumie: „pewne defekty charakterologiczne w tym zwłaszcza defekty w sferze kontaktów interpersonalnych, aktywności psychomotoryczne i tzw. dysharmonii psychicznej. Przejawiają się one
w niespełnionych wymaganiach dotyczących poprawnego współżycia i kontaktowania się z innymi” .
J. Konopnicki uważa, iż trudności wychowawcze to „odchylenia od normy”. Te zaś nazwał zasadami moralnymi, obyczajami i zwyczajami przyjętymi w danym środowisku .
W. Sztander do trudności wychowawczych, jakie dzieci sprawiają swoim rodzicom zaliczył:
• nadpobudliwość psychoruchowa,
• zahamowanie (bierność, nieśmiałość, wycofywanie się),
• zachowania antyspołeczne (agresywność, arogancja, napastliwość słowna w zachowaniach).
Z. Szymańska zwraca uwagę na jeszcze inne trudne zachowania dzieci wymieniane przez rodziców: nieposłuszeństwo, brak karności, krzykliwość, szukanie zaczepek, skłonność do bójek, ucieczki z domu, kradzieże, kłamstwa, płaczliwość.
Aby skutecznie przezwyciężać i zapobiegać trudnościom wychowawczym należy poznać ich przyczyny. Te nie zawsze wynikają z winy samego dziecka, istnieje bowiem wiele przyczyn powodujących zmiany w jego zachowaniu. Często jednak rodzice nie są świadomi istotnych powodów tych zmian przez swoją niewiedzę.
Tak więc możemy wyróżnić przyczyny trudności wychowawczych:
• endogenne – te, które tkwią w dziecku - składają się na nie źle ukierunkowana aktywność własna dziecka oraz przyczyny biopsychiczne np. zły stan zdrowia
• egzogenne – te, które tkwią w środowisku, w jakim żyje dziecko – na te składają się czynniki społeczne (środowiskowe) oraz błędy popełnione w procesie wychowania, np. zły przykład rodziców.
M. Mazurowa oraz A. Popieralska wyróżniają następujące przyczyny trudności wychowawczych:
• niewłaściwa pielęgnacja, niewłaściwy rozkład dnia dziecka – np. nieprzestrzeganie pory posiłków, brak stałych pór udania się na spoczynek,
• zaburzenia w rozwoju psychoruchowym dziecka- np. brak znajomości prawidłowych praw rozwoju dziecka danych okresów przez rodziców,
• urazy czaszki i mózgu dziecka –np. porażenie mózgowe,
• choroby dziecka – np. odruchy dodatkowe dziecka,
• niekorzystny wpływ domu rodzinnego – np. brak dobrego współżycia rodziców .

Gabriela Posiadło w swoim artykule„ Sukcesy i trudności wychowawcze ich przyczyny i następstwa” wyróżnia trzy kategorie czynników wpływających na efekty wychowawcze.
Tak więc przyczyną trudności lub sukcesów wychowawczych są:
I. Czynniki ekonomiczno-społeczne:
- brak autorytetów lub wpływ niewłaściwego autorytetu,
- warunki materialne i mieszkaniowe rodziny,
- dbałość o wszechstronny rozwój dziecka przez rodziców,
- atmosfera domu rodzinnego,
- życie moralne i umysłowe rodziny,
- sposoby spędzania czasu wolnego,
- struktura rodziny (pełna czy rozbita),
- liczebność członków rodziny,
- warunki wychowawcze w rodzinie,
- dezorganizacja rodziny,
- kontakty międzyosobowe,
- podział pracy i ról w rodzinie.

II. Czynniki biologiczno-psychologiczne:
-indywidualne cechy dziecka,
-właściwości rozwojowe uwarunkowane genetycznie,
- rozwój fizyczny dziecka (sprawność ruchowa, manualna, koordynacja ruchów),
- rozwój umysłowy (spostrzeganie, myślenie, pamięć),
- cechy charakteru,
- osobowość i temperament dziecka.

