Indywidualizacja na lekcjach języka polskiego - powinności, możliwości, nadzieje

INDYWIDUALIZACJA NA LEKCJACH JĘZYKA POLSKIEGO -
POWINNOŚCI, MOŻLIWOŚCI, NADZIEJE

Jednym z podstawowych warunków zapewnienia uczniom maksymalnych szans rozwoju osobowości jest indywidualizacja kształcenia. Prawda ta przypominana bywa ostatnio szczególnie często, a dzieje się tak nie bez przyczyny, bowiem coraz bardziej zróżnicowana psychologicznie oraz środowiskowo, rzesza dzieci i młodzieży skłania do poszukiwania takich sposobów postępowania pedagogicznego, które stworzą każdemu uczniowi warunki wszechstronnego i pełnego, na miarę indywidualnych możliwości, rozwoju osobowości.
Nic więc dziwnego, że problemy indywidualizacji kształcenia cieszą się ogromnym zainteresowaniem. W różnych krajach (także i w Polsce) od lat prowadzone są eksperymentalne próby stosowania rozmaitych rozwiązań praktycznych. W wyniku tych prób znacznie wzbogaciła się wiedza o różnorodnych sposobach indywidualizacji nauczania i uczenia się.
Indywidualizacją zajęto się w Polsce dopiero w latach siedemdziesiątych naszego stulecia. Wcześniej interesowano się albo tylko uczniami słabymi, albo tylko zdolnymi.
Indywidualizacja nauczania jednak to nie tylko praca z dziećmi utalentowanymi albo słabymi. Wymaga ona zajęcia się jednymi i drugimi równocześnie, z uwzględnieniem różnego poziomu zdolności każdego dziecka, różnych zainteresowań, umiejętności, temperamentu, właściwości charakteru, sposobów i tempa wykonywania pracy, różnej wytrzymałości fizycznej i psychicznej.
Istnieje dość powszechne przekonanie o tym, że indywidualizacja jest jednym z podstawowych warunków zapewnienia każdemu uczniowi rozwoju na miarę jego możliwości. Różnie jednak interpretuje się praktyczne drogi realizacji tego postulatu.
Indywidualizacja w nauczaniu to cały zespół czynników, które należy uwzględnić, aby u każdego ucznia o różnym stopniu zdolności, różnym tempie pracy, różnych zainteresowaniach wyzwolić maksymalne możliwości rozwoju. Jeżeli stosowanie zasady indywidualizacji pozwala wyzwolić maksymalne możliwości uczniów oznacza to, że jest ona kluczem do lepszej i pełniejszej pracy nauczyciela. Jest też czynnikiem zwiększającym skuteczność nauczania, ponieważ jest sposobem uaktywnienia wszystkich uczniów klasy a odpowiednia aktywność ucznia jest koniecznym warunkiem skuteczności procesu dydaktyczno - wychowawczego. Zasada indywidualizacji musi być przestrzegana, jeżeli nauczanie i wychowanie ma być efektywne. Jeżeli ma być skuteczne w stosunku do wszystkich uczniów, to w zasięgu działania zasady aktywności i indywidualizacji musi się znaleźć cała klasa. W. Szewczuk określa zasadę indywidualizacji następująco: „Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowanie przez niego wiedzy o świecie i sposobów działania w tym świecie staje się tym skuteczniejsze, im w większym stopniu dostosowane jest do indywidualnych możliwości wychowanków, im w większym stopniu tak w kształtowaniu, jak i w przekształcaniu uwzględnia jednostkowe struktury ich osobowości”.


Założenia i cele zindywidualizowanego nauczania języka polskiego

Każdy nauczyciel musi mieć świadomość celowości zabiegów, które podejmuje w stosunku do uczniów. Treść i forma tych zabiegów wynika z celów wychowawczych i kształcących. Zakres wymagań ogólnych wyznacza dla danej klasy program nauczania, ale obowiązkiem nauczyciela jest taka realizacja programu, aby uczeń wprawiając się do pokonywania trudności, znajdował w treściach kształcenia materiał rozwijający jego osobowość, a więc umysł, uczucia, wolę i sprawność działania.
Indywidualizacja w nauczaniu języka polskiego ma szczególne znaczenie z racji oddziaływania tego przedmiotu, kształcącego nawyki pracy umysłowej. Wchodzi tu w grę nabycie takich umiejętności przez uczniów, jak m. in.:
„samodzielny dobór lektur,
przygotowanie do odbioru słuchowisk radiowych i audycji telewizyjnych, których osnową są treści literackie i językowe,
czytanie czasopism społeczno-kulturalnych,
śledzenie nowości wydawniczych,
swobodne wypowiadanie się ustne i pisemne w ogólnie przyjętych w świecie kulturalnych formach”.

