Klasyfikacja osób z uszkodzonym wzrokiem

Na skutek działania różnorodnych negatywnych czynników może wystąpić u dziecka różnego rodzaju uszkodzenie wzroku. Mogą to być czynniki wewnętrzne (genetyczne, wrodzone, chorobowe) lub zewnętrzne czyli urazy. Trwała dysfunkcja wzroku, czyli uszkodzenie, jest to wada jego struktury anatomicznej i czynności w stosunku do stanu normalnego. Uszkodzenie takie może występować w różnym stopniu i w różnym zakresie, albo nawet dotyczyć wszystkich czynności narządu wzroku. Najistotniejsze są dysfunkcje najważniejszych czynności wzrokowych, mianowicie: uszkodzenie widzenia centralnego (obniżenie ostrości wzroku), oraz uszkodzenie widzenia obwodowego, powodujące ograniczenie i ubytki pola widzenia .
Uszkodzenie widzenia centralnego występuje wówczas, gdy człowiek nie widzi przedmiotów o określonej wielkości z odległości, z jakiej widzi oko pełnosprawne. Widzenie centralne mierzone jest ostrością wzroku, czyli zdolnością rozróżniania dwóch punktów przy maksymalnym zbliżeniu. Jeżeli oko tego nie potrafi i widzi te punkty jako jeden zlewający się i niewyraźny punkt lub ich w ogóle nie widzi, to znaczy, że ostrość wzroku jest w jakimś stopniu obniżona.
Zgodnie z klasyfikacją Światowej Organizacji Zdrowia wyodrębnić można trzy kategorie ostrości wzroku: wzrok normalny, słabowzroczność i ślepotę. Stopień ostrości wzroku określa się w postaci ułamka zwykłego lub dziesiętnego, np.: 1/20 (0,05) oznacza, że ostrość ta została 20–krotnie obniżona lub, że dziecko zachowało zaledwie 5% normalnej ostrości wzroku. Za wzrok normalny uważa się ostrość wzroku powyżej 0,3. Słabowzroczność zaczyna się od obniżenia ostrości wzroku na poziomie 0,3 aż do 0,05. Do ślepoty zalicza się nie tylko całkowite zniesienie czynności wzrokowych, a więc całkowitą ślepotę, lecz również poczucie światła oraz zachowaną ostrość wzroku od 0,02 do 0,05. Dla tego stopnia uszkodzenia ostrości wzroku, stosuje się dwie nazwy, mianowicie: słabowzroczność głęboką lub też ślepotę umiarkowaną .
Zaburzenia widzenia obwodowego przejawiają się natomiast w ograniczeniach i ubytkach pola widzenia. Normalne pole widzenia ludzkiego oka wynosi w płaszczyźnie poziomej 150 stopni, a w płaszczyźnie pionowej 120. Przy częściowym nakładaniu się pól obu oczu pełne pole widzenia człowieka wynosi w płaszczyźnie poziomej wynosi 200 stopni. Bazując na tych ustaleniach, Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń z 2000 roku przyjmuje następujące formy uszkodzeń pola widzenia:
• Koncentryczne (równomierne) ograniczenie pola widzenia aż do średnicy pola rzędu kilku stopni.
• Widzenie połowiczne polegające na wypadnięciu połowy pola widzenia po lewej lub prawej stronie.
• Inne uszkodzenia pola widzenia, do których należą wysepkowe jego ubytki w postaci mroczków (np. mroczek centralny w okolicy plamki żółtej) lub ćwiartkowego wypadnięcia pola widzenia .
Zaburzeniom może również ulec widzenie barw, widzenie stereoskopowe (obuoczne) oraz widzenie nocne, czyli adaptacja do widzenia w słabych warunkach świetlnych. W przypadku ślepoty, a zwłaszcza całkowitej ślepoty wszystkie wymienione czynności są zniesione. Człowiek nic nie widzi lub prawie nic nie widzi.
Słabowzroczność może przyjąć różne formy i następstwa. Obniżenie ostrości wzroku ma przede wszystkim negatywny wpływ na widzenie przedmiotów, ich kształtów, a zwłaszcza małych i bardzo małych przedmiotów, w tym również liter, cyfr i innych znaków graficznych (pisma, druku). Natomiast ograniczenie czy ubytki pola widzenia powodują znaczne ograniczenia i trudności w postrzeganiu dużych przedmiotów i przestrzeni wraz z wypełniającymi ją przedmiotami, osobami i zjawiskami.
Osoby o różnym stopniu uszkodzenia wzroku, zarówno dzieci jak dorośli, są opisywane i klasyfikowane w zależności od różnych czynników np. formy aktywności czy też działań o charakterze rehabilitacyjnym. Charakterystyka osób z inwalidztwem wzroku według Polskiego Związku Niewidomych przedstawia się następująco:
• Niewidomi to dzieci i dorośli, którzy nic nie widzą od urodzenia.