III. Czynniki pedagogiczne:
- stosowanie właściwych metod i środków wychowawczych,
- zbyt wysokie lub niskie wymagania stawiane dziecku,
- jakość komunikatów słownych i niewerbalnych kierowanych do dziecka.
Aby uniknąć powstawania trudności wychowawczych w rodzinie, rodzice stosują działania profilaktyczne, prowadzące niejednokrotnie do osiągnięcia sukcesu wychowawczego. Działania profilaktyczne mają głównie na celu niedopuszczenie do powstawania trudności. Chodzi tu o działania takie jak:
-dyskretna kontrola postępowania dziecka,
- zachęcanie do zmiany zachowania,
-satysfakcja rodziców z powodów zadowalającego rozwoju dziecka,
- partnerstwo rodziców i dzieci,
-wywoływanie pozytywnej motywacji do pracy i nauki,
-przygotowanie dziecka do samodzielnego wykonywania zadań,
- stwarzanie odpowiedniej atmosfery w domu,
- rozmowy z dzieckiem .
Rodzina jako środowisko pierwsze i najbliższe dziecku, najszybciej dostrzega zmiany w jego zachowaniu oraz wszystko to co się z dzieckiem dzieje. To właśnie ona przyczynia się do harmonijnego rozwoju dziecka i osiąganie sukcesu wychowawczego. W obcowaniu rodziców z dziećmi ważne są rozmowy, a nie wyłącznie mówienie do dzieci, czyli monologi bez wymiany zdań. Równie ważnym aspektem jest wychowanie do uczuciowej miłości.
Tę zdolność i umiejętność dziecko uzyskuje samoistnie, wchłaniając ją z domowej atmosfery. Jeśli rodzice umieją stworzyć pogodną, uczuciową atmosferę przez pieszczotliwe słowa, gesty, uśmiechy, dziecko nie powinno mieć problemów z okazywaniem swoich uczuć. Bardzo istotny jest pogodny i miły nastrój w domu rodzinnym. Równie ogromne znaczenie ma panująca miedzy rodzicami miłość, zgoda, szacunek oraz jednomyślność co do metod wychowawczych, wszystko to pozwala uniknąć trudności wychowawczych, a wręcz odwrotnie osiągnąć sukces wychowawczy.

ROZDZIAŁ II
2.1 WPŁYW RODZINY NA ROZWÓJ DZIECKA
Otoczenie dziecka, a mianowicie środowisko, w którym wzrasta i przebywa ma niezaprzeczalny wpływ na jego rozwój. Rodzina jest pierwszym w kolejności środowiskiem dziecka. Środowisko rodzinne determinuje stopień rozwoju dziecka, a tym samym mimo tylu wielorakich form rozwoju osobowości dziecka, potrafi je stymulować bądź hamować. Jeżeli wiec rodzina zapewnia dziecku odpowiednie warunki do rozwoju wtedy dziecko ma duże szanse, przy stymulacji wielu innych czynników z zewnątrz, na optymalny rozwój dostosowany do swoich możliwości.

2.2 ETAPY ROZWOJU DZIECKA
W psychologii rozwojowej możemy znaleźć wiele przykładów podziałów na stadia rozwoju. Każda z tych propozycji utworzona została w zależności od tego ,jakie kryteria przyjął za najważniejsze dany badacz.
M. Żebrowska wyróżniła sześć stadiów od momentu przyjścia człowieka na świat do momentu osiągnięcia przez niego dojrzałości psychicznej:
1. Niemowlęctwo - od urodzenia do 12 miesięcy,
2. Wiek poniemowlęcy - drugi i trzeci rok życia,
3. Wiek przedszkolny - od 3 do 7 lat,
4. Młodszy wiek szkolny - od 7 do 11-12 lat,
5. Wiek dorastania - od 12-13 lat do 17-18 lat,
6. Okres młodzieńczy - od 17-18 lat do 24 .

Aniela Popieralska oraz Mieczysława Mazurowa wyodrębniły w życiu dziecka następujące główne okresy:
• wiek niemowlęcy,
• wiek poniemowlęcy (żłobkowy),
• wiek przedszkolny,
• młodszy wiek szkolny,
• wiek dojrzewania - od 11-12 do 16 rok życia,
• wiek młodzieńczy- od 17-18 do 20-25 rok życia .