Nabycie przez dziecko tych umiejętności w wieku szkolnym nie tylko sprzyja rozwojowi dziecka, ale również przygotowuje je jako przyszłego odbiorcę i twórcę dóbr ogólnospołecznych.
Uczeń, odpowiednio kierowany, rozwija się samodzielnie i może osiągnąć nadspodziewanie dobre wyniki w swojej pracy. Rolą nauczyciela jest ukazywać uczniowi cele i etapy pracy, stawiać stopniowo coraz wyższe wymagania. Podkreślić należy konieczność stopniowego podnoszenia tych wymagań, aby praca była dla ucznia łatwa i przyjemna, nie zniechęcała go zbytnimi trudnościami, ale pociągała świadomością samodzielnie odniesionego sukcesu. Nic tak nie wciąga do dalszej pracy jak sukces.
Zdaniem H. Wolny indywidualizacja w nauczaniu języka polskiego ma cele odnoszące się do pracy zarówno z uczniem zdolnym, jak i uczniem słabym, a także z jednym i drugim jednocześnie. Cele te sprecyzowane w formie zadań mogą być ramowym programem pracy nauczyciela w zakresie nauczania zindywidualizowanego.
W zakresie pracy z uczniem zdolnym H. Wolny wysuwa następujące zadania:
- rozwijanie zdolności i zainteresowań uczniów zdolnych w systemie klasowo lekcyjnym bez hamowania pracy z nimi przez uczniów słabych;
- wyławianie talentów literackich, publicystycznych, recytatorskich przez życzliwe traktowanie uczniów i kierowanie ich pracą wtedy, gdy ujawnią nawet najmniejszą iskrę talentu;
- niedopuszczenie do nudy u uczniów zdolnych, którzy szybciej wykonują dane polecenia i dbanie o to, aby stale mieli nowy materiał do opracowania;
- stawianie uczniom zdolnym wymagań na miarę ich możliwości i wciąganie ich do coraz ściślejszej współpracy z nauczycielem i innymi uczniami w zakresie:
koncepcji pracy,
wykonywania zadań trudniejszych, wymagających samodzielnych poszukiwań w bibliotekach i przygotowania opartego na dodatkowych lekturach literackich i popularnonaukowych,
przekazywania zdobytej wiedzy na forum klasy lub w zajęciach pozalekcyjnych,
rozwijania twórczości własnej ucznia, wykorzystanej następnie w gazetce szkolnej,
przygotowania i wygłaszania przemówienia podczas uroczystości szkolnej,
recytacji lub inscenizacji na terenie klasy, szkoły lub środowiska,
rozliczania z wykonania przyjętych zadań czy zobowiązań.

Indywidualizacja w nauczania w zakresie pracy z uczniem zdolnym to akceleracja. Odnosząc to pojecie do zjawisk życia psychicznego, za akcelerację uważa się w nauczaniu „stwarzanie warunków rozwoju dzieciom zdolnym i także przyspieszanie opanowania materiału naukowego, które jest zgodne z możliwościami intelektualnymi danego ucznia”.

W zakresie pracy z uczniem słabym H. Wolny wysuwa następujące zadania:
- zainteresować pracą na lekcjach uczniów słabych, to znaczy obudzić w tych uczniach, którzy biernie przyjmują polecenia nauczyciela, chęć do pracy, gdyż ona dopiero może być podstawą jakichkolwiek samodzielnych poczynań ucznia;
- dać uczniom słabym do opracowania materiał na ich miarę, który są w stanie sobie przyswoić, aby pokonując trudności, mogli osiągnąć sukces, co wyzwoli z kolei chęć do samodzielnej pracy;
- zwiększać stopniowo wymagania przez urozmaicenie form pracy, gdyż uczniowie słabi często nużą się jednostronnym charakterem pracy;
- uzupełniać ewentualne braki w opanowaniu materiału nauczania.

Indywidualizacja w nauczaniu w zakresie pracy z uczniem słabym to stymulacja. „Stymulować oznacza działać jako bodziec, impuls. Praca z uczniem słabym ma na celu obudzenie w nim chęci do samodzielnej pracy, jakiej nauka wymaga. Bez woli wychowanka nauczyciel niczego nie nauczy”. Dlatego najważniejszą sprawą w odniesieniu do uczniów słabych jest taka działalność nauczyciela, która potrafi obudzić u tych uczniów zainteresowanie przedmiotem nauczania. Rolę bodźców mogą spełniać indywidualne rozmowy z uczniem, obdarzanie go zaufaniem poprzez powierzenie mu odpowiedniego zadania do spełnienia i in. Ważne jest urozmaicenie form pracy i stosowanie środków technicznych wciągających mimowolnie uwagę ucznia.

W zakresie pracy z uczniem zdolnym i słabym równocześnie H. Wolny stawia następujące zadania:
- jak najwięcej materiału nauczania opracować w czasie lekcji, aby ciężar pracy spoczywał na niej, a nie na pracy domowej. Lekcja ma stać się bodźcem zachęcającym do dalszego samokształcenia;
-zależnie od zdolności ucznia i jego zainteresowań indywidualizować pracę domową przez dawanie zadań do wyboru o różnym stopniu trudności oraz zadań dla chętnych i interesujących się danym kręgiem zagadnień.

W zespole klasowym są uczniowie o bardzo różnym stopniu zdolności i mający różne temperamenty, z czym się wiąże różne, wolniejsze lub szybsze tempo pracy. Dlatego trzeba umieć dostrzec te indywidualne właściwości uczniów.
Zdaniem H. Wolny, aby stworzyć odpowiedni klimat dla kształcenia różnych talentów, należy poświęcić kilka chwil uwagi każdemu dziecku i przygotować zadania odpowiednie dla jego potrzeb i możliwości. Zamiast adresować dane polecenia dla dzieci „zdolnych” czy „słabych”, należy określać je zadaniami „dla chętnych” lub „dla interesujących się daną dziedziną wiedzy”, a pomocnicze pytania „dla tych, którzy pragną otrzymać pomoc od nauczyciela”. W ten sposób można kierować pracą uczniów bez przypisywania ich do określonego poziomu, a więc praktycznie rzecz biorąc bez stawiania tamy dla rozwoju każdego ucznia.
Najważniejszą sprawą w zindywidualizowanym nauczaniu języka polskiego jest obudzenie zainteresowań humanistycznych u uczniów i nakłonienie ich do samorzutnej pracy nad rozwijaniem tych zainteresowań w drodze kształcenia. Lekcja powinna stać się dla wszystkich uczniów w klasie osobistym przeżyciem własnego trudu wniesionego do opracowania tematu. Na lekcji muszą więc wystąpić elementy pracy samodzielnej.
Zasadą powinno być opracowywanie trudniejszych partii materiału na lekcji, a przenoszenie na teren nauki domowej zadań łatwych, gwarantujących samodzielne ich wykonanie.