• Ociemniali to wszyscy, którzy wcześniej posługiwali się wzrokiem, lecz go całkowicie utracili.
• Szczątkowo widzący to ludzie, którzy mają poczucie światła i nie mogą poprawić widzenia szkłami; z odległości 1 metra rozpoznają zarysy przedmiotów; mają bardzo ograniczone pole widzenia .
Wszystkie wymienione osoby zrzesza Polski Związek Niewidomych, i mogą one korzystać ze wszystkich uprawnień przysługujących niewidomym.
Podział i definicja Światowej Organizacji Zdrowia opiera się na kryteriach medycznych, na uszkodzeniu podstawowych czynności wzrokowych, czyli osłabieniu ostrości wzroku i zaburzeniu pola widzenia. Zgodnie z tymi kryteriami osobami niewidomymi są:
• osoby całkowicie niewidome - ostrość wzroku 0,00,
• osoby z ostrością wzroku nie większą niż 0,05, a więc osoby ze ślepotą umiarkowaną lub słabowzrocznością głęboką,
• osoby z ograniczonym polem widzenia nie większym niż 20 stopni, niezależnie od ostrości wzroku (może być wyższa niż 0,05).
Osobami słabowidzącymi są natomiast ludzie, u których ostrość wzroku wynosi od 0,05 do 0,3, a w znaczeniu szerokim do słabowidzących zalicza się także osoby ze słabowzrocznością głęboką, zaliczone do osób niewidomych .
Zgodnie z definicją zawodową osobami niewidomymi są osoby, które w pracy zawodowej opierają się głównie na pozostałych zmysłach, czyli całkowicie niewidomi. Natomiast w odniesieniu do innych osób z uszkodzonym wzrokiem oznacza to, że zachowana sprawność wzroku jest zbyt mała do wypełniania funkcji orientacyjnej na stanowisku i w miejscu pracy oraz funkcji kierującej i kontrolującej w trakcie wykonywania pracy. Są to osoby tzw. zawodowo niewidome. Natomiast osoby słabowidzące to osoby, które pomimo znacznego uszkodzenia czynności wzrokowych wykorzystują je dla orientacji, kierowania i kontrolowania przebiegu pracy .
Z punktu widzenia pedagogiki wyróżnia się trzy grupy uczniów: niewidomych, szczątkowo widzących i słabowidzących. Do grupy niewidomych zalicza się dzieci, które nic nie widzą, zatem cechuje je niemożność korzystania z wrażeń wzrokowych. Dzieci szczątkowo widzące spostrzegają przedmioty, a właściwie zarysy ich kształtów oraz ruch. Mogą mieć także możliwości różnicowania barw oraz wzrokowej orientacji przestrzennej. Do słabowidzących zalicza się te dzieci, u których ostrość wzroku mieści się w przedziale od 0,06 do 0,25 normalnej ostrości, czyli ponad 1/20 do 5/20, co oznacza że z odległości 1-5m. Mogą one odróżnić czarne znaki wysokości 3cm, które osoby z normalną ostrością wzroku rozpoznają z odległości 20m .
Ze względów prognostycznych osoby słabowidzące można również podzielić na dwie grupy:
• osoby z ustabilizowanym stanem wzroku, u których aktualny stan jest trwały i nie zagraża dalsze pogorszenie, chyba że wystąpią dodatkowe przyczyny;
• osoby, dla których rokowania są niepomyślne i w przyszłości nastąpi zapewne dalsze pogorszenie z całkowitą ślepotą włącznie .
Jak z tego wynika, granica między osobami uważanymi za niewidome, a dziećmi słabowidzącymi jest płynna. Zachowanie bowiem najmniejszej sprawności wzroku stwarza możliwość wykorzystania go w procesie uczenia się i w różnych sytuacjach życiowych.
Dlatego też w polskim systemie oświatowym istnieją bardzo zróżnicowane formy i metody kształcenia dzieci z wadą wzroku. Może to być kształcenie oparte na współpracy z nauczycielem i wówczas dziecko nie uczy się w szkole powszechnej, tylko korzysta z pomocą nauczyciela z różnych pomocy tyflodydaktycznych. Inną formą jest prowadzenie gabinetów wyrównawczych. Wtedy dziecko słabowidzące uczy się w szkole ogólnodostępnej, a w miarę potrzeby korzysta ze specjalnie wyposażonego gabinetu. W szkołach mogą też funkcjonować klasy specjalne, w których dzieci słabowidzące odbywają część lekcji wspólnych z dziećmi widzącymi, a część, wymagających specjalnych technik, oddzielnie. Część dzieci z dysfunkcją wzroku uczy się w szkołach specjalnych, większość zaś uczestniczy w kształceniu zintegrowanym z dziećmi widzącymi.