Wiek niemowlęcy - trwa od urodzenia dziecka do 1 roku życia. Początkowe reakcje dziecka opierają sie na systemie odruchów wrodzonych - tzw. odruchów bezwarunkowych typu: odruchy pokarmowe, obronne (odpychania czy cofania) czy oddychania. Następnie dochodzi do powstawania odruchów warunkowych u dziecka np. wystąpienie odruchu ssania podczas układania dziecka w pozycji do karmienia. Dziecko wodzi wzrokiem za przedmiotami poruszającymi sie w jego obecności oraz odwraca głowę w kierunku źródeł dźwięków. Ruchy dziecka staja się coraz bardziej dokładne i precyzyjne np. ruchy chwytania, bardziej udane próby zmiany pozycji ciała. Występuje początek rozwoju mowy, dziecko naśladuje dźwięki wyróżniamy tu fazę gruchania oraz gaworzenia. Dziecko reaguje ożywieniem na znajome mu twarze oraz dźwięki głosu czy śmiech.
Wiek poniemowlęcy (żłobkowy) - trwa od 2 do 3 roku życia. Występuje tu dalsze udoskonalanie umiejętności osiągniętych przez dziecko w ciągu 1 roku życia. Staje się coraz bardziej samodzielne i zręczne. Dziecko chętnie chwyta i poznaje nowe przedmioty, równie chętnie sie bawi. Poznaje nowe pojęcia: głębokości, wielkości, ciężaru, temperatury. Następuje dynamiczne wzbogacanie mowy dziecka - powiększanie zasobów słowno-pojęciowych. Kształtują sie kontakty społeczne, nie tylko z osobami dorosłymi ale również rówieśnikami. Występuje duża potrzeba ruchu dziecka.
Wiek przedszkolny - obejmuje od 4 do 6 lat. Jest nazywany wiekiem pytań , gdyż dziecko charakteryzuje niewyczerpalna ciekawość świata. Dziecko doskonali pamięć i procesy uwagi ( mimowolna i dowolna). Wraz z rozwojem mowy doskonali sie myślenie dziecka- tworzą się pierwsze uogólnienia i pojęcia. Dziecko charakteryzuje żywość i zmienność uczuć. Jest to okres poprzedzający rozpoczęcie nauki szkolnej.
Młodszy wiek szkolny- od 6-7 roku życia do 11-12 . Dziecko bardzo plastyczne i podatne na nabywanie coraz to nowych umiejętności. Aktywność dziecka skierowana na uczenie się.
Z reguły w tym okresie występuje u dzieci największy zapał w nauce. Rozwój spostrzeżeń, uwagi i pamięci. Obserwujemy dalszy rozwój myślenia - doskonalenie procesów analizy i syntezy. Następuje dalszy rozwój uczuć, pojawiają się pierwsze przyjaźnie, chęć współzawodniczenia w nauce i zabawie.