Formy indywidualizacji w różnych ogniwach lekcji języka polskiego

Indywidualizację można stosować w kolejnych fazach opracowania lektury szkolnej począwszy od czytania lektury, poprzez jej omawianie na lekcji, aż do organizacji pracy domowej ucznia i sprawdzenie jej przez nauczyciela oraz poprawę zadania.
Lekcja jednak musi być koncentracją wysiłków ucznia i czas na niej nauczyciel powinien wykorzystać do maksimum. „Spotykając się z uczniami należy tak zorganizować ich pracę, aby było możliwe:
przygotowanie ich do omawiania lektury w szkole,
opracowanie dzieł literackich w wyznaczonym czasie na lekcji,
utrwalenie i kontrola stopnia przyswojenia sobie przez uczniów nowego materiału literackiego,
zorganizowanie samodzielnej pracy domowej zależnej od poziomu zdolności i zainteresowań wychowanków,
przekazanie wniosków i uwag po skontrolowaniu pracy domowej uczniów”.

Mimo podkreślenia związków i zależności między wszystkimi fazami procesu poznawania lektury szkolnej, lekcję uznajemy za fazę najważniejszą, gdyż jedynie dobrze zorganizowana lekcja może zapewnić prawidłowość przebiegu innych faz. Lekcja w nauczaniu zindywidualizowanym, szczególnie dzięki momentom pracy indywidualnej, staje się bodźcem do dalszej, samokształceniowej pracy uczniów.


Formy pracy zindywidualizowanej w fazie przygotowania uczniów do czytania lektury

Pracę nad lekturą można indywidualizować, zanim uczniowie przystąpią do czytania książki. Należy poinformować uczniów o tym, w jaki sposób należy przy czytaniu operować zakładkami. W czasie lektury uczniowie powinni zakładać nimi odpowiednie fragmenty, na które zwrócą uwagę. Taki system pracy zmusza ucznia do uważnej lektury tekstu i ułatwia dalsze opracowanie utworu.
H. Wolny proponuje, aby po przeczytaniu książki polecić uczniom opisanie jej w tzw. „Dzienniku lektur”, do którego uczniowie wpisują wszystkie przeczytane książki ze spisu lektur. „Dziennik lektur” jest zeszytem samodzielnej pracy ucznia, przygotowującego się do omawiania tekstu utworu w klasie. Trud tego samodzielnego opracowania opłaci się, ponieważ ułatwi uczniowi dalszą pracę nad lekturą. W czasie lekcji uczniowie powinni korzystać z notatek zawartych w dzienniku lektur na równi z tekstami.
Inną formą przygotowania ucznia do opracowania utworu literackiego w szkole jest ukierunkowanie jego zainteresowań w tym zakresie. Zazwyczaj na początku semestru nauczyciel przedstawia uczniom materiał nauczania. Właśnie wtedy może przydzielić pracę indywidualnie dla każdego ucznia według jego zainteresowań i możliwości. Mogą to być artykuły z czasopism literackich, fragmenty popularnych opracowań historycznoliterackich, wyjaśnienie terminów literackich z encyklopedii i słowników itp.
Dla pogłębienia zainteresowań literackich można polecić niektórym uczniom, szczególnie tym chętnym, rozszerzony zakres lektur. W ten sposób można kierować czytelnictwem zdolnych i budzić zainteresowanie daną lekturą u wszystkich uczniów w klasie.


Formy indywidualizacji w pracy nad utworem literackim w czasie opracowywania nowego materiału na lekcji

Rozpoczynając opracowanie nowego materiału, H. Wolny proponuje przede wszystkim dokładnie zaplanować przebieg pracy z uczniami w tej części lekcji. Należy ustalić z uczniami zadania, wkład ich pracy, formy organizacyjne, czas na wykonanie zadań.
Prawie na każdej lekcji powinna występować praca samodzielna ucznia, która spełnia rolę bodźca do wykazania się maksymalnym wysiłkiem przy opracowaniu zagadnienia. Moment pracy samodzielnej, z konieczności ograniczony czasem musi być starannie obmyślony i przygotowany przez nauczyciela, aby przyniósł pożądany efekt.
Można organizować samodzielną pracę uczniów z pomocą lub bez pomocy nauczyciela. Będzie to 5-10 minut samodzielnego zastanawiania się ucznia nad tematem. Po pracy samodzielnej uczniów z tekstem, zazwyczaj przechodzi się do wspólnej dyskusji.
Niekiedy można wprowadzić także elementy ćwiczeń redakcyjnych, wykonanych samodzielnie przez uczniów pod kierunkiem nauczyciela.
Pracę samodzielną można także zorganizować w zespołach uczniowskich. Uczniowie wykonują pracę pod kierunkiem nauczyciela oraz przewodniczących zespołów uczniowskich.
Inną formą pracy samodzielnej w tej części lekcji może być recytacja. Przy oprawie muzycznej i wcześniej ułożonym programie zagadnieniowym, recytacje uczniów będą dla nich głębokim przeżyciem.
Opracowując nowy temat na lekcji, można się posłużyć sprawozdaniami i referatami przygotowanymi przez uczniów w starszych klasach szkoły ponadgimnazjalnej. Po porozumieniu się z uczniami, którzy przygotowali referaty, należy przeznaczyć na nie właściwą ilość czasu i zainteresować tematem całą klasę. Nie należy nadużywać tej formy, ponieważ aktywizuje ona tylko część uczniów.