2.3 ŚRODOWISKO RODZINNE WPŁYWAJĄCE POZYTYWNIE NA ROZWÓJ DZIECKA
Rodzina jest najbliższym i najważniejszym dla dziecka środowiskiem, jaki ma na jego rozwój i kształtowanie osobowości. Rodzina stanowi podstawę do rozwoju poszczególnych aspektów jego życia. To właśnie ona wprowadza młodego człowieka do życia społecznego, najpierw poprzez uczestnictwo w życiu rodziców oraz rodzeństwa, potem stopniowo poprzez uczestnictwo samego dziecka, a także za sprawą rodziców, którzy inicjują ów uczestnictwo w życiu społecznym swoim dzieciom. Dziecko właśnie tu po raz pierwszy styka się z normami społecznymi, ze wzorami zachowań, z kulturą czy społeczeństwem, do którego przynależy. Kształtowanie się życiowych postaw dziecka, umiejętności, wartości, ma swoje podwaliny właśnie w środowisku rodzinnym. Prawidłowo ukształtowana, dobrze zorganizowana rodzina tworzy najkorzystniejsze warunki do rozwoju dziecka. Jest bowiem najtrwalszym i stabilnym środowiskiem. Szczególny wpływ na rozwój dziecka mają potrzeby, jakie rodzina powinna mu zapewnić, by mogło prawidłowo się rozwijać.
Za podstawową potrzebę, której zaspokajanie symuluje potrzeby rozwojowe uważa się potrzebę miłości, ciepła i życzliwości. Miłość, którą rodzic obdarowuje swoje dziecko jest bardzo istotnym warunkiem prawidłowego rozwoju. Jednak miłość sama w sobie nie wystarczy by w sposób właściwy kierować rozwojem dziecka. Bardzo istotne jest organizowanie jego życia, otoczenia, które sprzyjałoby realizacji wszystkich możliwości i potrzeb dziecka by ukształtować osobowość dojrzała i spójną. Istotnym jest systematyczny kontakt emocjonalny dziecka z rodzicami, gdyż wpływa on korzystnie na ukształtowanie obrazu samego siebie oraz otaczającego dziecko świata. Kolejną potrzebą, którą rodzina powinna przekazać dziecku jest samodzielność. Rodzice powinni stwarzać okazję do przejawiania przez dziecko jego własnej aktywności, tak by stawało się jak najbardziej niezależne od rodziców. Również zaspokajanie potrzeby szacunku prowadzi do wytworzeniu u dziecka wiary we własne możliwości oraz poczucia własnej wartości. Kolejną potrzebą jest potrzeba bezpieczeństwa, bo jak wiadomo rodzina powinna być swego rodzaju azylem, do którego dziecko zawsze może wrócić. Jeśli więc rodzice zaspokoją tą potrzebę, tym samym wyposażą dziecko w ufność do innych, a w sytuacji znalezienia się w obcym środowisku nie powinno odczuwać lęku. Poczucie bezpieczeństwa stanowi warunek rozwoju potrzeb psychicznych, emocjonalnych, społecznych .
Na zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa ma wpływ obecność wszystkich członków rodziny w kontakcie z dzieckiem, a za czym idzie w jego życiu. Dziecko powinno poprzez ów kontakt oraz spędzanie wspólnego czasu mieć świadomość, że ma na kogo liczyć. Kształci się przez to rozwój więzi emocjonalnej oraz przynależności co również ma bardzo istotny wpływ na rozwój małego człowieka. Rodzina wprowadza dziecko i uczy odgrywać role społeczne, w rodzinie są to role czy to brata, siostry, syna czy córki. Dzieje się to na drodze przydzielania dziecku obowiązków, które oczywiście są dostosowane do jego wieku i możliwości. Równie istotnym mówiąc o więziach emocjonalnych jest czas spędzany z dzieckiem w formie zabawy lub prowadząc krótkie rozmowy. Rodzice również powinni przekazać dziecku pewne normy, wartości, ideały ludzkich zachowań za czym idzie rozwój kulturalny. Kontakt dziecka z kulturą już od najmłodszych lat ma znaczącą rolę na funkcjonowanie w społeczeństwie. Rodzice rozwój ten wzbogacają między innymi poprzez wprowadzanie dziecka do uczestnictwa w instytucjach kulturalnych, wyjście z dzieckiem do kina czy do teatru, dyskusje na zaobserwowane sytuacje. Tym samym spotykamy się
tu z zaspokajaniem rozwoju społecznego. Rodzice nie mogą zapomnieć o zaspokojeniu potrzeb rozwoju psychofizycznego (ruchu, poznania otoczenia, kontaktu z innymi osobami, aktywności).