Formy indywidualizacji w czasie utrwalania i podsumowania nowego materiału literackiego na lekcji.

Zdaniem H. Wolny, sposób utrwalania nowego materiału na lekcji poświęconej opracowaniu utworu literackiego zależny jest od metod prowadzenia lekcji.
Przy zastosowaniu metod podających (wykład, pogadanka) możliwe jest zindywidualizowanie ogniwa lekcji, dotyczącego utrwalenia materiału nauczania, przez polecenie aby uczniowie wykonali samodzielnie notatkę z lekcji (szkoła ponadgimnazjalna) albo napisali plan wysłuchanego wykładu czy pogadanki.
Na lekcjach prowadzonych metodami poszukującymi (dyskusja, pogadanka heurystyczna, praca z tekstem literackim) utrwaleniem materiału będą wnioski z dyskusji lub usystematyzowanie materiałów z analizy tekstów.


Organizacja pracy domowej w zindywidualizowanym nauczaniu literatury

Bardzo ważna jest odpowiednia organizacja pracy domowej ucznia. Szczególnie ważne jest uczenie techniki samodzielnej pracy umysłowej.
Dużym błędem jest przerzucenie podstawowych części materiału nauczania z lekcji na pracę domową. I tak uczniowie nieprzygotowani do samodzielnej lekcji umysłowej napotkają duże trudności w odrabianiu zadań domowych. Uczniowie zniechęcają się i zaniedbują naukę, co pociąga za sobą obniżenie wyników nauczania.
Praca domowa szczególnie wymaga indywidualizacji. H. Wolny uważa, iż regułą powinno być podawanie dwóch tematów wypracowań do wyboru, jednego bardziej ścisłego, opartego na opracowanym materiale i drugiego – wybiegającego poza treści przyswojone na lekcji. Można też podawać zadania domowe dla chętnych, tzn. nieobowiązkowe, aby w ten sposób kierować wolnym czasem uczniów i skłaniać tych, którzy wykazują szczególne zainteresowania danym zagadnieniem, do dodatkowej lektury.
Prace domowe mogą być indywidualnie wyznaczane przez nauczyciela. Szczególnie odnosi się to do uczniów wybitnie zdolnych, utalentowanych lub do uczniów najsłabszych, mających pewne braki czy trudności w opracowaniu materiału nauczania.
H. Wolny proponuje, aby uczniów zdolnych i szczególnie interesujących się przedmiotem przygotować do olimpiady lub wykorzystywać ich opracowania na lekcjach wprowadzających i podsumowujących jakieś zagadnienia lub w pracy pozalekcyjnej. Chodzi o rozwijanie zdolności i o to, aby ci uczniowie, którzy mają szczególną łatwość w opracowaniu materiału, nie nudzili się, lecz mieli zawsze powierzone jakieś określone, dość trudne zadanie, wymagające samodzielnego opracowania.
Indywidualizacja pracy domowej ucznia słabego ma na celu uzupełnienie ewentualnych braków i stopniowe rozwinięcie zainteresowania przedmiotem, tak aby po pewnym czasie uczeń mógł samodzielnie pracować. W tym celu jeden raz w tygodniu należy sprawdzać zeszyty przedmiotowe uczniów słabych oraz polecać im wykonanie określonych ćwiczeń wyrównujących. Należy przy tym zastosować stopniowanie w podawaniu materiału, przechodząc od poleceń łatwych do coraz trudniejszych, ale zawsze w granicach możliwości ucznia. W ten sposób dziecko będzie odnosiło sukcesy i zachęcane będzie do coraz większego wysiłku.
Praca z uczniami przeciętnie zdolnymi musi mieć także na uwadze rozwój zainteresowań przez różne formy zmuszające do samodzielnej pracy w czasie lekcji oraz zróżnicowanie tematów prac domowych, wśród których zawsze powinien być jeden temat trudniejszy, wymagający pogłębienia wiedzy.
W odniesieniu do wszystkich uczniów ważne jest „wyrobienie w nich nawyku systematycznej pracy, skłonności do problemowego ujmowania zjawisk oraz dążenia do wzbogacenia przeżyć dzieci i młodzieży poprzez wzbudzanie uczuć patriotycznych, humanitarnych i estetycznych. Celem bowiem jest rozwój osobowości wychowanka jako człowieka nastawionego na potrzeby społeczeństwa, w którym żyje i dostrzegającego problemy nurtujące współczesny świat”.


Formy indywidualizacji w różnych typach lekcji języka polskiego

W nauczaniu języka polskiego konieczne jest wyodrębnienie następujących typów lekcji: podającej, ćwiczeniowej, eksponującej, powtórzeniowej, sprawdzającej.
Wszystkie te typy wnoszą do procesu kształcenia ucznia inne wartości. Aby zrealizować cele nauczania języka polskiego, zawarte w podstawie programowej, trzeba uwzględniać w pracy z uczniami wszystkie te podstawowe typy lekcji. Przyswojenie treści poznawczych, nabycie umiejętności i sprawności praktycznych w zakresie różnych ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, operowanie zdobytą wiedzą albo ocena wartości estetycznych i przeżycie piękna dzieła sztuki oraz usystematyzowanie i logiczne powiązanie wielu złożonych procesów, będących przedmiotem nauczania języka i literatury polskiej – wszystko to wymaga stosowania różnorodnych metod i form pracy, które znajdują swoje odbicie w określonych typach lekcji.
Wymienione wyżej typy lekcji mają pewne elementy wspólne: część wstępną, zawierającą sprawdzenie pracy domowej i nawiązującą do nowego tematu oraz część końcową, utrwalającą zdobyte wiadomości i organizującą pracę domową uczniów. Różnią się natomiast swymi częściami centralnymi.