Biorąc pod uwagę trzy główne sfery: biologiczną, społeczną oraz kulturalną najczęściej zauważa się, że rodzice kładą największą troskę na zaspokojenie sfery biologicznej tj. zapewnienie dziecku pożywienia, dostarczenie mu miejsca na wypoczynek, zapewnienie mu ubrań, dbanie o zdrowie i higienę dziecka. Kształtowanie rozwoju społecznego oraz kulturalnego sprawia rodzicom więcej trudności. Bardzo istotne jednak jest zaspokajanie każdej ze sfer na odpowiednio równym poziomie tak by rozwój dziecka w żadnym stopniu nie został zachwiany przez zaniedbanie którejś ze sfer.

2.4 ŚRODOWISKO RODZINNE MAJĄCE NEGATYWNY WPŁYW NA ROZWÓJ DZIECKA
Na obraz współczesnej rodziny ma wpływ wiele różnorodnych zjawisk, mogą mieć one charakter pozytywny, ale również mogą stwarzać zagrożenie dla rozwoju dziecka. Powodem tego są zapewne następujące czynniki: zmiana struktury rodziny, pogoń za pieniądzem, rozwój techniczny, obraz kobiety pracującej, wpływ środków masowego przekazu oraz wiele innych. Zjawiska patologiczne czy dewiacyjne są coraz częściej spotykane we współczesnych rodzinach. Dzieci z tego typu rodzin bardzo często są niedożywiane oraz zaniedbane, a ich podstawowe potrzeby s ą niezaspakajane. Szybki styl życia, a za czym idzie pochłoniecie pracą i poświecenie się jej tylko i wyłącznie, powoduje brak czasu na dzieci, bądź dla nich.
Współczesnej rodzinie bardzo często towarzyszy zjawisko biedy, a sytuacja materialna ma niezaprzeczalny wpływ na rozwój dziecka. Brak środków do życia uniemożliwia zaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka, tym samym dzieci są zaniedbywane, często niedożywione, bezradne, wycofane , niechętne do współpracy oraz mają negatywny obraz na swoją osobę poprzez „gorszy status społeczny „od ich rówieśników. Bieda niejednokrotnie przyczynia się do zaniedbania dzieci oraz może być powodem wielu niepokojących zjawisk. Często towarzyszy różnego rodzaju patologiom (alkoholizm, agresja, przestępczość). Najczęściej zagrożonymi biedą są rodziny wielodzietnie, rodzice samotnie wychowujący dzieci bądź też rodziny gdzie jedyny żywiciel rodziny stracił pracę.
Biorąc natomiast pod uwagę rodziny zamożne, w których dzieciom rodzice próbują wynagrodzić brak ich obecności drogimi prezentami, również występują zjawiska zagrażające prawidłowemu rozwojowi dziecka. Jak więc widać status społeczny ma wpływ na rozwój dziecka, jednakże nie jest on gwarancją prawidłowego rozwoju. Równie często w rodzinach biednych jaki zamożnych dochodzi do uchyleń czy dewiacji, gdy dzieciom nie poświęca się uwagi, a jedynym co dziecko odczuwa jest brak zainteresowania jego osobom. Brak tego pierwszego kontaktu, jakim jest kontakt z rodzicem prowadzi do niedostosowania do bliższych kontaktów z innymi ludźmi w dalszym życiu, gdyż dzieci te prędzej nie doświadczyły ciepła i troski. Skutkami takiego zaniedbywania mogą przybrać postać przestępczości nieletnich czy ucieczek z domu. Negatywną przyczyną nieprawidłowego rozwoju jest przemoc, przybierająca różnorodne formy krzywdzenia tj. przemoc fizyczna, seksualna czy psychiczna. Skutki tej przemocy mogą przybrać postać konfliktu z prawem, błąkania się po ulicach, ucieczek z domu, osamotnienia itp. Również brak emocjonalnego kontaktu miedzy dzieckiem i rodzicami, brak poczucia bezpieczeństwa czy niezaspokojenie potrzeby przynależności mogą wywołać poważne zaburzenia w kształtowaniu osobowości. Postęp zarówno w dziedzinie techniki, medycyny czy mediów przekłada swoisty wpływ na rozwój dziecka. Dostęp do różnego rodzaju mediów, telewizja oraz prasa przesycona różnego rodzaju informacjami są dostępne dzieciom, dziecko pozbawione nadzoru rodziców może odebrać wiele negatywnych bodźców co oczywiście wywołuje negatywne skutki w sferach rozwoju dziecka.
Najczęściej wymieniane skutki braku zaspokajania potrzeb rozwojowych dziecka:
• podatność na stres,
• poczucie odrzucenia,
• oziębłość uczuciowa,
• niechęć do innych ludzi,
• brak poczucia własnej wartości,
• apatia,
• lękliwość,
• zagubienie,
• samotność,
• niechęć do nauki,
• poczucie wyobcowania,
• zaniżona samoocena,
• nieumiejętność okazywania uczuć,
• ucieczki z domu,
• moczenie się.
Rodziny, w których dzieci są zaniedbywane, niedożywione, źle traktowane, których rozwój został zachwiany poprzez dezorganizacje życia rodzinnego o wiele częściej przejawiają problemy w szkole, mają problemy z zapamiętywaniem, uczeniem się, logicznym myśleniem, nie potrafią współpracować z rówieśnikami, mają problemy z wypowiadaniem się na forum. Również nieodpowiednia struktura rodziny, brak jednego bądź obojga z rodziców na skutek rozwodu czy wyjazdów za granicę może doprowadzić do zachwiania życia rodzinnego oraz rozwoju dziecka, będącego członkiem tej rodziny.

We współczesnych rodzinach coraz częściej spotykamy się z zachowaniami dewiacyjnymi których skutkami są :
• zmiany w rozwoju osobowości,
• dezorganizacja ról społecznych,
• izolacja społeczna i psychiczna,
• zorganizowana przestępczość,
• kazirodztwo,
• dzieciobójstwo,
• pedofilia,
• socjopatie i psychopatie.

ROZDZIAŁ III
3.1 RODZINA WSPÓŁCZESNA
Oblicze rodziny współczesnej kształtowało się na przestrzeni wielu lat, licznych przemian rozwoju cywilizacyjnego, technicznego, postępu medycznego czy naukowego. Tradycyjna rodzina została poddana licznym próbom, na skutek których uległa i wciąż ulega wielu modyfikacjom i przekształceniom. Zmiany pojawiające się w życiu rodzinnym niosą za sobą liczne zagrożenia jednakże są one nieuniknione. Dzieje się tak za sprawą zmian społeczno-kulturowych zachodzących we współczesnych społeczeństwach.
Dziś obraz rodziny niemalże zupełnie odbiega od tego z przeszłości, nawet tej niedalekiej. Podział obowiązków domowych, liczby potomstwa, rola kobiety w rodzinie również uległy zmianie. Być może zaistniałe przemiany mają wiele wspólnego z modą na zachodni styl życia, będący atrakcyjnym i wygodnym. Piotr Sztompka uważa iż wpływ na dzisiejsze oblicze rodziny miała swego czasu siła ekonomiczna Ameryki, gdyż właśnie tam znajdowała się potęga medialna, a zamożni zachodni turyści rozprzestrzeniali wzory kultury zachodniej po całym świecie. W. F. Ogburn i M. F. Nimkoff uznali zmiany w obliczu dwudziestowiecznej rodzinie za rezultat „industrializacji i nauki, kładąc szczególny nacisk na postępy techniki oraz rozpowszechnienie się uprzemysłowienia pociągającego za sobą powstawanie tzw. społeczeństw przemysłowych” . Dokonali oni również analizy najbardziej charakterystycznych zmian dla współczesnej rodziny wymieniając następujące zmiany:
• zwiększająca się liczba rozwodów,
• zwiększająca się liczba mężatek pracujących zawodowo,
• wzrost wolności osobistej członków rodziny,
• zwiększenie rozmiarów zdrad oraz kontaktów seksualnych poza małżeństwem,
• w coraz większym stopniu przerzucanie na państwo funkcji opiekuńczych spełniających dotąd przez rodzinę,
• rozpowszechnienie się kontroli urodzeń,
• stopniowy zanik postępowania wg norm religijnych w małżeństwie i rodzinie .