Lekcja podająca
Typ lekcji podającej w części głównej zawiera pogadankę lub wykład nauczyciela, informacje lub referaty kilku uczniów. Zastosowanie środków technicznych (film, ilustracje) wzbogaca poglądowość lekcji, ale nie zmienia jej charakteru podającego. Lekcje takie konieczne są przy wprowadzeniu do epoki, przy omówieniu prądów literackich, a także podczas wprowadzenia do wszystkich dzieł literackich.
Formy indywidualizacji występują w tym typie lekcji wtedy, gdy nauczyciel nie ograniczy się jedynie do własnej pogadanki lub wykładu, ale zaproponuje chętnym uczniom opracowanie i wygłoszenie informacji czy referatu na określony temat. Wówczas jednak nauczyciel musi wcześniej wskazać uczniom odpowiednie materiały z dokładnym oznaczeniem opracowania.
Referaty i informacje uczniów mają duże wartości kształcące i wychowawcze. „Przygotowują przyszłych referentów zagadnień z różnych dziedzin wiedzy i uczą umiejętności korzystania z różnych źródeł informacji naukowej. Aktywizują uczniów zdolnych i stwarzają warunki do pogłębiania i rozwijania ich zainteresowań”.
Oczywiście ta forma nie może stale wypierać wykładu czy pogadanki nauczyciela, gdyż wykład nauczyciela – przygotowany na podstawie źródeł i opracowań szerszych niż uczniowie mogą znaleźć w podręczniku szkolnym – jest dla uczniów wzorem przekazania wiedzy. W wykładzie nauczyciel zwraca uwagę na najistotniejsze sprawy, wyjaśnia trudniejsze terminy, porządkuje wiadomości uczniów.

Lekcja ćwiczeniowa
Lekcja ćwiczeniowa w swym głównym członie jest pokazem wzorowego działania reguł i zastosowania ich przez uczniów w obecności nauczyciela, który czuwa nad poprawnością rozwiązania zadania.
W nauczaniu języka polskiego są to lekcje poświęcone różnym formom ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, związanych z lekturą i nie związanych z lekturą, opanowaniu reguł gramatycznych, ortograficznych i interpunkcyjnych.
Indywidualizowanie pracy uczniów wystąpić może w różnych formach:
- podanie uczniom, którzy nie mogą sami wykonać poprawnie zadania, wzorów gotowych, ale na inny temat niż opracowany w klasie,
- podanie uczniom, którzy nie potrafią sami wykonać zadania, tekstu rozwiązania na opracowany temat, ale z lukami do uzupełnienia,
- podanie na kartkach słowniczków tematycznych, wyjaśnień obcych wyrazów lub trudniejszych pojęć, których zastosowanie pomoże rozwiązać zadanie,
- podanie na kartkach poleceń, które pozwolą etap po etapie znaleźć odpowiednią formę rozwiązania,
- podanie na kartkach dyspozycji, które będą wskazówką, w jaki sposób wykonać daną formę ćwiczeniową, np. opis postaci czy przedmiotu,
- podanie na kartkach pytań naprowadzających, na które sformułowanie odpowiedzi będzie zarazem prostym sposobem wykonania zadanego ćwiczenia, np. streszczenia, sprawozdania, itp.
Zindywidualizowanie pracy pomoże uczniom łatwiej przyswoić sobie formy poprawnościowe. Podawanie kartek z materiałami ułatwiającymi rozwiązanie zadania jest wyjściem naprzeciw trudnościom uczniów słabszych lub nie mogących chwilowo dać sobie rady z ćwiczeniami. Inni uczniowie w tym czasie, gdy słabsi pracują z materiałami pomocniczymi, wykonują zadania samodzielnie.
Pokaz rozwiązania wzorcowego może także się odbyć przy udziale uczniów zdolniejszych, ale zastosowanie reguł w obecności nauczyciela musi być prowadzone z udziałem wszystkich – przeciętnych i słabych.

Lekcja eksponująca
W lekcji eksponującej najważniejszym momentem jest zademonstrowanie dzieła sztuki, tak aby wywołało ono przeżycie emocjonalne i umożliwiło ocenę wartości tego dzieła.
W nauczaniu literatury każda lekcja poświęcona jest w pewnym sensie ekspozycji dzieła literackiego, dlatego ilekroć się je cytuje, trzeba mieć na uwadze jego wartości estetyczne. Jednak typ lekcji eksponującej dzieło literackie jako dzieło sztuki, zawiera zaprezentowanie tekstu w interpretacji możliwie najdoskonalszej, np. w wykonaniu aktorów w nagraniu płytowym. Nie można także pomijać i lekceważyć przeżyć, jakich dostarcza uczniom ich własna recytacja czy inscenizacja fragmentów prozy, poezji i dramatu. Wartości wychowawcze oddziaływania tekstu są o wiele wyższe wtedy, gdy tekst staje się niejako własnością ucznia, na mocy przyswojenia pamięciowego.
Program nauczania języka polskiego zaleca także zapoznanie się uczniów z dziełami malarskimi i muzycznymi oraz z kierunkami sztuki europejskiej w rozwoju historycznym.
Jeśli to możliwe, najlepiej uczniom ułatwić oglądanie oryginalnych dzieł malarskich w muzeum lub umożliwić zetknięcie się z architekturą danego okresu historycznego w czasie lekcji połączonej z wycieczką albo zapewnić udział w koncercie poświęconym danemu kompozytorowi. Gdy jednak nie można zorganizować odpowiednich wycieczek, trzeba posłużyć się reprodukcjami malarskimi i architektonicznymi oraz nagraniami płytowymi.
Formy indywidualizowania pracy na lekcji eksponującej mogą być różne:
- uczniom interesującym się szczególnie twórczością danego autora można polecić dodatkowo zaprezentowanie jeszcze jednego wybranego samodzielnie dzieła i krótkie jego omówienie,
- dobrym recytatorom można zwrócić uwagę na właściwą interpretację głosową tekstu i wykorzystać przygotowaną przez nich recytację jako pokaz w czasie lekcji,
- można wypisać na tablicy słownictwo dotyczące opisu i oceny dzieła sztuki i zalecić, aby młodzież wykorzystywała odpowiednie wyrazy, wyrażenia i zwroty w czasie ustnej relacji z pokazu,
- należy starać się nie zakłócać żadnymi dodatkowymi poleceniami odbioru dzieła sztuki przez uczniów. Należy pozwolić dziełu, niejako w sposób samoistny, mocą swego wyrazu oddziaływać na czytelnika, słuchacza, obserwatora.

Lekcja powtórzeniowa
Lekcje powtórzeniowe i sprawdzające są inaczej zbudowane. Całą jednostkę lekcyjną przeznacza się na powtarzanie lub sprawdzanie określonej części materiału nauczania.
W lekcji powtórzeniowej wyróżnia się część podsumowującą i syntetyzującą. W nauczaniu języka polskiego podsumowanie i synteza materiału nauczania występują po opracowaniu większych utworów literackich, twórczości jednego autora, okresu literackiego itp.
Sposoby indywidualizowania pracy uczniów na lekcjach powtórzeniowych są różne:
- wcześniejsze podanie szczegółowych zagadnień do tematu, z poleceniem zebrania materiałów dotyczących jednego, wybranego zagadnienia,
- usystematyzowanie wiadomości w formie tabeli do uzupełnienia (w pracy indywidualnej lub zespołowej),
- uzupełnienie podpunktami podanych dyspozycji w czasie przeznaczonym na pracę samodzielną,
- ustne podsumowanie materiału przez ucznia zdolnego lub interesującego się szczególnie danym tematem.
Lekcje powtórzeniowe w nauczaniu języka polskiego mają na uwadze uzupełnienie wiadomości, wyrównanie braków, usystematyzowanie wiedzy.

Lekcja sprawdzająca
Lekcje sprawdzające poświęcone są kontroli wyników nauczania. Sprawdzanie wiadomości zazwyczaj przebiega w formie pracy samodzielnej. Można jednak kontrolować postępy uczniów w taki sposób, aby określić poziom ich wiedzy teoretycznej, umiejętności wyrażania się w określonej formie wypowiedzi oraz nawyki poprawnościowe. Dla tych celów najlepsze są sprawdziany, zapewniające samodzielność wypowiedzi, np.:
- opracowanie jednego tematu spośród dwóch lub trzech danych do wyboru,
- wypowiedzi na jeden temat, ale z możliwością wyboru dowolnej formy tej wypowiedzi,
- sprawdziany wiadomości ułożone w formie testów wyboru lub testów wielostronnego wyboru albo testów z lukami do uzupełnienia,
- testy cichego czytania ze zrozumieniem ( dla sprawdzenia poprawności myślenia i umiejętności wiązania wiadomości w logiczne całości),
- ćwiczenia gramatyczne i ortograficzne.

Sprawdzanie wyników może również przebiegać w drodze ustnych wypowiedzi uczniów. wymaga ono wcześniejszego sprecyzowania zagadnień przekrojowych i przeznaczenia odpowiedniego czasu na ich przygotowanie. Lekcja sprawdzająca wiadomości w sposób ustny ma także wiele walorów kształcących – koncentruje uwagę ucznia na temacie, zmusza do logicznej, zwięzłej a zarazem płynnej wypowiedzi.

Wszystkie powyższe typy lekcji powinny być stosowane przez nauczyciela w formie urozmaiconej. Sposoby indywidualizacji nie mogą się powtarzać zbyt często i być stereotypowe, szablonowe. Nie można na każdej lekcji bezwzględnie stosować formy pracy samodzielnej, ponieważ taki sposób nie będzie gwarantował spełnienia założeń rozwijania zdolności u wszystkich uczniów – zdolnych, przeciętnych i słabych. Indywidualizowanie – to widzenie potrzeb każdego ucznia i dbałość o jego rozwój umysłowy w gronie rówieśników i we współpracy z nimi. Dlatego konieczne jest uwzględnianie w różnych typach lekcji różnych form pracy – zbiorowej, zespołowej i jednostkowej. W pracy zbiorowej i zespołowej trzeba uwzględniać wkład pracy poszczególnych uczniów.


Formy indywidualizacji w pracy pozalekcyjnej uczniów

„Ukierunkowanie zainteresowań polonistycznych uczniów odbywa się nie tylko w czasie lekcji, lecz także podczas zajęć pozalekcyjnych”. Wiele jest form pracy rozwijających te zainteresowania. Zazwyczaj zajęcia pozalekcyjne organizowane są dla chętnych, nie może tu być jakiegoś przymusu czy nakazu brania w nich udziału. Z chwilą przystąpienia do pracy w kole zainteresowań uczniowie muszą jednak kierować się dyscypliną, wyrażającą pewną dojrzałość do podjęcia pracy dobrowolnej i wywiązywania się z przyjętych zadań.
W zajęciach pozalekcyjnych bierze udział grupa organizatorów, zwykle członków jakiegoś koła zainteresowań oraz grupa uczestników – widzów.
H. Wolny proponuje następujące formy indywidualizacji w pracy pozalekcyjnej uczniów:

Wieczory literackie
Mogą być poświęcone twórczości pisarza lub wybranym utworom. Przygotowanie wieczoru wymaga zorganizowanej przez nauczyciela pracy uczniów, tzn. rozdzielenia utworów do recytacji czy inscenizacji, nauczenia poprawnej wymowy i interpretacji utworów, często zapoznania z zasadami dykcji, przeprowadzania systematycznych ćwiczeń dykcyjnych. Wymaga także wyznaczenia uczniów, którzy szerzej zapoznają się z twórczością danego pisarza itp. Przygotowanie zależy od formy, w jakiej będzie zorganizowany wieczór literacki.
Wieczory literackie zazwyczaj odbywają się w szkole, ale mogą być również organizowane w domach kultury czy w czytelniach bibliotek publicznych w drodze współpracy szkoły ze środowiskiem.