Współczesna rodzina jest pod wieloma względami jakby przeciwieństwem rodziny tradycyjnej. Miało to charakter stopniowy, powoli odchodzono od modelu rodziny tradycyjnej i zbliżano się do modelu rodziny nowoczesnej.
Chcąc dokonać charakterystyki rodziny współczesnej, możemy wymienić cechy dla niej najbardziej typowe, a mianowicie:
• przybiera postać rodziny małej (rodzice + 1 - 2 dzieci) – jako najbardziej preferowana forma egzystencji,
• prowadzi odrębne gospodarstwo domowe,
• zazwyczaj oboje małżonków aktywnych zawodowo – poza domem,
• występuje kontrola urodzeń,
• dominacja rodziny nieprodukcyjnej,
• osłabienie więzi sąsiedzkich,
• dominacja indywidualności rodziny - rodzina jako grupa intymna,
• zmniejszenie znaczenia dostosowywania się do norm ról rodzinnych,
• wzrost tolerancji, wolności poglądów i akceptacji wewnątrzrodzinnej,
• szczególne znaczenie więzi emocjonalnej,
• traktowanie dzieci po koleżeńsku,
• dominacja stylu demokratycznego,
• role i normy mniej szczegółowo wyznaczane,
• scalenie roli męskiej i żeńskiej,
• wzrasta wolność osobista członków rodziny,
• okres nauki dzieci wydłużył się,
• emancypacja żon w stosunku do mężów,
• zmniejszył się autorytet męża.
Niewątpliwie rodzina współczesna ukierunkowała się na rodzinę indywidualną, gołym okiem widać wiele różnic w cechach rodziny współczesnej w porównaniu rodziny tradycyjnej. Zmiana roli głowy rodziny, coraz późniejszy wiek rozpoczęcia macierzyństwa czy zmniejszająca się liczba członków rodziny to tylko niektóre z cech charakterystycznych dla rodziny współczesnej. Trudno jednoznacznie określić czy rodzina XXI wieku posunęła się we właściwym kierunku, czy zaistniałe zmiany nie okażą się zgubnymi bądź właściwymi dla oblicza rodziny.

3.2 KIERUNKI PRZEMIAN RODZINY WSPÓŁCZESNEJ
Mówiąc o kierunkach przemian rodziny mamy na myśli strony tychże przemian, jakim rodzina ulegała przez wieki. Bierzemy tu pod uwagę rodzinę dziś i dawniej pamiętając tym samym, iż rodzina współczesna powinna zostać potraktowana jako jeden z biegunów kontinuum w który zarysowuje stopień ów przeobrażeń. Tak więc współczesna rodzina ulegająca kolejnym przemianom będzie w przyszłości punktem odniesienia do przeobrażeń które jeszcze nie są nam znane, a zapewne będą mieć miejsce w przyszłości. Nie jesteśmy jednak w stanie przewidzieć jakim przeobrażeniom ulegnie rodzina, jednakże możemy dokonać analizy jakim przemianom uległa i w jakim kierunku ów przemiany zachodziły.
Tabela 1. Kierunki przemian rodziny współczesnej.