Udział w odczytach i spotkaniach autorskich
Bardzo często uczniowie stanowią publiczność literacką na odczytach czy spotkaniach autorskich w szkole i poza szkołą. Nieraz młodzież przychodzi na odczyt pod opieką nauczyciela. Ale rzadko się zdarza, aby uczniowie poza terenem szkoły zabierali głos w dyskusji. Rolą nauczyciela jest przygotowanie uczniów do udziału w tej dyskusji przez wcześniejsze wskazanie lektury, ogólne zapoznanie z jej problematyką, zachęcanie do przeczytania utworów, które mają być przedmiotem prelekcji oraz dodanie odwagi do zabrania głosu.

Ukierunkowanie indywidualnej pracy ucznia
Rozwijanie indywidualnych zainteresowań polonistycznych następuje zazwyczaj przez pogłębianie wiedzy w zakresie interesującej ucznia dziedziny, np. powieści lub poezji współczesnej, małych form prozy, kultury języka itp.
Nauczyciel staje się kierownikiem tematu i podsuwa uczniowi odpowiednią lekturę, dyskutuje z nim o problemach, wynikających z pracy. Nad takimi tematami mogą pracować uczniowie indywidualnie lub w grupie np. w kole polonistycznym. Wtedy nauczyciel nakreśla z uczniami plan działania, rozdziela pracę pośród członków grupy i egzekwuje jej wykonywanie w poszczególnych etapach.
Na zebraniach koła poszczególni uczniowie referują opracowane przez siebie zagadnienia.

Wdrażanie do pracy naukowo-badawczej
Tematem pracy koła polonistycznego może być również podjęcie badań naukowych przez wykorzystanie możliwości badawczych w regionie, np. wykorzystanie zasobów archiwum szkolnego, archiwum miejskiego, muzeum regionalnego itp.
Tematy prac badawczych mogą dotyczyć zebrania materiałów archiwalnych o życiu i twórczości pisarzy wywodzących się z danego regionu, wiadomości na temat prasy miejscowej, historii miasta czy miejscowości.
Prace te powinny mieć charakter zapisu naukowego, a więc wskazywać dokładną dokumentację, opis źródeł w przypisach i bibliografii, dane personalne informatora oraz dokładne cytaty.

Przygotowanie do olimpiady polonistycznej
Niektórzy uczniowie, ujawniający większe zainteresowania polonistyczne mogą wziąć udział w Olimpiadzie Literatury i Języka Polskiego. Uczniami tymi, jako uzdolnionymi szczególnie, nauczyciel musi się zaopiekować, udostępniając im materiały wskazane w regulaminach olimpiady oraz mobilizując do systematycznej pracy prze urządzanie repetytoriów zagadnieniowych.

Rozwijanie własnej twórczości literackiej uczniów
Pewnego wyrobienia literackiego nabywają uczniowie przez redagowanie gazetki szkolnej, w której zamieszczają własne utwory.
Możliwość ogłaszania własnych utworów w czasopismach młodzieżowych szczególnie przyczynia się do rozwoju twórczości literackiej uczniów, mobilizuje do systematycznej pracy nad rozwijaniem talentu literackiego, zmusza do śledzenia nowości uważniejszej lektury tekstów zawodowych literatów współczesnych oraz klasyków.
Opieka uczniów zdolnych nad słabymi
Wszystkie wymienione formy zajęć pozalekcyjnych dotyczą rozwijania zainteresowań polonistycznych uczniów uzdolnionych. Rzadko bowiem zdarza się, aby uczniowie słabsi wykazywali jakąś inicjatywę w zakresie interesującego ich tematu. Wówczas jednak dla zaktywizowania słabszych przydziela im się, na zasadzie dobrowolnego doboru, uczniów zdolnych, którzy będą się opiekować uczniami słabszymi i czuwać nad właściwym wykonaniem przez nich zadań. Taka opieka jest korzystna dla obu stron – mobilizuje do pracy uczniów mało aktywnych i wyzwala inicjatywę u uczniów zdolnych.

Innymi formami zajęć pozalekcyjnych mogą być dyskusje nad przeczytanym artykułem czy książką, filmem, audycją radiową i telewizyjną. Wieczory dyskusyjne przebiegają zwykle w połączeniu z recytacjami, inscenizacjami lub prezentacją filmu bądź audycji radiowej.
Wszystkie te formy pracy pozalekcyjnej rozwijają zainteresowania uczniów i przygotowują ich do przyszłego udziału w życiu kulturalnym kraju. Zajęcia pozalekcyjne mogą też być bardzo pomocne zwłaszcza w przezwyciężeniu bierności uczniów, braku śmiałości i pewności siebie, w nawiązywaniu kontaktów, koleżeństwa i przyjaźni.
K. Kuligowska podaje następujące funkcje, jakie mogą spełniać zajęcia pozalekcyjne z punktu widzenia problemów indywidualizacji nauczania:
„ - Zajęcia pozalekcyjne mogą dopomagać skutecznie w niwelowaniu różnic w zasobie doświadczeń, pojęć.
- Zajęcia pozalekcyjne mogą dopomagać w kształtowaniu motywów uczenia się wyższego rzędu, wzbudzać pasję poznawania wiedzy.
- Zajęcia pozalekcyjne mogą skutecznie pomagać w rozszerzaniu i pogłębianiu zainteresowań uczniów, w rozwijaniu ich twórczego myślenia.
- Zajęcia pozalekcyjne mogą dopomagać w kształtowaniu cech osobowości, w ograniczaniu niepożądanych i umacnianiu pożądanych postaw uczniów”.

W chwili obecnej wkład pracy nauczyciela w przygotowanie lekcji według założeń zindywidualizowanego nauczania jest dość duży. Nauczanie to pozwala jednak osiągnąć wysokie wyniki dydaktyczne i wzmocnić wychowawcze.
Żeby osiągnąć cele nauczania zindywidualizowanego, trzeba liczyć się z koniecznością pokonania następujących trudności:
- trzeba w planowaniu pracy uwzględniać potrzeby uczniów zdolnych i uczniów słabych,
- przygotowywać konspekty z dwoma wariantami zadań – dla zdolnych i dla słabych,
przygotować pomocnicze materiały dla uczniów wymagających pomocy nauczyciela,
- ułożyć propozycje pracy domowej o różnym stopniu trudności,
- organizować pracę pozalekcyjną dla uczniów zainteresowanych przedmiotem,
- przygotowywać uczniów najzdolniejszych i wykazujących szczególne zainteresowanie przedmiotem do uczestnictwa w olimpiadzie.

Pokonanie tych trudności jednak jest opłacalne, gdyż nauczanie zindywidualizowane, obejmujące wszystkich uczniów i stawiające na ich ciągły rozwój, przynosi korzyści w postaci wyrobienia nawyków do samokształcenia i ukierunkowania zainteresowań uczniów.


PODSUMOWANIE

Czy bywają nauczyciele, którzy świadomie i konsekwentnie tak postępują, aby ich uczniowie napotykali trudności w uczeniu się i zniechęcali się do szkoły? Nie znajdzie się takich nauczycieli. Każdy chce osiągać dobre wyniki w pracy dydaktycznej i wychowawczej.
Każdego bez wyjątku nauczyciela powinno charakteryzować dostrzeganie i uwzględnianie w nauczaniu indywidualnych różnic między uczniami.
Można i należy jednak mówić o rozbieżnościach między zamierzeniami nauczycieli a rezultatami ich pracy. Sporo bowiem jest dzieci, które napotykają trudności w uczeniu się, nie lubią szkoły, niemało jest też drugorocznych, znerwicowanych na skutek szkolnych przeżyć. Bywają też szkoły, które zaprzepaszczają talenty posiadane przez dzieci. Oczywiście – poważnym uproszczeniem, wręcz nieporozumieniem byłoby sprowadzenie problemów jakości pracy szkoły wyłącznie do jakości pracy nauczyciela, jednak wiadomo, że na rezultaty kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży duży wpływ wywiera nauczyciel, jego osobowość, metody i organizacja pracy.
Współczesna edukacja coraz częściej uaktywnia te teorie, które służą „dobremu widzeniu” dziecka. Jedną z nich jest właśnie indywidualizacja kształcenia – zawsze modna, jednak stosowana najczęściej tylko w projektach i modelach. Rzeczywiście tak jest. Analiza problemu indywidualizacji nauczania w dzisiejszej szkole wykazała, iż choć teoretycznie – stosowanie zasady indywidualizacji jest kluczem do lepszej i pełniejszej pracy nauczyciela, to jednak w praktyce tego klucza używa się rzadko, a jeśli jest on używany – to często nieprawidłowo. Teoria dotycząca indywidualizacji nauczania jest bardzo bogata, jednak w praktyce bywa ona często źle rozumiana lub po prostu nie stosowana.
Są jednak szanse, aby sytuacja uległa poprawie. Współczesny system szkolny charakteryzuje się przecież dużą elastycznością zarówno w zakresie treści, jak i metod, środków oraz form organizacyjnych kształcenia. Kształcenie w takim systemie umożliwia zatem pełną indywidualizację nauczania i wychowania, pozwala dostosować pracę dydaktyczno-wychowawczą do potrzeb i możliwości jednostki oraz uwzględniać zmieniające się wymagania i potrzeby społeczne.
Współczesnych nauczycieli nie trzeba przekonywać o randze problemu indywidualizacji, ważne natomiast jest wzbogacenie wiedzy, umiejętności nauczyciela, aby trafnie dostrzegał on różnice między uczniami oraz potrafił je uwzględnić w nauczaniu.
Można powiedzieć, że wszędzie, gdzie poczynania członków rady pedagogicznej przepojone są troską o zwiększenie efektywności szkolnej, tam zwraca się między innymi uwagę właśnie na uwzględnianie w nauczaniu indywidualnych różnic między uczniami.


BIBLIOGRAFIA

1.Hornowski B., Psychologia różnic indywidualnych, Warszawa 1985.
2.Kujawiński J., Wdrażanie uczniów do samokształcenia indywidualnego
i nieindywidualnego, Poznań 2000.
3.Lewowicki T., Indywidualizacja kształcenia. Dydaktyka różnicowa, Warszawa 1977.
4.Pasterniak W., Organizacja procesu poznawania lektury szkolnej, Warszawa 1974.
5.Szewczuk W., Psychologiczne podstawy zasad wychowania, Warszawa 1972.
6.Więckowski R., Problem indywidualizacji w nauczaniu, Wrocław 1973.
7.Wolny H., Zasada indywidualizacji w nauczaniu j. polskiego, Warszawa 1979.