Kierunki przemian rodziny współczesnej
Od : Do :
rodziny dużej rodziny małej
rodziny wielopokoleniowej rodziny podstawowej
rodziny biologicznie zdeterminowanej rodziny planowej
rodziny produkcyjnej rodziny nieprodukcyjnej
rodziny patriarchalnej rodziny egalitarnej
Rodziny otwartej Rodziny zamkniętej
Rodziny zinstytucjonalizowanej Rodziny podporządkowanej treściom humanistycznym

Źródło : opracowanie własne
W powyższej tabeli przedstawione zostały główne kierunki przemian, którym uległa współczesna rodzina. Jak widać jednym z kierunków przemian jest odejście od modelu rodziny dużej (wielopokoleniowej), na rzecz rodziny małej będącej rodziną podstawową.
Jak wiadomo w przeszłości dominowały rodziny duże ,w których skład wchodzili niejednokrotnie krewni z linii bocznej. Dziś modną stała się rodzina mała (małżonkowie i dziecko) choć również możemy spotkać się z rodzinami dwupokoleniowymi bądź rodzinami bezdzietnymi.
Mówiąc o przeobrażeniu rodziny biologicznie zdeterminowanej na rodzinę planową, mamy tu na myśli planowanie urodzin oraz zaspokajanie potrzeby seksualnej. Dawniej funkcja seksualna oraz funkcja prokreacyjna tworzyły jedną całość. Tak więc następstwem pożycia małżonków było zachodzenie w ciążę niemalże systematycznie. Dziś małżeństwa decydują się na dzieci w najbardziej odpowiednim dla nich momencie, tym samym planują rozrodczość oraz kontrolują liczbę potomstwa.
Mówiąc o modelu rodziny produkcyjnej, który dominował w okresie preindustrialnym mamy na myśli zakłady produkcyjne, w których skład wchodziła głównie rodzina. Tak też rodziny z pokolenia na pokolenie przejmowały po sobie zakłady pracy, a rodzina była zespolona z własnym zakładem pracy. Dziś raczej stawia się na indywidualizm rodzin, tym samym rodzinny „warsztat” pracy przestał odgrywać rolę decydującą w życiu rodziny. Rodzina patriarchalna, w której głową rodziny był ojciec pełniący funkcję szefa sprawującego władzę, ustąpiła miejsca rodzinie egalitarnej.
Mówiąc o rodzinie egalitarnej mamy na myśli wyzwolenie się członków rodziny spod arbitralnej władzy starszych oraz zmniejszenie dystansu między rodzicami i dziećmi. Rodzina stała się instytucją zamkniętą, zmalały więzi sąsiedzkie na rzecz więzi wewnątrzrodzinnych . Dawna rodzina była rodziną otwartą, więzi sąsiedzkie były bardzo silne, rodzina ta nie miała tajemnic wobec otoczenia społecznego.
Mówiąc o rodzinie zinstytucjonalizowanej mamy na myśli rodzinę jako grupę w której każdy członek ma przypisaną rolę społeczną czy to rola męża, żony, matki, ojca, syna, siostry, brata, babci itd. Rodzina tworząc całość była ważniejszym aniżeli wartości czy pragnienia jakiegokolwiek z jej członków. Na pierwszy plan wysuwało się dobro całej rodziny, nie dobro jednostki. W rodzinie podporządkowanej treściom humanistycznym na pierwszy plan wysuwają się osobowość, potrzeby, zainteresowania czy plany rodziców oraz dzieci. Tak więc ważne jest dobro członków ów rodziny, której zadaniem jest akceptacja, tolerancja i wspieranie jednostki w dążeniu do uzyskania ów dobra. Nakreślony powyżej obraz rodziny współczesnej jest modelem rzeczywistych stanów rzeczy i zachowań który wytworzył się na przestrzeni wielu lat. Nie można go jednak jednoznacznie uznać za ten najwłaściwszy do naśladowania i idealny. Ma on zarówno wiele zalet ale również wad.